Ukwisa kwa kwa Yesu Nelyo Ukubapo kwa kwa Yesu—Ni Cili Kwi?
“Cinshi iciishibilo ca kwisa kwenu, ne ca kupwa kwa pano isonde”?—MATEO 24:3.
1. Lubali nshi ifipusho fyalebomba mu butumikishi bwa kwa Yesu?
UKUBOMFYA kwalamuka ukwa fipusho ukwa kwa Yesu kwalengele bakakutika bakwe ukutontonkanya, nelyo fye ukumwene fintu mu nshila ipya. (Marko 12:35-37; Luka 6:9; 9:20; 20:3, 4) Tulatasha na kabili pa kuti aleasuka ifipusho. Ifyasuko fyakwe filondolola icine ico napamo nga tatwaishibe nelyo ukumfwikisha.—Marko 7:17-23; 9:11-13; 10:10-12; 12:18-27.
2. Ni ku cipusho nshi tuli no kusakamana nomba?
2 Pali Mateo 24:3, tusangapo cimo ica fipusho fyakatamisha ifyo Yesu atalile asukapo. Mu kuba ne mpela ya bumi bwakwe ubwa pe sonde ukusungamina, Yesu e lintu fye asokele ukuti itempele lya Yerusalemu lyali no konaulwa, ukwishibisha ukupwa kwa micitile ya ciYuda. Ubulondoloshi bwa kwa Mateo bulundako ukuti: “Ilyo aikele pa lupili lwa Miolife, abasambi bakwe baishile kuli wene ku mbali, abati, Twebeni, ni lilali ifi fintu fikabako? Kabili cinshi iciishibilo ca kwisa [“kubapo,” NW] kwenu, ne ca kupwa kwa pano isonde.”—Mateo 24:3.
3, 4. Bupusano nshi bukalamba ubwaba pa fintu amaBaibolo yapilibula ishiwi lya mpikwe ilya pali Mateo 24:3?
3 Amamilioni ya bakabelenga ba Baibolo balipapa abati, ‘Mulandu nshi abasambi baipushishe ico cipusho, kabili ni shani fintu icasuko ca kwa Yesu cilingile ukunyambukila?’ Mu casuko cakwe Yesu alandile ulwa kulemba kwa mabula ukulangilila ukuti amainsa “yali mupepi.” (Mateo 24:32, 33) Muli fyo, amacalici ayengi yasambilisha ukuti ico abatumwa baleipusha cishibilo ca “kwisa” kwa kwa Yesu, icishibilo ca kushinina ukuti ukubwela kwakwe kwapalama. Basumino kuti pa “kwisa” kwakwe e lintu akasenda Abena Kristu ukuya ku muulu elyo lyene akalete ukupwa kwa calo. Bushe mwasumina ukuti e fyo caba?
4 Mu cifulo ca kupilibula ukuti “ukwisa,” amabupilibulo yamo aya Baibolo, ukusanshako New World Translation of the Holy Scriptures, yabomfya ishiwi “ukubapo.” Bushe ninshi ico abasambi baipwishepo na cintu Yesu ayaswike calipusana ne cisambilishiwa mu macalici? Bushe icipusho mu cine cine cali shani? Kabili Yesu ayaswike shani?
Cinshi Baleipusha?
5, 6. Cinshi twingasondwelela pa lwa fyaletontonkanya abatumwa lintu baipwishe icipusho tubelenga pali Mateo 24:3?
5 Pa kulanguluka cintu Yesu asosele pa lwe tempele, abasambi napamo baletontonkanya pa lwa micitile ya ciYuda lintu baipwishe ‘icishibilo ca kwisa [nelyo, “ukubapo”] kwakwe ne ca kupwa kwa pano isonde [ukukonke shiwi, “inshita”].’—Linganyeniko “icalo” pali 1 Abena Korinti 10:11; Abena Galatia 1:4, King James Version.
6 Pali iyi nshita, abatumwa tabaleumfwikisha sana ifisambilisho fya kwa Yesu. Pa kubala baletila “ubufumu bwa kwa Lesa bwalaswa bumoneke.” (Luka 19:11; Mateo 16:21-23; Marko 10:35-40) Nelyo fye babe balilanshanya pa lupili lwa Miolife, lelo ilyo tabalasubwa no mupashi wa mushilo, baipwishe Yesu nga alebwesesho Bufumu kuli Israele pali ilya nshita.—Imilimo 1:6.
7. Mulandu nshi abatumwa bengepushisha Yesu pa lwa mulimo wakwe uwa ku ntanshi?
7 Lelo, balishibe ukuti ali no kuya, pantu tapapoosele nshita apo asoseele ukuti: “Ulubuuto lucili muli imwe inshita inono. Endeni ilyo mucili no lubuuto.” (Yohane 12:35; Luka 19:12-27) E co napamo balitwishike abati, ‘Nga Yesu aleya, tukeshiba shani ukubwela kwakwe?’ Lintu aishileba Mesia, abengi tabamwishibe. Kabili ilyo papitile umwaka, kwaliko ukutwishika nampo nga ali no kufikilisha fyonse ifyo Mesia ali no kucita. (Mateo 11:2, 3) E co abatumwa balikwete umulandu wa kwipushisha pa lwa fya ku ntanshi. Lelo, bushe baleipusha icishibilo ca kuti ali no kubwela nelyo baleipusha icintu cimbi?
8. Cimoneka kwati lulimi nshi abatumwa balelanda na Yesu?
8 Elenganyeni ukuti mwali icuni mulekutika ku kulanshanya kwa pa lupili lwa Miolife. (Linganyeniko Lukala Milandu 10:20.) Napamo nga mwaumfwile Yesu na batumwa bakwe balelanda mu ciHebere. (Marko 14:70; Yohane 5:2; 19:17, 20; Imilimo 21:40) Lelo, cilemoneke fyo balishibe no lulimi lwa ciGriki.
Cintu Mateo Alembele—Mu ciGriki
9. Ni pi amabupilibulo ya muno nshiku ayengi aya kwa Mateo yashimpwa?
9 Ifyalembwa ifyafika na ku mwanda wa myaka uwalenga ibili C.E. filangilile fyo Mateo pa kubala alembele Ilandwe lyakwe mu ciHebere. Mu kushininkisha e waishilelilemba na mu ciGriki. Bamanyuskripiti ba ciGriki abengi balipusuka ukufika na lelo kabili e pashimpwa ukupilibula Ilandwe lyakwe mu ndimi sha lelo. Cinshi Mateo alembele mu ciGriki pa lwa kulanshanya kwa pa lupili lwa Miolife? Cinshi alembele pa lwa “kwisa” nelyo “ukubapo” uko abasambi baipwishepo kabili uko Yesu alandilepo?
10. (a) Lishiwi nshi ilya ciGriki ilyo Mateo alebomfya ilingi line ku kupilibula “ukwisa,” kabili kuti lyapilibula nshi? (b) Lishiwi nshi limbi ilya ciGriki twingafwaisha ukuloleshapo?
10 Mu fipandwa fya kubalilapo 23 ifya kwa Mateo, ukucila pa miku 80 tusangamo verbu waseeka uwa ciGriki uwapilibulwa “isa,” erʹkho·mai. Ilingi line alete tontonkanya lya ukupalamina, nga pali Yohane 1:47 apatila: “Yesu amwene Natanaele aleisa kuli wene.” Ukushintilila pa mibomfeshe, uyu verbu erʹkho·mai kuti apilibula “ukufika,” “ukuya.” (Mateo 2:8, 11; 8:28; Yohane 4:25, 27, 45; 20:4, 8; Imilimo 8:40; 13:51) Lelo pali Mateo 24:3, 27, 37, 39, Mateo abomfeshe ishiwi lyapusanako, nauni uushisangwa ukuli konse kumbi mu Malandwe: pa·rou·siʹa. Apantu Lesa e wapuutilemo ukulembwa kwa Baibolo, mulandu nshi akuntile Mateo ukusala ili shiwi lya ciGriki muli ifi fikomo lintu alelemba Ilandwe lyakwe mu ciGriki? Lyalola mwi, kabili mulandu nshi twingafwaila ukwishiba?
11. (a) Bupilibulo nshi bwe shiwi pa·rou·siʹa? (b) Ni shani fintu ifya kumwenapo fya mu fyalembwa fya kwa Josephus fitungilila ukumfwikisha kwesu ukwa pa·rou·siʹa? (Moneni utulembo twa pe samba.)
11 Mu cishinka, pa·rou·siʹa ipilibula “ukubapo.” Expository Dictionary of New Testament Words iya kwa Vine isoso kuti: “PAROUSIA, . . . [ukukonke shiwi], ukubapo, ukufuma kuli para, iipilibula na, elyo ousia, iipilibula ukuba (ukufuma kuli eimi, kuba), ilangilila ukufika no kubapo kwatwalilila. Ku ca kumwenako, muli kalata wa pa macinda namayo alanda pa lwa kukabila kwa parousia wakwe ku cifulo cimo pa kuti engabombela pa milandu ya pa lwa mpanga yakwe.” Badikishonari bambi balondolola ukuti pa·rou·siʹa ilangilila ‘ukutandala kwa kwa kateka.’ Muli fyo, te kashita fye ka kufika, lelo ukubapo ukufuma pa kufika no kuya ku ntanshi. Na kuba, ifyo e fintu kalemba wa lyashi lya kale ilya ciYuda Josephus, uwaikeleko pa nshita imo ine na batumwa, abomfeshe pa·rou·siʹa.a
12. Ni shani fintu Baibolo ine yafwilisha ukushininkisha ubupilibulo bwa pa·rou·siʹa?
12 Ubupilibulo bwa “ukubapo” bwalitungililwa bwino bwino ku fyalembwa fya kale, lelo Abena Kristu balafwaisha ukwishiba maka maka fintu Icebo ca kwa Lesa cibomfya pa·rou·siʹa. Cimo cine—ipilibula ukubapo. Tumone ci ku fya kumwenapo muli bakalata ba kwa Paulo. Ku ca kumwenapo, alembeele abena Filipi ati: “Ifyo munakila inshita shonse, te pa kubapo kwandi fye, lelo ukucilako nomba ilyo ndi kumbi, bombeleni ipusukilo lyenu.” Na kabili alandile pa lwa kwikala na bene pa kuti bengasekelela “pa mulandu wa [“kubapo kwakwe,” NW (pa·rou·siʹa)] kuli [bene] na kabili.” (Abena Filipi 1:25, 26; 2:12) Amabupilibulo yambi yatila “ukuba na imwe na kabili” (Weymouth; New International Version); “lintu naba na imwe na kabili” (Jerusalem Bible; New English Bible); na “lintu mukankwata pa kati kenu kabili.” (Twentieth Century New Testament) Pali 2 Abena Korinti 10:10, 11, Paulo acilenye “imimonekele yakwe” no “kukanabapo.” Muli fi fya kumwenapo cili icamonekesha apabuuta ukuti talelanda pa lwa kupalama kwakwe nelyo ukufika; abomfeshe pa·rou·siʹa mu mano ya kubapo.b (Linganyeniko 1 Abena Korinti 16:17, NW.) Nangula ni fyo, ni shani pa lwa kuloshako kuli pa·rou·siʹa wa kwa Yesu? Bushe uku kuloshako kwaba ne tontonkanyo lya “kwisa” kwakwe, nelyo bushe kulangilila ukubapo kwa nshita yatantalilako?
13, 14. (a) Mulandu nshi tufwile ukusondwelela ukuti pa·rou·siʹa aba pa ciputulwa calepa ica nshita? (b) Cinshi cifwile ukusoswa pa lwa butali bwa pa·rou·siʹa wa kwa Yesu?
13 Abena Kristu basubwa no mupashi aba mu nshiku sha kwa Paulo balefwaisha ukwishiba pa·rou·siʹa wa kwa Yesu. Lelo Paulo abasokele ‘ukukanatenshiwe mitima.’ Ica kubalilapo “Umuntu wa bupulumushi,” uo caisasangwa ukuti ni bashimapepo ba mu Kristendomu, alingile ukumoneka. Paulo alembele ukuti “uyo Mupulumushi [ukubapo, NW] kwakwe kwabelo mwalolo kubomba kwa kwa Satana, mu maka yonse ne fiishibilo ne fipesha amano fya bufi.” (2 Abena Tesalonika 2:2, 3, 9) Mu kushininkisha, pa·rou·siʹa, nelyo ukubapo, kwa “Muntu wa bupulumushi” takwali fye kufika kwa pa kashita kepi; kwali no kutanunuka pa ciputulwa ca nshita, umo ifishibilo fya bufi fyali no kucitilwa. Mulandu nshi ci cibelele icakatama?
14 Langulukeni icikomo cili fye pa muulu wa ico: “Umupulumushi ulya akasokololwa, untu Shikulu Yesu akonaula ku mupu wa mu kanwa kakwe, no kumusangule ca fye ku kumoneka kwa [kubapo, NW] kwakwe.” Kwati fye fintu ukubapo kwa “muntu wa bupulumushi” kwali no kuba pa ciputulwa ca nshita, ukubapo kwa kwa Yesu kwali no kuba pa nshita yalepa kabili kwali no kufika pa kalume mu bonaushi bwa uyo mupulumushi, “Umwana wa boni.”—2 Abena Tesalonika 2:3.
Imbali sha Lulimi lwa ciHebere
15, 16. (a) Lishiwi nshi lyabomfiwa mu mabupilibulo ayengi aya kwa Mateo ukuya mu ciHebere? (b) Ni mu nshila nshi bohʼ abomfiwa mu Malembo?
15 Nga fintu cimwenwe, Mateo mu kushininkisha alembele Ilandwe lyakwe pa kubala mu lulimi lwa ciHebere. E co, lishiwi nshi lya ciHebere abomfeshe pali Mateo 24:3, 27, 37, 39? Amabupilibulo ya kwa Mateo aya mu ciHebere ca muno nshiku yakwatako umusango wa verbu wa bohʼ, mu cipusho ca batumwa na mu casuko ca kwa Yesu. Ici kuti catungulula ku kubelengwa ngo ku: “Cinshi iciishibilo ca [bohʼ wenu], ne ca kupwa kwa pano isonde?” no kwa kuti, “Ifyo inshiku sha kwa Noa shali, e fyo [akaba na bohʼ wa] Mwana wa muntu.” Cinshi cintu bohʼ apilibula?
16 Nangu ca kuti kuti apilibula ifingi, verbu wa ciHebere bohʼ apilibula maka maka “ukwisa.” Theological Dictionary of the Old Testament asoso kuti: ‘Bohʼ uumoneka imiku 2,532, ni umo uwa baverbu babomfiwa libili libili mu Amalembo ya ciHebere kabili e verbu abomfiwa sana sana mu kulumbulula ukusela.’ (Ukutendeka 7:1, 13; Ukufuma 12:25; 28:35; 2 Samwele 19:30; 2 Ishamfumu 10:21; Ilumbo 65:2; Esaya 1:23; Esekiele 11:16; Daniele 9:13; Amose 8:11) Yesu na batumwa bakwe ababomfye shiwi lyakwata amabupilibulo ayengi nge fi, ico bapilibwile teti cishininkishiwe bwino. Lelo bushe babomfeshe bohʼ?
17. (a) Mulandu nshi amabupilibulo ya ciHebere aya kwa Mateo aya muno nshiku te lyonse yengalangilila cintu Yesu na batumwa mu cine cine basosele? (b) Ni kwi kumbi twingasanga inshila ya kwishibilamo ishiwi Yesu na batumwa pambi babomfeshe, kabili ni pa mulandu nshi umbi iyi ntulo ingabela iya buseko kuli ifwe? (Moneni utulembo twa pe samba.)
17 Ibukisheni ukuti amabupilibulo ya ciHebere ca muno nshiku yapilibulwa fye kabili te kuti pambi yeminineko mu kulungatika cintu Mateo alembele mu ciHebere. Icishinka cili ca kuti Yesu napamo abomfeshe ishiwi limbi, te bohʼ, ishiwi ilyo lyaumfwene no bupilibulo bwa pa·rou·siʹa. Tumone ci mu citabo ca mu 1995 ica Hebrew Gospel of Matthew, ica kwa Profesa George Howard. Icitabo catontele pa kusansa kwa buKristu ukwa mu mwanda wa myaka uwalenga 14 kuli shiŋanga wa fya cipatala umuYuda Shem-Tob ben Isaac Ibn Shaprut. Cilya calembwa cakwetemo ilembo lya ciHebere ilye Landwe lya kwa Mateo. Kwaliba ubushininkisho bwa kuti mu cifulo ca kupilibulwa ukufuma mu ciLatin nelyo iciGriki mu nshiku sha kwa Shem-Tob, ili lembo lya kwa Mateo lyali lya kale nga nshi kabili lyalembelwe mu kubalilapo mu ciHebere.c Na muli fyo kuti lyatupalamikako ku casoselwe pa lupili lwa Miolife.
18. Lishiwi nshi ilya kulengo buseko ilya ciHebere ilyo Shem-Tob abomfya, kabili lipilibula nshi?
18 Pali Mateo 24:3, 27, 39, Mateo wa kwa Shem-Tob tabomfya verbu bohʼ. Mu cifulo ca ico, abomfya nauni wayampanako bi·ʼahʹ. Ulya nauni amoneka mu Amalembo ya ciHebere pali Esekiele 8:5 epela, apo apilibula “apa kwingilila.” Mu cifulo ca kulumbulula ukwisa, bi·ʼahʹ palya alosha ku bwingililo bwa mu cikuulwa; lintu muli pa bwingililo nelyo pa mwinshi, muli mu cikuulwa. Na kabili, ifyalembwa fishili fya mu Baibolo ifya mipepele pa kati ka Fimfungwa fya Bemba Wafwa ilingi line fibomfya bi·ʼahʹ ukukuma ku kufika nelyo ukutendeka kwa milimo ya bushimapepo. (Moneni 1 Imilandu 24:3-19; Luka 1:5, 8, 23.) Kabili ukupilibulwa kwa Peshitta wa pa kale uwa cina Syria (nelyo, iciAramaic) ukutwala mu ciHebere ukwa mu 1986 kubomfya bi·ʼahʹ pali Mateo 24:3, 27, 37, 39. E co kwaliba ubushininkisho bwa kuti mu nshiku sha ku kale nauni bi·ʼahʹ napamo akwete ubupilibulo ubwapusanako kuli verbu bohʼ uwabomfiwa mu Baibolo. Mulandu nshi ici cibelele ica buseko?
19. Nga ca kuti Yesu na batumwa bakwe babomfeshe bi·ʼah,ʹ cinshi napamo twingasondwelela?
19 Abatumwa mu cipusho cabo na Yesu mu casuko cakwe napamo babomfeshe nauni bi·ʼah.ʹ Nelyo ca kuti abatumwa baletontonkanya pa lwa kufika kwa kwa Yesu ukwa ku ntanshi, Kristu napamo abomfeshe bi·ʼahʹ ku kusanshako ne fyacila pa fintu baletontonkanyapo. Yesu nalimo alelanda pa lwa kufika kwakwe ku kutendeka umulimo upya; ukufika kwakwe kwali no kutendeka umulimo wakwe uupya. Ici kuti calingana no bupilibulo bwa pa·rou·siʹa, ubo Mateo aishilebomfya. Ukubomfya bi·ʼahʹ ukwa musango yo, mu kumfwika, kuti kwatungilila cintu Inte sha kwa Yehova shasambilisha pa nshita yalepa, ukuti “iciishibilo” cabamo ifingi ico Yesu apeele cali no kwishibisha ukuti epo ali.
Ukupembelela Akalume ka Kubapo Kwakwe
20, 21. Cinshi twingasambilila ku fintu Yesu alandilepo pa lwa nshiku sha kwa Noa?
20 Ukusambilila kwesu pa lwa kubapo kwa kwa Yesu kulingile ukwambukila ubumi bwesu mu kulungatika na fintu twenekela. Yesu acincishe abakonshi bakwe ukuba abapempwila. Apayenye icishibilo pa kuti ukubapo kwakwe kwingeshibikwa, nangula ca kuti abengi tabali no kwishiba: “Ifyo inshiku sha kwa Noa shali, e fyo kukaba no kwisa kwa Mwana wa muntu. Pantu ifyo cali mu nshiku shilya pa ntanshi ya lyeshi, abantu balelya no kunwa, baleupa no kuupwa, ukufika pa bushiku Noa aingile mu cibwato, kabili tabaishibe lyasukile ilyeshi lyaisa no kusenda bonse; e fyo kukaba no kwisa [“kubapo,” NW] kwa Mwana wa muntu.”—Mateo 24:37-39.
21 Mu nshiku sha kwa Noa, abantu abengi aba ilya nkulo batwalilile fye ne milimo yabo iya lyonse. Yesu asobele ukuti e fyo cali no kuba pa “kubapo kwa mwana wa muntu.” Abantu bali na Noa napamo baleyumfwe fyo takwali icali no kucitika. Mwalipwa no kwishiba icacitike. Shilya nshiku, ishali ciputulwa ca nshita icalepa, shatungulwile ku kalume, ‘ilyeshi lyalishile no kusenda bonse.’ Luka apeela ubulondoloshi bwapalako umo Yesu alingenye “inshiku sha kwa Noa” ne “nshiku sha Mwana wa muntu.” Yesu akonkomeshe ati: “E fyo cikaba mu bushiku Umwana wa muntu akasokololwa.”—Luka 17:26-30.
22. Mulandu nshi tulingile maka maka ukufwaisha ukwishiba pa lwa busesemo bwa kwa Yesu muli Mateo icipandwa 24?
22 Ici conse cilakwata ubupilibulo bwaibela kuli ifwe pantu tuleikala mu nshita lintu twaishiba ifya kuponako ifyo Yesu asobele—inkondo, ifinkukuma, ifikuko, ifipowe, no kulamatwa kwa basambi bakwe. (Mateo 24:7-9; Luka 21:10-12) Ifi fyalimonwa ukutula pa kukansana kwayalwile ubwikashi uko mu kubamo ubupilibulo ukwainikwa Inkondo ya Calo iya 1, nangula ca kuti abengi balafimona no kusosa fye ati, ‘filacitika.’ Nangu cibe fyo, Abena Kristu ba cine balamona ubupilibulo bwa ifi fintu fyakatama, kwati fye fintu abapempwila beshibila ku kulemba kwa muti wa mukunyu ukuti amainsa yali mupepi. Yesu atile: “Ifyo fine na imwe, ilyo mukamona ifi fintu fileisa, ishibeni ukuti ubufumu bwa kwa Lesa buli mupepi.”—Luka 21:31.
23. Ni kuli bani uko amashiwi ya kwa Yesu muli Mateo icipandwa 24 yakwata ubupilibulo bwaibela, kabili mulandu nshi?
23 Ifingi mu casuko ca kwa Yesu pa lupili lwa Miolife afilungatike ku bakonshi bakwe. E bali no kubomba umulimo wa kupususho bumi uwa kushimikila imbila nsuma mwi sonde lyonse ilyo impela ishilaisa. E bali no kwiluka “ica muselu icipomona . . . naciiminina umuntu mwashila.” E bali no ‘kufulumuka’ ilyo ubucushi bukalamba tabulatendeka. Kabili e bali no kwambukilwako sana sana ku mashiwi yalundwako aya kuti: “Inshiku shilya ashibulaipifiwa, nga tengapusuka umuntunse nangu umo; lelo, pa mulandu wa basalwa, inshiku shilya shikepifiwa.” (Mateo 24:9, 14-22) Lelo cinshi ico ayo mashiwi yakakala yapilibula, kabili mulandu nshi cingasoselwe fyo yapayanya ishintililo lya kuti tukwate nsansa shafulilako, ukucetekela, no kupimpa nomba? Isambililo likonkelepo ilya kwa Mateo 24:22 lili no kupayanya icasuko.
[Amafutunoti]
a Ifya kumwenapo ukufuma kuli Josephus: Pa lupili lwa Sinai inkuba ne fibulukutu “fyabilishe ukuti Lesa e po ali [pa·rou·siʹa].” Ukulangisha kwa cipesha amano mu ca kwikalamo “kwalangishe ukubapo [pa·rou·siʹa] kwa kwa Lesa.” Pa kulangisha umubomfi wa kwa Elisha amaceleta yamushingulwike, Lesa “alangishe amaka yakwe ku mubomfi wakwe no kubapo [pa·rou·siʹa] kwakwe.” Lintu umulashi wa ciRoma Petronius aeseshe ukutalalika abaYuda, Josephus atungile ukuti ‘Lesa alilangishe ukubapo [pa·rou·siʹa] kwakwe kuli Petronius’ ukupitila mu kutuma imfula. Josephus tabomfeshe pa·rou·siʹa ku kupalamina fye nelyo ku kufika fye. Yapilibwile ukubapo kwatwalilila, nelyo fye ukubapo kwabula ukumoneka. (Ukufuma 20:18-21; 25:22; Ubwina Lebi 16:2; 2 Ishamfumu 6:15-17)—Linganyeniko Antiquities of the Jews, Book 3, icipandwa 5, paragrafu 2 [80]; icipandwa 8, paragrafu 5 [202]; Book 9, icipandwa 4, paragrafu 3 [55]; Book 18, icipandwa 8, paragrafu 6 [284].
b Muli A Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament, E. W. Bullinger alondolola ukuti pa·rou·siʹa ipilibula ‘ukuba nelyo ukwisabapo, muli fyo, ukubapo, ukufika; ukwisa ukusanshako itontonkanyo lya kwisa no kwikalilila ukufuma apo umo aishila.’
c Ubushininkisho bumo bwa kuti lyabamo inumbwilo ya ciHebere iya kuti “Ishina,” ilyalembwa lyonse nelyo mu kuputwisha, imiku 19. Profesa Howard alembo kuti: “Ukusangwa kwe Shina lya Bulesa mu calembwa ca buKristu icayambwilwe ku muYuda walesansa caba iceni. Nga ca kuti ici cali kupilibula mu ciHebere ukwa calembwa ca Bwina Kristu ica ciGriki ne ciLatin, umo kuti aenekela ukusangamo adonai [Shikulu] mu calembwa, te cishibilo ce shina lya bulesa lishilumbulwa YHWH. . . . Umulandu asanshishemo ishina lishilumbulwa tawingalondololwa. Ubushininkisho butubulula mu kukosa ukuti Shem-Tob apokelele icalembwa ca kwa Mateo ne Shina lya Bulesa kale kale e mo lili kabili napamo alilibakilile ukucila ukuikolomwena umulandu wa kulifumyamo.” New World Translation of the Holy Scriptures—With References ibomfya Mateo wa kwa Shem-Tob (J2) ukuba e ca kwafwilisha ca kubomfya ishina lya bulesa mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki.
Kuti Mwayasuka Shani?
Mulandu nshi cakatamina ukumona ubupusano pa fintu amaBaibolo yapilibula Mateo 24:3?
Cinshi ishiwi pa·rou·siʹa lipilibula, kabili mulandu nshi tulingile ukwangilwako?
Kulingana nshi kwingabapo pali Mateo 24:3 mu ciGriki ne ciHebere?
Cintu nshi ukukuma ku nshita ico tulekabila ukwishiba mu kumfwikisha Mateo icipandwa 24?
[Icikope pe bula 10]
Ulupili lwa Miolife, na Yerusalemu bushilya