Ukumfwana mu Kati na Nkati ka Lupwa na mu Cilonganino
“Ilyashi lyenu libe pe ilya kusenamina, ilyalungwamo umucele.”—ABENA KOLOSE 4:6.
1. Cinshi Adamu asosele lintu Lesa alondolwele Efa kuli wene?
“TAKULI umuntu uwaba icishi . . . Umuntu onse aba ciputulwa ca calo cikalamba.” E fyalembele umuntu ubebeta uwasoma imyanda ya myaka yafulilako iyapitapo. Mu kusosa ico, alekosha fye cintu Kabumba asosele pa lwa kwa Adamu ukuti: “Te cisuma umuntu ukuba eka.” Adamu alikwete ica bupe ca milandile no lulimi, pantu ainike amashina ifinama fyonse. Lelo Adamu takwete icibumbwa cimbi ica buntunse untu aali na maka ya kumfwana nankwe. Te ca kupapa ukuti lintu Lesa alondolwele Efa wayemba kuli wene pamo ngo mukashi wakwe, apundile ukuti: “Pali nomba uyu e fupa lya mu mafupa yandi, kabili munofu wa mu munofu wandi”! Muli ifyo, ilyo ulupwa lwa buntunse ulwa kubalilapo lwatampile, Adamu atendeke ukumfwana no muntunse munankwe.—Ukutendeka 2:18, 23.
2. Kucena nshi kwingafumamo mu kutamba televisioni kushalamwa?
2 Icinshingwa ŋanda ca lupwa cifulo calingisha ku kumfwana. Mu cine cine, ukutunguluka kwine ukwa bumi bwa lupwa kwashintilila pali kwene. Nangu cibe fyo, ukumfwana kulafwaya inshita no kubombesha. Ilelo, umo uwa mu bapupu bakulisha aba nshita ni televisioni. Kuti caba cibombelo ca kucena mu kucefyako mu nshila shibili. Pa lubali lumo, kuti yaba iya kubeleleka nga nshi ica kuti ifilundwa fya lupwa baba abakunkuma kuli yene, ukufumamo ukupelebela kwa kumfwana. Pa lubali lumbi, televisioni kuti yabomba pamo nge nshila ya kufyukilamo lintu kwabako ukukanaumfwana nelyo ukuyumfwa kwacenwa. Mu cifulo ca kupwisha impika, abaupana bamo balisala ukuleka ukusoshanya kabili ukutamba televisioni. E co televisioni kuti yasangwilako fye na ku kufilwa ukumfwana, icasoswa ukuba ica kutoba ca kubalilapo ica cupo. Abo abakwata ubwafya mu kusunga ukutamba televisioni mu cifulo cacepako kuti bacita bwino ukulanguluka ukwikala fye ukwabula yene.—Mateo 5:29; 18:9.
3. Ni shani fintu bamo banonkelamo pa kucefyako ukutamba kwa TV?
3 Na kuba, amalipoti ya kucincimusha yalipokelelwa ukushimika ulwa mapaalo yesako lintu ukubomfiwa kwa TV kwacefiweko nelyo fye ukulekwa. Ulupwa lumo lwalembele ukuti: “Tulalanda kuli umo no munankwe mu kukulilako . . . , tulacita ukusapika kwakulilako ukwa Baibolo . . . Tulangala ifyangalo capamo . . . Imbali shonse isha mulimo wesu uwa mwi bala shalingilishiwako.” Ulupwa lumbi lwasosele pa numa babe nabafumyapo TV yabo ukuti: “Tatulesunga fye indalama [isho balembeshe ku nsale sha TV] lelo tubele abacililako kupalamana pamo ngo lupwa kabili natusanga ifintu ifingi fimbi ifisuma ifya kucita ne nshita yesu. Tatutendwa.”
Ukulolesha, Ukulanda, no Kukutika
4. Ni shani fintu abaupana babili bengalanda ukutasha kwabo kuli umo no munankwe?
4 Kwalibako imisango iyapusanapusana iya kumfwana mu kati na nkati ka lupwa. Imo te ya mu mashiwi. Lintu abantu babili bailolesha, cili musango wa kumfwana. Ukuba pamo kuti kwalanda ukwangwako. Abena mwabo balingile ukusengauka ukufumapo pa fiputulwa fya nshita fyatantalila kano nga kuliko umulandu ushingasengaukwa. Abaupana babili kuti balundulula insansa muli umo no munankwe ukupitila mu kuipakisha kwa kubishanya kwapalamisha uko bakwata mu kati na nkati ka cikakilo ca cupo. Ku nshila ya citemwishi kabili nalyo line iyabamo mucinshi intu baisungilamo ukulola kuli umo no munankwe, nampo nga ni pa cintubwingi nelyo pa mbali, ukulanga umucinshi walinga mu mifwalile ne misango, kuti mu mutalalila balanda ukutesekesha kwashika ukwa umo no munankwe. Imfumu ya mano Solomone acilumbulwile muli aya mashiwi, ukusoso kuti: “Leka akamfukumfuku kobe kabe kobe we mwine, saminwo mukashi wa ku bulumendo bobe.”—Amapinda 5:18.
5, 6. Mulandu nshi abalume balingile ukubela abaibukila ulwa bucindami bwa kumfwana na bakashi babo?
5 Ukumfwana na kabili kufwaya ilyashi, ukulanshanya—ukulanda kuli umo no munankwe, te kukambishanya. Ilintu abanakashi bamo balicenjela ukucila abaume ku kulumbulula ukuyumfwa kwabo, ico tacili bwelelo ku balume ukuba abanabo ba mutalalila. Abalume ba Bwina Kristu balingile ukuba abaibukila ukuti ukubulwa ukumfwana ni mpika ikalamba mu fyupo ifingi, kabili e co balingile ukubombesha pa kusunga inshila sha kumfwaninamo ishaisuka. Mu cine cine, bakacita ico nga ca kuti bene, pamo na bakashi babo, baumfwila ukufunda kwawama uko umutumwa Paulo apeela pa Abena Efese 5:25-33. Pa kuti umulume atemwe umukashi wakwe pamo ngo mubili wakwe wine, afwile ukuba uwayangwako ku busuma bwa mukashi wakwe ne nsansa, te fyakwe fye epela. Pa kufika kuli ubo buyo, ukumfwana te kuti kubulwepo.
6 Umulume talingile ukubuula imibele ya kuti umukashi wakwe alingile ukutontonkanya nelyo ukutunganya ukuti wene alamutasha. Alakabila ukwebekeshiwa ulwa kutemwa kwa mulume kuli wene. Umulume kuti alanga ukutasha mu nshila ishingi—ku numbwilo sha citemwiko ne fya bupe fyabulo kwenekelwa, pamo pene na ku kulenga wene ukwishiba mu kukumanina imilandu intu pambi imukumine. Kwalibako na kabili ukusonsomba kwa kulumbulula ukutasha pa kubombesha kwa mukashi wakwe, nampo nga ni mu kusaama kwa pa lwakwe, mu kubombesha kwakwe pa mulandu wa lupwa, nelyo mu kwafwilisha kwakwe ukwa mutima onse ukwa mibombele ya ku mupashi. Mu kulundako, pa kuti umulume omfwile ukufunda kwa mutumwa Petro pali 1 Petro 3:7, ‘ukwikala no mukashi wakwe umwabelo kwishiba,’ afwile ukukwata ukulangulukilako, ukulangwa ukupitila mu kumfwana na wene mu milandu yonse iya kwangwako kwa bonse, ukumupeelo mucinshi pamo nge cipe icishakosesha.—Amapinda 31:28, 29.
7. Kukakililwako nshi umukashi akwata ku kumfwana no mulume wakwe?
7 Mu musango umo wine, pa kuti umukashi omfwile ukufunda ukukuma ku kunakila ukwa pa Abena Efese 5:22-24, alakabila ukuba uwayangwako ku kusunga inshila sha kumfwaninamo ishaisuka no mulume wakwe. Alakabila ukukwata ku mulume wakwe “akatiina,” ponse pabili ku milandile yakwe na ku myendele yakwe. Talingile ukubomba muli bucaibela nelyo ukusuula ukufwaya kwa mulume. (Abena Efese 5:33) Pa nshita shonse, kulingile kwabako ilyashi lya nkama pa kati kakwe no mulume wakwe.—Linganyeniko Amapinda 15:22.
8. Pa kusunga inshila sha kumfwaninamo ishaisuka, cinshi abakashi bafwile ukuitemenwa ukucita?
8 Ukulundako, umukashi alingile ukupempwilako ku kucula mu mutalalila pamo ngo kulangisha kwa kuyumfwilo bulanda. Nga ca kuti kwabako ukukanaumfwana, lekeni afwaye inshita yalungama ku kwimya umulandu. Ee, sambilila ukufuma kuli Mukolo Estere. Akwete umulandu wa bumi ne mfwa ku kuleta ku kusakamana kwa mulume wakwe. Ukubomba kwakwe mu kwangufyanya mu kuba na mano no kucenjela kwapilibwile ipusukilo ku baYuda. Tulakwate misha kuli bonse abena mwesu na kuli fwe bene iya kumfwana nga ca kuti natucenwa nelyo tulecenwa. Ukucenjela na mano ya bukapepa aya kusekesha kuti fyaafwa ukulenga ukumfwana ukubo kwacilapo kwanguka.—Estere 4:15–5:8.
9. Lubali nshi ukukutika kubomba mu kumfwana?
9 Icapilibulwa mu kubomfya imilandile ku kusunga inshila sha kumfwaninamo ishaisuka cili kukakililwako kwa umo umo ku kukutika ku cintu umbi ali no kusosa—no kucita ukubombesha ku kumona icishele icabulo kusoswa. Ico cifwaya ukupeelako kusakamana ku ulelanda. Umo takabila fye ukwiluka icili mwi tontonkanyo lelo umo alakabila na kabili ukupeelako kusakamana ku cili mu nkuntu, inshila icintu cimo casoselwamo. Ilingi line umulume alapelebela muli iyi ncende. Abakashi kuti pambi bacula pa mulandu wa kuti abalume balafilwa ukukutika. Abakashi pa lubali lwabo balakabila ukukutika mu kusakamana pa kuti bengasengauka ukucilukila ku nsondwelelo. “Kuti no wa mano aumfwa no kulundako ukusambilila.”—Amapinda 1:5.
Ukumfwana pa Kati ka Bafyashi na Bana
10. Pa kucita ubulungi mu kumfwana na bana babo, cinshi abafyashi bafwile ukuitemenwa ukucita?
10 Kwalibako na kabili imibele uko abafyashi no bufyashi bwabo bakwata ubwafya mu kumfwana. ‘Ukukanshisho mwaice umo afwile ukubela’ kufwaya ukwimika inshila sha kumfwaninamo. Ukucite fyo kukaafwa ukushininkisha ukuti “ilyo akakota takafumemo.” (Amapinda 22:6) Icishinka ca kuti abafyashi bamo balalufya abana babo ku calo inshita shimo caampana ku mupokapoka wa kumfwana uwalundulwike mu kati ka myaka ya kwaluka. Ukukakililwako kwa bafyashi ku kumfwana mu kutwalilila na bana babo kwakomailwapo pa Amalango 6:6, 7 ukuti: “Ifyebo ifi, ifyo ndemweba lelo, fibe mu mitima yenu: kabili mulefundisha abana benu no mukoosha, mulefisosa na pa kwikala mu mayanda yenu na pa kwenda mu nshila, kabili pa kulaala na pa kubuuka.” Ee, abafyashi bafwile ukupoose nshita na bana babo! Bafwile ukuitemenwa ukuipusulako pa mulandu wa bana babo.
11. Fintu nshi fimo ifyo abafyashi balingile ukulanda ku bana babo?
11 Mwe bafyashi, landeni ku bana benu ukuti Yehova alibatemwa no kuti na imwe bene mwalibatemwa. (Amapinda 4:1-4) Lekeni bamone ukuitemenwa kwenu ku kuipusula ifya malila no musamwe pa mulandu wa kukula kwabo ukwa muntontonkanya, mu nkuntu, ku mubili, na ku mupashi. Icacindama muli kuno kuloshako cili kulangulukilako, uko e kuti, amaka ya bafyashi aya kumona ifintu ukupitila mu menso ya bana babo. Ku kulangisha ukutemwa kwabula akaso, imwe mwe bafyashi kuti mwakuula icikakilo cakosa ica kwitabana na bana benu no kubakoselesha ukucetekela muli imwe ukucila ukukwata aba kucetekela ukufuma mu banabo.—Abena Kolose 3:14.
12. Mulandu nshi imisepela ilingile ukumfwana na bafyashi babo?
12 Pa lubali lumbi, mwe misepela, namukwata ukukakililwako ku kumfwana na bafyashi benu. Ukutesekesha cintu bamucitila kukamwaafwa ukubacetekela. Mulekabila ukwaafwa kwabo no kutungilila, kabili cikaba icayanguka kuli bene ukukupeela nga ca kuti mwaumfwana na bene mu kukakuka. Mulandu nshi uwa kupangila abanenu ukuba e ntulo ikalamba iya kupanda amano? Aba mu kupalako balimubombela finono mu kulinganishiwa na bafyashi benu. Tabakwata ukubelesha kwacilapo mu bumi ukucila kuntu mwakwata, kabili nga ca kuti tabali ulubali lwa cilonganino, tabali mu cituntulu abasekelela mu busuma bwenu ububelelela.
Ukumfwana mu Kati na Nkati ka Cilonganino
13, 14. Fishinte nshi ifya Baibolo fisanshamo ukumfwana pa kati ka Bena Kristu?
13 Ukusonsomba kumbi kuli kusunga inshila sha kumfwaninamo ishaisuka na bamunonko mu cilonganino. Twalikonkomeshiwa mu kukosa ukukanaleko ‘kulongana.’ Ni ku mifwaile nshi tulonganina? “Ukucincimushanisha ku kutemwa kabili ku kubombe milimo isuma.” Ici cifwaya ukumfwana. (AbaHebere 10:24, 25) Nga ca kuti umuntu umo akubifya, uyo tauli mulandu nelyo fye panono uwa kulekelo kulongana. Sungeni inshila sha kumfwaninamo ishaisuka pa kukonka mu cishinte ukufunda kuntu Yesu apeele ukwalembwa pali Mateo 18:15-17. Landa na untu uleyumfwa ukuti alelenga ukubulwe nsansa kobe.
14 Lintu wakwata amafya na umo uwa muli bamunonko, umfwila ukufunda kwa mu Malembo pamo ngo ko ukusangwa pa Abena Kolose 3:13 ukuti: “Mube abashipikishanya, no kubelelano luse nga umo aba na kafiimbo ku mubiye; ifyo [Yehova, NW] amubelelo uluse, e fyo na imwe mubelele uluse.” Ico cipilibula ukumfwana ukucila ukukaana ukulanda ku muntu umo. Kabili nga ca kuti wamona ukuti umuntu umo amoneka uwatalalila ukulola kuli iwe, umfwila ukufunda kusangwa pali Mateo 5:23, 24. Umfwaneni, kabili esha ukupango mutende na munonko. Ici cifwaya ukutemwa no kuicefya pa lubali lobe, lelo uli uwakakililwako kuli we mwine na kuli munonko ukumfwila ukufunda kwa kwa Yesu.
Ukufunda no Kukoselesha
15. Mulandu nshi Abena Kristu tabalingile ukufililwa ukulanda ukufunda lintu bali mu cifulo ca kucite fyo?
15 Ukukakililwako ku kumfwana na kabili kwalibimbwamo mu kumfwila ukufunda kwa kwa Paulo pa Abena Galatia 6:1 ukuti: “Mwe ba bwananyina, umuntu nga asangilishiwa mu bubi bumo, imwe mwe ba bumupashi, mupuupuutuleni uwabe fi ne mitima iyanakilila; uleilolekesha we mwine, epali nobe waeshiwa.” Ukuyana kulingile ukutulenga ukupokelela ukusonta kwa muntu umo kuli ifwe apo twapangile icilubo mu milandile yesu nelyo imyendele. Mu cishinka, ifwe bonse tulingile ukukwata imibele intu kemba wa malumbo Davidi akwete lintu alembele ukuti: “Nga ca kuti uwalungama aŋuma, kuti caba cikuuku ca kutemwa; kabili nga ca kuti anjebaula, kuti caba mafuta pa mutwe, ayo umutwe wandi tawingafwaya ukukaana.” (Ilumbo 141:5, NW) Baeluda ukucilisha balingile ukube fya kumwenako fyapulamo mu kuicefya, te kupampamina pa mimwene ya pa lwabo lelo ukuba abaipekanya ukupokelela ukuteululwa, ukukwata mu muntontonkanya ukuti ‘ukulasa kwa kwa cibusa wakwato kutemwa kwa cishinka.’—Amapinda 27:6.
16. Musango nshi uwa kumfwana bakalanda bacaice balingile ukupokelela?
16 Yaba ni nshila ya mano kabili iyayana ku misepela ukufwaya ukufunda no butungulushi ukufuma ku Bena Kristu bakosoka, abo mu kupalako bakakwata icintu cimo ica kukuulilila ica kutambika. Nelyo fye baeluda kuti bamwenamo muli iyi nshila. Ku ca kumwenako, eluda umo asosele mu lyashi ukuti amapaalo yalumbulwa pa Ukusokolola 7:16, 17, pa lwa kukanaumfwe nsala no kukanaumfwe cilaka na kabili, fyali fintu ifyo impaanga shimbi shali na maka ya kulolesha ku ntanshi mu calo cipya. Nangu cibe fyo, calilondololwa ukuti ili lembo libomba maka maka ku nshita ilipo. (Moneni Revelation—Its Grand Climax At Hand!, amabula 126-8.) Eluda mwi bumba ayumfwile ifyo alingile ukulumbula umulandu, lelo ilyo talakwata ishuko lya mu nshita ku kucite fyo, kalanda umwine wine alitumine foni no kwipusha ukutubulula ukuli konse pa kuwamya ilyashi lyakwe. Ee, lekeni tucilenge icacilapo kwanguka kuli abo abengatemwa ukutwaafwa pa kulanda ukufwaisha kwesu ku kufunda. Twiba abakalifiwa bwangu nelyo abakuntukilwa mu kukanalinga.
17. Ni shani fintu ukumfwana kwingabomba ku kukuulilila bamunyinefwe?
17 Imfumu Solomone alondolwele icishinte icingabomfiwa bwino ku kulanshanya kwesu. Atile: “Witana busuma ku munobe, ilyo cili mu maka ya kuboko kobe ukubucita.” (Amapinda 3:27) Twalilye misha ya kutemwa kuli bamunyina. Paulo atile: “Mwiba ba misha ku muntu nangu umo kano iya kutemwana; pantu uwatemwo munankwe ninshi nafisha Amalango.” (Abena Roma 13:8) E ico bo wa bukapekape mu mashiwi yobe aya kukoselesha. Bushe umubomfi utumikila uwacaice alepeela ilyashi lyakwe ilya Baibolo ilya kubalilapo? Mutashe. Bushe nkashi naesha na maka nelyo nacita bwino mu kucishapo mu lubali lwakwe ulwa mwi Sukulu lya Butumikishi bwa Teokratiki? Mwebe ifyo waciipakisha ukubombesha kwakwe. Ku cipimo cikalamba, bamunyinefwe ne nkashi baletukuta ukubomba apapela amaka yabo kabili bakakoseleshiwa ku numbwilo yabamo kutemwa iya kutasha.
18. Uko ukuicetekela kwacishamo kwalangishiwa, cinshi cingaba ica cikuuku ukucita?
18 Mu kucilana, kalanda wacaice kuti pambi akwata amaka ayengi, lelo pa mulandu wa kuba uwacaice, kuti pambi alangisha mu kucishamo ukuicetekela kwacilapo ukucila ukuli ukwalinga kuli ako kashita. Musango nshi uwa kumfwana wingafwaikwa pano? Bushe te kuti cibe cikuuku nga ca kuti eluda wakosoka amutashishe pa fishinka ifili fyonse ifyawama mu mipeelele yakwe lelo, pa nshita imo ine, mu luse ukutubulula inshila imo intu engakushishamo ukuyana ku nshita ya ku ntanshi? Ukumfwana kwa musango uyo kuti kwalanga ukutemwa kwa bumunyina no kwaafwa abacaice ukufumyapo imibele yabipa mu kubangilila, ilyo tabalashikamamo.
19. Mulandu nshi baeluda ne mitwe ya ndupwa balingile ukuba aba kumfwana nabo?
19 Baeluda balomfwana umo no munankwe kabili ne cilonganino pa lwa fintu ifili ifya bunonshi—ukusengauka, kwena, ukusokolola imilandu ya nkama, pamo nge yo iyaampana ku mpika sha bupingushi. Ukubo wa kufishilisha wacishamo, nangu cibe fyo, kufumamo ukukanacetekela no kufuupula kabili kuti kwacena umupashi wa cikabilila mu cilonganino—nelyo mu lupwa. Ku ca kumwenako, uuli onse alaipakisha ukumfwa lipoti iili iya kukuulilila. Pamo fye nga fintu umutumwa Paulo afulwike ukulanda ifya bupe fya ku mupashi, e fyo baeluda balingile ukuba abafwaisha ukupeela ifyebo fya kukuulilila kuli bambi.—Amapinda 15:30; 25:25; Abena Roma 1:11, 12.
20. Lubali nshi ulwa kumfwana icipande cikonkelepo cikabomba na lo?
20 Ee, ukumfwana kwalibo kwakatama ponse pabili mu cilonganino ca Bwina Kristu na mu lupwa lwa Bwina Kristu. Mu kulundapo, te kuti kubulwepo mu ncende imbi. Kwi? Mu butumikishi bwa Bwina Kristu. Mu cipande cikonkelepo, tukalanguluka inshila sha kuwamishamo ukulamuka kwesu ukwa kumfwana muli iyi mibombele yacindama nga nshi.
Kuti Wayasuka Shani?
◻ Ni shani fintu icipindami ca libili libili ku kumfwana kwa lupwa pambi cingacimfiwa?
◻ Ni shani fintu abalume na bakashi bengakumanya ukusonsomba kwa kumfwana?
◻ Ni shani fintu abafyashi na bana bengasengauka umupokapoka wa nkulo?
◻ Ni shani fintu ukumfwana mu filonganino na mu ndupwa pambi kwingashininkisha ukuba ukwa kukuulilila?
[Icikope pe bula 23]
Ukumfwana kusuma kulatwala pa ntanshi ubusuma bwa lupwa ne nsansa