Icipandwa 6

Ukufungula Inkama Yashila

1. Ni shani tufwile ukwankula ku cikope cabembela icalembwa pa Ukusokolola 1:10-17?

CA KUPUUTAMO umwenso mu cine cine icimonwa ca kwa Yesu wasansabikwa! Ukwabulo kutwishika, nga twali abakutambako kulya no mutumwa Yohane, na ifwe bene nga twalicimfiwe kuli bulya bukata bwacilishamo, ukulambalala pa nshi nge fyo acitile. (Ukusokolola 1:10-17) Ici cimonwa cacilishamo icapuutwamo cabakilwa ukutubimbula ku mibombele ilelo. Ukupala Yohane, tufwile ukulanga ukutesekesha kwaicefya ukwa conse ico icimonwa cipilibula. Shi lyonse natukwate umucinshi uwabamo akatiina uwa cifulo ca kwa Yesu nge Mfumu yabikwa pa cipuna ca bufumu, Shimapepo Mukalamba, na Kapingula.—Abena Filipi 2:5-11.

“Uwa Kutendeka Kabili Uwa Kulekelesha’’

2. (a) Ni kwi lumbo nshi uko Yesu ailangishe umwine wine? (b) Cinshi cipilibulwa lintu Yehova atila: “Ine ndi wa ntanshi kabili wa kupelelekesha”? (c) Ni kuli cinshi kuntu ilumbo lya kwa Yesu ilya “Uwa kutendeka kabili Uwa kulekelesha” lita ukusakamana?

² Nangula ni fyo, ukusunguka kwesu takufwile kupeele nshila ku mwenso wa kubombomanika. Yesu aebekeshe Yohane, nge fyo umutumwa ashimika mu kukonkapo. “Lelo abikile ulupi lwakwe lwa kulyo pali ine, ati, Witiina; ni ne Wa kutendeka kabili Uwa kulekelesha, [kabili uwa mweo, “NW”].” (Ukusokolola 1:17b, 18a) Muli Esaya 44:6, Yehova alondolola mu kulungika icifulo cakwe pamo nga Lesa umo kabili uwa maka yonse eka fye, ukusosa ati: “Ine ndi wa ntanshi kabili wa kupelelekesha, tapali mulungu umbi kano ine.”a Ilintu Yesu ailangisha kwi lumbo lya kuti “Uwa kutendeka kabili Uwa kulekelesha,” taleitunga ukulingana na Yehova, Kabumba Mukalamba. Alebomfya ilumbo lyabikilwe pali wene mu kulinga kuli Lesa. Muli Esaya, Yehova alecito kulondolola kwa cifulo Cakwe caba ceka pamo nga Lesa wa cine. Wene ni Lesa wa ciyayaya, kabili pa mbali yakwe takwabako mu cine cine Lesa. (1 Timote 1:17) Mu Ukusokolola, Yesu alelanda ulwe lumbo lyakwe, ilyabikwako mu kwito kusakamana ku kubuuka kwakwe kwaba ukwaibela.

3. (a) Ni mu nshila nshi intu Yesu abelele “Uwa kutendeka kabili Uwa kulekelesha” (b) Cinshi capilibulwa ku kukwata kwa kwa Yesu “imfungulo sha mfwa na ku Mbo”?

³ Yesu ali mu cine cine e muntunse “Wa kutendeka” ukubuushiwa ku bumi bwa bumunshifwa bwa ku mupashi. (Abena Kolose 1:18) Ukulundapo, e “Wa kulekelesha” ukubuushiwe fyo kuli Yehova pa lwakwe. Muli fyo, asanguka “uwa mweo umuyayaya umuyayaya.” Aipakisha bumunshifwa. Muli ci, apala Wishi munshifwa, uwitwa “Lesa wa mweo.” (Ukusokolola 7:2; Ilumbo 42:2) Ku bantunse bonse bambi, Yesu umwine e “kubuuka kabili umweo.” (Yohane 11:25) Mu kumfwana ne ci, atila kuli Yohane: “Nali uwafwa, nomba mona ndi Wa mweo umuyayaya umuyayaya, kabili ndi ne mfungulo sha mfwa na ku Mbo.” (Ukusokolola 1:18b) Yehova alimupeela ubulashi bwa kubuusha abafwa. Uyu e mulandu Yesu engasosela ati alikwata imfungulo sha kufungula impongolo sha abo bakakwa ku mfwa na ku Mbo (inshishi).—Linganyako Mateo 16:18.

4. Kukambisha nshi kuntu Yesu abwekeshepo, kabili ku kumwenamo kwa bani?

⁴ Yesu pano abwekeshapo ukukambisha kwakwe ukwa kulemba icimonwa, ukweba Yohane ati: “E ico lemba ifyo umwene, ne filipo, ne fikabapo nga papite fi.” (Ukusokolola 1:19) Fya kucincimusha nshi Yohane acili no kulenga ukwishibikwa ku kufundwa kwesu?

Intanda ne fya Kutekapo Inyali

5. Ni shani Yesu alondolwele “intanda cinelubali” ne “fya kutekapo inyali cinelubali”?

⁵ Yohane amwene Yesu mu kati ka fya kutekapo inyali cinelubali ifya golde ukuba ne ntanda cinelubali mu lupi lwakwe ulwa kulyo. (Ukusokolola 1:12, 13, 16) Nomba Yesu alondolole ci ukuti: “Ica nkama ca ntanda cinelubali isho umwene mu lupi lwandi lwa kulyo, ne ca fya kutekapo inyali cinelubali ifya golde: Intanda ishi cinelubali ni bamalaika ba [filonganino, “NW”] cinelubali, ne fya kutekapo inyali cinelubali [filonganino, “NW”] cinelubali.”—Ukusokolola 1:20.

6. Cinshi cimininwako ku ntanda cinelubali, kabili mulandu nshi ubukombe mu kulungatika bwalungikilwe kuli shi?

⁶ “Intanda” ni “bamalaika ba [filonganino, NW] cinelubali.” Mu Ukusokolola, intanda inshita shimo shilangilila bamalaika ba cine cine, lelo Yesu te kuti abomfye kalemba wa buntunse ukulembela ku fibumbwa fya ku mupashi fishimoneka. E co “intanda” shilingile ukuba bakangalila ba buntunse, nelyo baeluda, mu filonganino, ukumonwa nge nkombe sha kwa Yesu.b Ubukombe bwalungikwe ku ntanda, pantu aba bashingamwa ubwangalishi bwa mukuni wa kwa Yehova.—Imilimo 20:28.

7. (a) Cinshi cilango kuti ukulanda kwa kwa Yesu kuli malaika umo mu cilonganino cimo na cimo tacipilibulo kuti icilonganino cimo na cimo cakwata fye eluda umo? (b) Ni bani, na kuba, bemininwako ku ntanda cinelubali sha mu kuboko kwa kulyo ukwa kwa Yesu?

⁷ Apo Yesu alelanda kuli “malaika” umo fye mu cilonganino cimo na cimo, bushe ici cipilibula ukuti icilonganino cimo na cimo cakwata fye eluda umo? Iyo. Mu kubangilila fye mu kasuba ka kwa Paulo, icilonganino ca ku Efese cakwete impendwa ya baeluda, te umo fye. (Ukusokolola 2:1; Imilimo 20:17) E co mu kasuba ka kwa Yohane, lintu ubukombe bwatuminwe ku ntanda cinelubali bwali no kubelengwa ku filonganino (ukusanshako ne cali mu Efese), intanda shalingile ukwimininako bonse abo balebombela mu mabumba ya baeluda mu kati ka cilonganino casubwa ica kwa Yehova. Mu musango wapalako, bakangalila ilelo balabelenga ku filonganino fyabo amakalata yafuma kwi Bumba Litungulula, ilyapangwa na bakangalila basubwa ababomba pe samba lya bumutwe bwa kwa Yesu. Ibumba lya cikaya ilya baeluda bali no kushininkisho kuti ukufunda kwa kwa Yesu kulekonkwa ku filonganino fyabo. Kwena, ukufunda kwa kumwenamo kwa bonse ababishanya mu filonganino, te baeluda beka.—Mona Ukusokolola 2:11a.

8. Cinshi cilangililwa ku kuba kwa baeluda mu lupi lwa kulyo ulwa kwa Yesu?

⁸ Apo Yesu Mutwe wa cilonganino, baeluda mu kulinga basoswa ukuba mu lupi lwakwe ulwa kulyo, uko e kuti, pe samba lya kulama kwakwe no kutungulula. (Abena Kolose 1:18) Wene e Kacema Mukalamba, kabili bene ni bakacema banono.—1 Petro 5:2-4.

9. (a) Cinshi ifya kutekapo inyali cinelubali fimininako, kabili mulandu nshi ifya kutekapo inyali fyabele cilangililo calinga ica ifi? (b) Cinshi ico mu kupalako icimonwa cibukisha umutumwa Yohane?

⁹ Ifya kutekapo inyali cinelubali filonganino cinelubali kuli fyo Yohane alungikako ibuku lya Ukusokolola: Efese, Smurna, Pergamo, Tuatira, Sarde, Filadelfia, na Laodikea. Mulandu nshi ifilonganino fyapashanishiwa ku fya kutekapo inyali? Pantu Abena Kristu, nampo nga ni umo umo nelyo capamo nge filonganino, bali no ‘kuleka ulubuuto lwabo ukubalika pa ntanshi ya bantu’ muli ici calo ca mfifi. (Mateo 5:14-16) Mu kulundapo, ifya kutekapo inyali fyali mu kati ka fisolobelo fye tempele lya kwa Solomone. Ukwita ifilonganino ifya kutekapo inyali mu kupalako kuti kwaibukisha Yohane ukuti, mu mano yabamo ukulangilila, icilonganino ca cikaya cimo na cimo ica basubwa “litempele lya kwa Lesa,” icifulo ca kwikalamo umupashi wa kwa Lesa. (1 Abena Korinti 3:16) Ukulundapo, mu calepashanishiwa mu mitantikile ye tempele lya ciYuda, ifilundwa fya cilonganino ca basubwa cibomba nga “bushimapepo bwa bufumu” mu mitantikile ikalamba iya kwa Yehova iye tempele lya ku mupashi, umo Yesu aba pamo nga Shimapepo Mukalamba na umo Yehova umwine ekala Umwashilisha mu mulu.—1 Petro 2:4, 5, 9; AbaHebere 3:1; 6:20; 9:9-14, 24.

Ubusangu Bukalamba

10. Cinshi cacitike ku micitile ya ciYuda na bakaafwilisha ba iko babulo kulapila mu 70 C.E.?

¹⁰ Lintu Yohane alembele Ukusokolola, UbuKristu bwacilile pa myaka 60 iya kukokola. Ku kutendeka, bwapusunswike imyaka 40 iya kukaanya kwatwalilila ukufuma ku buYuda. Lyene imicitile ya ciYuda yapokelele impumo yamfwila mu 70 C.E. lintu abaYuda babula ukulapila balufishe icishibilo ca luko lwabo ne cali akalubi kuli bena—itempele mu Yerusalemu.

11. Mulandu nshi cabele calingana ne nshita ukuti Kacema Mukalamba asoke ifilonganino pa lwa mibele yaleimako?

¹¹ Nangu ni fyo, umutumwa Paulo alisobele ukuti kukabako ubusangu mu kati ka Bena Kristu basubwa, kabili ubukombe bwa kwa Yesu bwalango kuti mu nkulo ya bukoloci bwa kwa Yohane ubusangu kale kale bwaleima. Yohane ali wa kupelekeshako kwa abo balebomba nge cakukaanya kuli uku kwesha kwa kwa Satana ukwa kubosha ulubuto lwa mwanakashi. (2 Abena Tesalonika 2:3-12; 2 Petro 3:1-3; 2 Yohane 7-11) E co yali ni nshita yalinga iya kuti Kacema Mukalamba uwa kwa Yehova alembele baeluda mu filonganino, ukusoka ulwa kukongama kwalelunduluka no kukoselesha aba mitima yalungama ukwimininako ubulungami mu kushangila.

12. (a) Ni shani ubusangu bwaimineko mu myanda ya myaka pa numa ya kasuba ka kwa Yohane? (b) Ni shani Kristendomu aishile mu kubako?

¹² Ifyo ifilonganino mu 96 C.E. fyayankwile ku bukombe bwa kwa Yesu tatwaishiba. Lelo twalishibo kuti ubusangu bwalundulwike mu kwangufyanya pa numa ya mfwa ya kwa Yohane. “Abena Kristu” balekele ukubomfya ishina lya kwa Yehova no kupyanikapo “Shikulu” nelyo “Lesa” pali lyene muli bamanyuskripiti ba Baibolo. Ukufika mu mwanda wa myaka walenga ine, icifundisho ca bufi ca Bulesa Butatu casokelele mu filonganino. Mu kati ka iyi ine nshita, imfundo ya mweo uushifwa yalepokelelwa. Mu kupelako, Kateka wa ciRoma Konstantino acitile “UbuKristu” ukuba ubutotelo bwa Buteko, ne ci capeele ukufyalwa kwa Kristendomu, umo Icalici no Buteko fyalundenye amaka mu kuteka pa myaka ikana limo. Cali icayanguka ukusanguka “Umwina Kristu” wa musango upya. Imishobo ituntulu yaalwile ifisumino fya mu kubangilila ifya cisenshi ku mabupilibulo ya ubu butotelo. Ubwingi bwa ntungulushi mu Kristendomu babele bakatitikisha baculukusu aba bupolitiki, ukupampamika imimwene yabo iya busangu ku lupanga.

13. Ukwabulo kusakamana ukusoka kwa kwa Yesu ku kupanga utubungwe ni nshila nshi Abena Kristu balepanga ubusangu babuulile?

¹³ Amashiwi ya kwa Yesu ku filonganino cinelubali yalisulilwe umupwilapo ku Bena Kristu balelenga ubusangu. Yesu asokele Abena Efese mu kubukulula ukutemwa bakwete intanshi. (Ukusokolola 2:4) Nangula ni fyo, ifilundwa fya Kristendomu, ifishali kabili ifyaikatana mu kutemwa Yehova, fyalwile nkondo shabipisha no kupakasana bubi bubi. (1 Yohane 4:20) Yesu asokele icilonganino ca mu Pergamo ulwa kupanga utubungwe. Lelo, utubungwe twamoneke na mu myaka ya mwanda walenga ibili, kabili ilelo Kristendomu akwata amakana ya tubungwe utukansana na mabutotelo.—Ukusokolola 2:15.

14. (a) Nangula Yesu asokele ku lwa kubo wafwa lwa ku mupashi, ni nshila nshi abaleitunga Abena Kristu babuulile? (b) Ni mu nshila nshi abaleitunga Abena Kristu bafililwe ukwangwako ku kusoka kwa kwa Yesu ku kupepo tulubi na bucisenene?

¹⁴ Yesu asokele icilonganino ca ku Sarde ulwa kuba icafwa lwa ku mupashi. (Ukusokolola 3:1) Ukupala abo mu Sarde, abaleitunga Abena Kristu mu kwangufyanya balabile imilimo ya Bwina Kristu kabili bwangu bwangu babikile umulimo wacindamisha uwa kushimikila kwi bumba linono, ilya bashibutotelo balipilwa. Yesu asokele icilonganino ca ku Tuatira ku lwa kupepo tulubi no bulalelale. (Ukusokolola 2:20) Lelo, Kristendomu apabuuta apeele nsambu ku kubomfya ifipasho, pamo pene no kusumbula ukupepo tulubi kwa mucenjelo wacilamo uwa kupupo luko no kutemwa ifimoneka. Kabili bucisenene, nelyo inshita shimo bulwishiwa mu kushimikila, bwalilekelelwako mu kusaalala.

15. Amashiwi ya kwa Yesu ku filonganino cinelubali yasansalika cinshi mu kulosha ku mabutotelo ya Kristendomu, kabili cinshi bashibutotelo ba Kristendomu bashininkishiwo kuba?

¹⁵ E co, amashiwi ya kwa Yesu ku filonganino cinelubali yasansalike ukufilwa kwakumanina ukwa mabutotelo ya Kristendomu yonse ukwa kuba abantu baibela aba kwa Yehova. Mu cine cine, bashibutotelo ba Kristendomu baba ifilundwa fyacilapo ukulumbuka ifya lubuto lwa kwa Satana. Ukulanda ulwa aba pamo ngo ‘mupulumushi,’ umutumwa Paulo asobele “ukwisa kwakwe kwabelo mwalolo kubomba kwa kwa Satana, mu maka yonse ne fishibilo ne fipesha amano fya bufi, kabili mu longolo lonse lwa kuulungana.”—2 Abena Tesalonika 2:9, 10.

16. (a) Kulosha kuli bani uko intungulushi sha Kristendomu shilangisho lupato lwaibela? (b) Cinshi cacitike mu Kristendomu mu kati ka Nkulo sha Pa Kati? (c) Bushe ukupondoka kwa ciProtestanti, nelyo Bumwaluka, fyaalwile inshila sha busangu bwa Kristendomu?

¹⁶ Ilintu batungo kuba bakacema ba mukuni wa kwa Lesa, intungulushi sha Kristendomu, isha butotelo ne sha calo, shalangilile ulupato lwaibela ulwa uuli onse uwaeseshe ukukoselesha ukubelenga Baibolo nelyo uuli onse uusansalika ifibelesho fyabo ifishali fya mu malembo. John Hus na kapilibula wa Baibolo William Tyndale balipakeswe no kwipailwa pa cisumino. Mu kati ka Nkulo sha Pa Kati sha mfifi, ukuteka kwa busangu kwafikile pa cipimo ca pa mulu mu Ukulubulwisha kwakaluka ukwa ciKatolika. Uuli onse uwapaashishe ifisambilisho nelyo ubulashi bwe calici atitikishiwe ukwabulo luse, kabili iminshipendwa ya makana ya baitilwe ba cipondoka balungulushiwe ku kwipaiwa nelyo ukocewa pa cimuti. Muli fyo Satana abombeshe ukushininkisho kuti ulubuto lwa cine ululi lonse ulwa kuteyanya kwa kwa Lesa kwapala umwanakashi kuti lwafwantwa mu kwangufyanya. Lintu ukupondoka kwa ciProtestanti, nelyo Bumwaluka, kwacitike (ukutula 1517 ukuya ku ntanshi), amacalici ya ciProtestanti ayengi yalangishe umupashi umo wine uwa kukanasuminishako. Na bo bene babele aba mulandu wa mulopa ku kwipaila pa cisumino abo baeseshe ukuba aba cishinka kuli Lesa na Kristu. Mu cine cine, “umulopa wa ba mushilo” walipongolweke!—Ukusokolola 16:6; linganyako Mateo 23:33-36.

Ulubuto Lwashipikisha

17. (a) Cinshi ico umulumbe wa kwa Yesu uwa ngano na mankumba usobela? (b) Cinshi cacitike mu 1918, ukufumamo kukanwa nshi kabili kusontwa nshi?

¹⁷ Mu mulumbe wakwe uwa ngano na mankumba, Yesu asobele inshita ya mfifi yali no kubako lintu Kristendomu atekele ukupulamo. Nangula ni fyo, ukupulinkana imyanda yonse iya myaka ya busangu, kwali no kubako Abena Kristu bapale ngano umo umo, abasubwa ba cine cine. (Mateo 13:24-29, 36-43) Muli fyo, lintu ubushiku bwa kwa Shikulu bwacele mu October 1914, kwali kuciliko Abena Kristu ba cine pe sonde. (Ukusokolola 1:10) Cimoneko kuti Yehova aishile kwi tempele lyakwe lya ku mupashi ku bupingushi mupepi ne myaka itatu na citika pa numa, mu 1918, ukushindikwa na Yesu pamo nge “nkombe ya Cipingo.” (Malaki 3:1; Mateo 13:47-50) Yali ni nshita ya kwa Shikulu mu kupeelako ukukaana Abena Kristu ba bufi no kusonta ‘umusha wa cishinka kabili uwashilimuka pa fikwatwa fyakwe fyonse.’—Mateo 7:22, 23; 24:45-47.

18. Ni “nshita” nshi yaishile mu 1914, kabili yali ni nshita ya cinshi ica kuti umusha acite?

¹⁸ Na kabili yali ni nshita kuli uyu musha ukupeelako ukusakamana ku fintu fyalembelwe mu bukombe bwa kwa Yesu ku filonganino cinelubali, nge fyo twamona mu filondolwelwe. Ku ca kumwenako, Yesu alosha ku kwisa kwakwe ku kupingula ifilonganino, ubupingulo ubo bwatendeke mu 1918. (Ukusokolola 2:5, 16, 22, 23; 3:3) Alanda ulwa kucingilila icilonganino ku Filaldefia ku “nshita ya kweshiwa, iyalaswa iise pa calo conse.” (Ukusokolola 3:10, 11) Iyi “nshita ya kweshiwa” ifika fye mu kuca kwa bushiku bwa kwa Shikulu mu 1914, pa numa ya ico Abena Kristu baeshiwe pamo nga kuli bumpomfu bwabo ku Bufumu bwaimikwe ubwa kwa Lesa.—Linganyako Mateo 24:3, 9-13.

19. (a) Cinshi ico ifilonganino cinelubali fyacitilako icikope ilelo? (b) Ni bani babishanya mu mpendwa ikalamba na Bena Kristu basubwa, kabili mulandu nshi ukufunda kwa kwa Yesu ne mibele yalondololwa fibomba kuli bene na bo? (c) Ni shani twingamona ubukombe bwa kwa Yesu ku filonganino cinelubali ifya mwanda wa myaka wa kubalilapo?

¹⁹ Pali uyu mulandu, amashiwi ya kwa Yesu ku filonganino yakwata ukubomba kwa yako kukalamba ukutula 1914. Muli uku kwimika, ifilonganino cinelubali fyacita icikope ca filonganino fyonse ifya Bena Kristu basubwa mu kasuba ka kwa Shikulu. Ukulundapo, mu kati ka myaka iyapita 50 no kucilapo, Abena Kristu basubwa abacitilwe icikope kuli Yohane balundwako ne mpendwa ikalamba iya batetekela abo isubilo lyabo kwikala kuli pe na pe muli Paradise pe sonde. Ukufunda kwa kwa Yesu Kristu wakatamikwa ne mibele asangile mu filonganino cinelubali pamo nge cakufumamo mu kubebeta kwakwe fibomba na maka yalinganako kuli aba, apo kwaba fye icipimo cimo ica bulungami ne citetekelo ku babomfi ba kwa Yehova. (Ukufuma 12:49; Abena Kolose 3:11) Muli fyo, ubukombe bwa kwa Yesu ku filonganino cinelubali ifya mwanda wa myaka wa kubalilapo mu Asia Minor tayaba fye fya kufwaisho kwishiba ifya mu lyashi lya kale. Yapilibula ubumi nelyo imfwa kuli umo na umo uwesu. Lekeni, lyene, tukutike mu kusakamanishisha ku mashiwi ya kwa Yesu.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 32]

Inshita ya Kwesha no Kupingula

Yesu abatishiwe no kusubwa nge Mfumu ya ku Ntanshi pa Mumana wa Yordani mupepi na October 29 C.E. Imyaka itatu na citika pa numa, mu 33 C.E., aishile kwi tempele lya ku Yerusalemu no kutamfyamo abalelicita ininga ya fipondo. Kwamoneka ukubako ukulingana kuli ici iciputulwa ca nshita ya myaka itatu na citika ukufuma pa kwikala kwa kwa Yesu ‘pa cipuna cakwe ica bufumu ca bukata’ mu myulu mu October 1914 ukufikilo kwisa kwakwe ku kulengula Abena Kristu baitungile lintu ubupingushi bwatendeke pa ŋanda ya kwa Lesa. (Mateo 21:12, 13; 25:31-33; 1 Petro 4:17) Mu kubangilila mu 1918 imibombele ya Bufumu iya bantu ba kwa Yehova yakumene no kukanishiwa kukalamba. Yali ni nshita ya kwesha mu kusaalala kwe sonde, kabili bacamwenso balyelelwe ukufumamo. Mu May 1918 bashibutotelo ba Kristendomu basongele ukubikwa mu cifungo kwa ba mushika ba Watch Tower Society, lelo imyeshi pabula pa numa aba balikakwilwe. Pa numa, balifumishiweko umupwilapo mu kupeelwo mulandu kwa bufi. Ukutula 1919 ukuteyanya kwa bantu ba kwa Lesa, ukwaeshiwe no kulopololwa, mu kupimpa kwaselele ku ntanshi ukubilisha Ubufumu bwa kwa Yehova kuli Kristu Yesu nge subilo lya mutundu wa muntu.—Malaki 3:1-3.

Lintu Yesu atendeke ukulengula kwakwe mu 1918, bashibutotelo ba Kristendomu ukwabulo kutwishika bapokelele ubupingushi bwabipa. Tabaimishe fye ukupakasa kwa kulwisha abantu ba kwa Lesa lelo bakolomwene umulandu wa mulopa uwafinisha ukwafwilisha inko shalelwishanya mu kati ka nkondo ya calo iya kubalilapo. (Ukusokolola 18:21, 24) Abo bashibutotelo lyene babikile isubilo lyabo muli League of Nations wacitwa no muntu. Pamo pene no buteko bonse ubwa calo ubwa butotelo bwa bufi, Kristendomu aliwile umupwilapo ukufuma ku kusenamina kwa kwa Lesa mu 1919.

[Mapu pe bula 28, 29]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni mu citabo)

EFESE

SMURNA

PERGAMO

TUATIRA

SARDE

FILADELFIA

LAODIKEA

[Ifikope pe bula 31]

Ubutotelo bwa Kristendomu bwakolomwene umulandu wa mulopa wafinisha ku kupakasa no kwipaya abapilibwile, ababelengele, nelyo fye ukukwata Baibolo