Nani Walinga Ukwitwa Rabi?

UMUTANDASHI uushacenekele taleenekela ukufika ku cibansa ca ndeke mu nshita. Imyanda ya bakapokola baleesha ukutungulula bamotoka ilintu balelinda abaleloosha ukucila pali 300,000 abaiswile mu misebo ya mu Jerusalem. The Jerusalem Post yaitile cene “icililo calinga fye bapresidenti, ishamfumu nelyo badikiteta.” Nani walengele uku kukonkomoka kwa kuipeelesha, ukwimika imilimo mu musumba ukalamba uwa Israele pa maawala ayengi? Ni rabi wacindikwa. Mulandu nshi icifulo ca burabi cifwaila umucinshi wabe fi no kuipeelesha pa kati ka baYuda? Ni lilali ilya inumbwilo “rabi” yatendeke ukubomfiwa pa muku wa kubalilapo? Ni kuli ani mu kulinga iloshako?

Bushe Mose Aali Rabi?

Ishina lyacindikwa nga nshi mu buYuda ni Mose, kawikishanya wa cipingo ce Funde ica kwa Israele. AbaYuda abatemwisha ukupepa bamwita abati “Mose ‘Rabi wesu.’” Nangu cibe fyo, takwaba apali ponse muli Baibolo apo Mose aitwa kwi lumbo lya “Rabi.” Na kuba, inumbwilo ya kuti “rabi” tayabamo na mu Amalembo ya ciHebere yonse. Ni shani, lyene, fintu abaYuda batendeke ukwita Mose ili shina?

Ukulingana na Amalembo ya ciHebere, icishingamo no bulashi bwa kusambilisha no kulondolola Amalango bwapeelwe ku ntuntuko sha kwa Aarone, shimapepo wa mu mukowa wa kwa Lebi. (Ubwina Lebi 10:8-11; Amalango 24:8; Malaki 2:7) Nangu cibe fyo, mu mwanda wa myaka uwalenga ibili B.C.E., ukwaluka kwa mutalalila kwalitendeke ukusokelela mu buYuda, ukwambukila imitontonkanishishe ya ciYuda apakalamba nga nshi ukufuma iyo nshita.

Ukukuma kuli uku kwaluka kwa ku mupashi, Daniel Jeremy Silver muli A History of Judaism alembele ukuti: “Pa nshita [ilya] ibumba lya bakalemba bashali bashimapepo na basoma batendeke ukutwishika nga ca kuti cali icalinga ukuti bashimapepo beka fye ebo baleilula Torah [Amalango ya kwa Mose]. Bonse balisumine ukuti bashimapepo balilinga ukubombela pe Tempele, lelo mulandu nshi balingile ukukwatila no bulashi bwapulamo pa milandu ya fya Torah?” Ni bani baali bakasongelekanya ba uku kusonsomba kwa bulashi bwe bumba lya bushimapepo? Lyali libumba lipya mu kati ka buYuda ilyaleitwa abaFarise. Silver atwalililo kusoso kuti: “Pa kuti abaFarise basuminishe umo ukwingila mwi sukulu lyabo balelolesha pa milingo, tabalekonka umutande wa kufyalwa [uwa bushimapepo], kabili baleteleko ibumba lipya ilya baYuda ukutendeka ukutungulula ifya mipepele.”

Ilyo umwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E. walefika, abasambililepo amasukulu ya buFarise baishileishibikwa ukuti ni bakafundisha, nelyo incenshi, she funde lya ciYuda. Pamo nge cishibilo ca mucinshi, abaYuda bamo batendeke ukwita aba ati “kafundisha wandi,” nelyo “incenshi yandi,” mu ciHebere, rabbi.

Inshila yeka iya kulengelamo ili lumbo ukumfwika ilya bulashi kulibomfya ku ulemonwa ukuba kafundisha wakulisha apo ubuYuda bwatendekele, no yu ni Mose. Ica kufumamo cali ca kuti ukukomaila pali bushimapepo kwali no kucepelako ilintu ubutungulushi bwa buFarise bwali no kukoshiwa. Muli fyo, ukucila pa myaka 1,500 apo Mose afwila, ainikwe “Rabi.”

Ukupashanya Incenshi

Inumbwilo ya kuti “rabi” (“incenshi yandi”) inshita shimo yalebomfiwa ukwitilako bakafundisha bambi abo bacindike, inumbwilo ilingi line yalebomfiwa ukwitilako bakafundisha balumbuka pa kati ka baFarise, “aba mano.” Apantu ubonaushi bwe tempele mu 70 C.E. bwalipwishishe ubulashi bwa bushimapepo, barabi abaFarise basangwike intungulushi sha buYuda ishishingakaanwa. Icifulo cabo icishingakansaninwapo cakoseleshe ukulunduluka kwa musango wa mipepele iyashimpilwe pa ba mano aba cirabi.

Ilyo alelanda pa lwa kwaluka kwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., Profesa Dov Zlotnick atile: “‘Ukubebeta sana Aba mano,’ kwasangwike ukwakatama ukucila ukusambilila Torah.” Uwasoma umuYuda Jacob Neusner alundilepo ukulondololo kuti: “‘Umusambi wa ba mano’ musambi uwaikuminisha kuli rabi. Acite fyo pantu afwaya ukusambilila ‘Torah.’ . . . Torah taisambililwa ukupitila mu malango, lelo ukupitila mu kumona ifyo ifunde libomfiwa no kucitilwamo ku ba mano abene. Basambilisha amalango ukupitila mu fintu bacita, te mu fintu basosa fyeka.”

Uwasoma ifya Tulmud Adin Steinsaltz asuminishe ci, ukulemba ati: “Aba mano abene basosele ukuti, ‘ukulanshanya kwa cinkumbawile, ukwalikana, nelyo ukulanda kwa munsaunte ukwa ba mano kulingile ukusambililwapo.’” Bushe uku kusambilila kuti kwabomfiwa ukufika ku cipimo nshi? Steinsaltz atila: “Ica kumwenapo ca kucishamo ica ici cali ca musambi uyo cashimikwa ukuti afiseme mwi fungu lya busanshi bwa kwa kafundisha wakwe umukalamba pa kuti engasanga imibele yakwe ilyo alesendama no mukashi. Lintu aipushiwe pa lwa uku kufwayafwaya kwakwe, uyu musambi wacaice ayaswike ati: ‘Ni pa mulandu wa Torah kabili cilingile ukusambililwa,’ kabili barabi na basambi bambi balisumine ukuti ali fye bwino.”

Mu kuba no kukomaila sana pali barabi ukucila pali Torah—e kuti ukusambilila Torah ukupitila muli barabi—ukutula mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E. ukuya na ku ntanshi ubuYuda bwasangwike imipepele yashimpwa pali barabi. Umo alepalamina kuli Lesa, te kupitila mu Cebo capuutwamo icalembwa, lelo ukupitila mu muntu uleimika ica kumwenapo, shikulu, nelyo rabi. Muli fyo, mu kubamo amano icalekomailwapo nomba te Malembo yapuutwamo lelo ifunde lya pa kanwa ne fishilano ifyasambilishiwe na ba barabi. Ukufuma pali iyi nshita, impapulo sha ciYuda, pamo nga Talmud, shilanda sana pa lwa kulanshanya, ilyashi lya ku numa ilya muntu, ne mibele ya barabi ukucila pa mashiwi ya kwa Lesa.

Umulimo wa baRabi Ukupulinkana Inkulo Shonse

Nangu ca kuti balikwete ubulashi ubwakulisha na maka, barabi ba kale tabalepokelela amalipilo pa kupepesha. Encyclopaedia Judaica ilondololo kuti: “Rabi walandwapo muli Talmud aali . . . uwapusanininako ku wa muno nshiku. Rabi wa mu Talmud aali ni kelula kabili uukolobonda muli Baibolo na mwi Funde lya pa Kanwa, kabili lyonse alekwata incito umo aleliila. Cali fye ni mu Nkulo sha pa Kati e lintu rabi asangwike kafundisha, kashimikila, kabili intungulushi ya fya ku mupashi iya cilonganino ca ciYuda nelyo ubwikashi.”

Lintu barabi batendeke ukulapinda ukupeelwa amalipilo pa lwa cifulo ca burabi, bamo bamo balilengulwile ci. Maimonides, rabi waishibikwa bwino uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 12 uwaleliila muli bushiŋanga bwa fya cipatala, alikalipe nga nshi pa lwa barabi ba musango yo. “[Baliitantikile] ukupinda indalama ukufuma ku bantu na mekashi kabili mu buwelewele, balengele abantu ukutontonkanye fyo cintu capampamikwa kabili cali icalinga ukwaafwa aba mano [mu fya ndalama] na basoma na bantu balesambilila Torah, na muli fyo Torah wabo e ncito yabo. Lelo ici cilubo. Takwaba amashiwi, atemwa muli Torah nelyo mu fyebo fya ba mano, ayafwilishe ci.” (Commentary on the Mishnah, Avot 4:5) Lelo ukusenuka uko Maimonides asenwike ci takwapokelelwe ku nkulo sha ku ntanshi isha barabi.

Ilyo ubuYuda bwaleingila mu nkulo ya muno nshiku, bwalyakanikene mu mabumba ukulingana no kwaluka, ukukakatila ku fya kale, ne cisumino cakwata abengi. Ku baYuda abengi icisumino ca mipepele ne fibelesho fyali ca kwangwako ca bubili. Muli fyo, icifulo ca kwa rabi calisuulilwe. Ilingi line, rabi aleba e mutwe wa cilonganino uwabishiwa, ukubomba nga kafundisha waishibisha kabili iciŋombe calelipilwa ica be bumba lyakwe. Nangu cibe fyo, pa kati ka mabumba yacila buorthodox aya buHasid, imfundo ya kuti rabi e ncenshi kabili icipasho yalyalwike no kufika ukwalepa.

Moneni fintu Edward Hoffman alandile pa lwe bumba lya baHasid ilya Chabad-Lubavitch: “BuHasid bwa mu kubangilila na kabili bwalekomailapo ukuti mu nkulo iili yonse mwaliba intungulushi ya ciYuda imo, zaddik [umulungami], uwaba e ‘Mose’ wa pa nshita yakwe, uyo untu ubwishibilo bwakwe, no kuipeelesha kuli bambi fishingalinganishiwako. Ukupitila mu kuipeelesha kwakwe ukwacilamo, umo na umo uwa mwi bumba lya buHasidim aleyumfwe fyo, Rebbe [e “rabi” mu ciYiddish] wabo kuti asonga fye ne fipope fya Wa maka yonse. Talecindikwa fye ukuti e cipasho ukupitila mu malyashi yakwe ayalelongole fintu, lelo inshila aleikalilamo ubumi (‘ifyo akaka intambo sha nsapato shakwe,’ ukulingana na fintu balecilanda) calemonwa ukuti calesumbula ubuntunse no kupeela ifishibilo fya mu bumfisolo ifya nshila ya bulesa.”

“Mwiitwa Rabi”

Yesu, umuYuda wa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo uwatendeke ubuKristu, aikeleko pa nshita lintu imfundo ya buFarise iya rabi yaletendeka fye ukucisha ubuYuda. Tali muFarise, kabili takanshiwe mu masukulu yabo, lelo nalyo line na o aleitwa Rabi.—Marko 9:5; Yohane 1:38; 3:2.

Pa kusenuka ukulemenena ku burabi ukwa buYuda, Yesu atile: “Bakalemba na baFarise e baikala pa cipuna ca kwa Mose; batemwa ne fya kukuwamapo fya ntanshi ku mitebeto, ne fipuna fya ntanshi mu masunagoge, no kuposhiwa mwi sokoni, no kwitwa ku bantu, Rabi. Lelo imwe mwiitwa Rabi; pantu Kasambilisha wenu umo, na imwe muli ba bwananyina.”—Mateo 23:2, 6-8.

Yesu alisokele ukuti takufwile kubako ubupusano pali bashimapepo na bantuuntu fye ubo bwalelunduluka mu buYuda. Alisenwike ukusumbula abantunse kwacishamo kwa musango yo. “Kasambilisha wenu umo,” e fintu abilishe mu kushipa. Ni ani ali uyu Kasambilisha?

Mose, “uo Yehova aishibe baleloshanya amenso,” kabili uwaleitwa “Rabi wesu” ku ba mano, aali uushapwililika. Na o wine aletena. (Amalango 32:48-51; 34:10; Lukala Milandu 7:20) Ukucila ukutontomesha pali Mose ukuti e cipasho capulamo, Yehova amwebele ukuti: “Nkabemisha kasesema uwa muli bamunyinabo, uwaba nga iwe; kabili nkabike fyebo fyandi mu kanwa kakwe, na o akasosa kuli bene conse ico nkamweba. Nomba, umuntu uukaano kuumfwa ku fyebo fyandi ifyo akasosela mwi shina lyandi, ine nkamulubulwishapo.”—Amalango 18:18, 19.

Amasesemo ya mu Baibolo yashinina ukuti aya mashiwi yafikilishiwe muli Yesu, Mesia.a Yesu tali fye “uwaba” nga Mose; aali uwacilapo pali Mose. (AbaHebere 3:1-3) Amalembo yasokolola ukuti Yesu afyelwe uwapwililika, kabili ukupusanako na Mose wene abombele Lesa “no kubulo kubembuka.”—AbaHebere 4:15.

Konkeni Icipasho

Ukusambilila mu kulonsha ificita rabi fyonse na mashiwi alanda takwapalamika abaYuda kuli Lesa. Ilintu umuntu ushapwililika kuti aba icipasho ca busumino, nga ca kuti twasambilila no kupashanya ifyo alecita fyonse, tukapashanya ne filubo fyakwe no kukanapwililika kumo ne mibele iisuma. Kuti tulepeela umuntu wabumbwa ilumbo lyacishamo mu cifulo ca kupeela Kabumba.—Abena Roma 1:25.

Lelo Yehova alipayanishishe umutundu wa muntu Icipasho. Ukulingana na Amalembo, Yesu e ko aali ilyo talaisaba umuntunse. Na kuba, etwa “icipasho ca kwa Lesa uushimoneka, libeli lya ku cibumbwa conse.” (Abena Kolose 1:15) Apantu alibombele mu muulu pa minshipendwa ya myaka nga “cibinda wa mulimo,” (NW) Yesu e walingisha nga nshi ku kutwaafwa ukwishiba Yehova.—Amapinda 8:22-30; Yohane 14:9, 10.

Muli fyo, Petro kuti alembo kuti: “Kristu aculiile imwe no kumushile ca kumwenako, ukuti mukonke mu makasa yakwe.” (1 Petro 2:21) Umutumwa Paulo akoseleshe Abena Kristu “ukutonta amenso kuli Yesu, kelenganya kabili kawaminisha wa citetekelo cesu.” Na kabili alondolwele ukuti “muli uyo mwafiswa ifyuma fyonse ifya mano ne fya kwishiba.” (AbaHebere 12:2; Abena Kolose 2:3) Takuli umuntu umbi—nelyo ni Mose atemwa uwa mano wa burabi—uwawaminwa ukutontwapo nge fyo. Nga ca kuti uuli onse alingile ukupashanishiwa mu kupalamisha, ninshi ni Yesu. Ababomfi ba kwa Lesa tabakabila amalumbo pamo nga rabi, maka maka nga twatontonkanya pa cintu lipilibula ilelo, lelo nga ca kuti uuli onse alilinga ukwitwa Rabi, ninshi ni Yesu.

[Futunoti]

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 28]

© Brian Hendler 1995. All Rights Reserved