Utuyofi twa Cifyalilwa—Bushe Cishibilo Ca Nshita?

“ULUKO lukemino luko, no bufumu bukemino bufumu; kukaba ne fipowe ne finkukuma mumo mumo. Lelo ifi fyonse e citendekelo ca kushikitika kwa kupaapa.” Mu kuba na ya mashiwi Yesu Kristu alondolwele ku basambi bakwe imyanda ya myaka 19 iyapitapo ukuti ifya kuponako fyabamo akayofi ifya musango yo, capamo no kufulilako kwa bupulumushi no kushimikila kwa mu kusaalala kwa calo ukwa mbila nsuma ya Bufumu bwa kwa Lesa, fyali no kwishibisha icishibilo cabamo ifingi ukulangilila “ukupwa kwa pano isonde.”—Mateo 24:3-14.

Mu cilolwa ca ico, tufwile ukwipusha atuti, Bushe tulemona ifinkukuma fyabamo akayofi, ifikuuku, ukubunda, ifilala, ne fipowe fyafulilako ukucila ifyamwene inkulo shapita? Kabili te mulandu no kulunduluka muli sayansi ne fya kupangapanga, bushe mu kulinganyako abantu bafulilako balecula nge ca kufumamo?

Ku bengi icasuko cili ni ee. Ku ca kumwenako, magazini wa New Scientist asoka ukuti “icalo kuti caenekela utuyofi twafulilako muli ba1990 ukucila mu makumi ya myaka ayapita.” Mu kupalako, muli UN Chronicle uwa June 1991, dairekita wa World Meteorological Organization (Akabungwe ka Calo Conse Akabebeta ifya Miceele) alondolwele ukuti: “Ukukongama kuli ukwamonekesha. Ukufuma muli ba1960 ukufika muli ba1980 . . . , kwalibako ukwingilishiwako kwa miku isano mu kukonkana kwa tuyofi twa cifyalilwa utukalamba, no kwingilishiwako kwa miku itatu mu kulufya konse pamo ukwa fya bunonshi.” Ukupayanya icitontonshi cinono pali uyu mutwe we lyashi, World Health, magazini wa UN World Health Organization, alandilepo kuti: “Ifya kumwenako fya tuyofi twa cifyalilwa ne fya kufumamo fya tuko ifya konaula kuti fyalonshiwa ukupulinkana ilyashi lya kale lyonse. Nangu cibe fyo, ilyo umwanda wa myaka walenga 21 ulepalamina, tulolenkene no kusaakana kulealuka ukwa mibele ya bwingi bwa bantu, iya kwampana kwa fimenwa, ifinama ne fyashingulukako ne fya kupangapanga iyo ilenga abantu abengi ukuba abacilapo kusansalikwa ku fya kufumamo fya fyonse fibili utuyofi twa cifyalilwa no tulengwa fye na bantu.”

Uuli onse uwapeelako kusakamana ku fya kuponako fya ndakai tasunguka pa kulandapo kwa musango yo. Ifya kusabankanishishamo ilyashi tafibulisha amalyashi ya kucilimusha, nampo nga ni mpili shipuuko mulilo mu Philippines, icinkukuma mu California, ukubunda mu Bangladesh, icipowe mu Somalia, icikuuku mu Hawaii, nelyo ibimbi likalamba mu Nicaragua. Umweshi taupita fye ukwabula lipoti wa kayofi mu lubali lumo ulwa calo nelyo ulubiye.

Abantu bamo balasuula ici nge cishakwata ubupilibulo. Bapaasha ukuti ukwingilishiwako kwamonekesha mu tuyofi mu nshita yesu kuli fye pa mulandu wa kucita lipoti kwawaminako nelyo ukusunga ifyalembwa kwawaminako. Mu kulundapo bapaasha ukuti abantu bafulilako balecula ku tuyofi pa mulandu fye wa kuti abantu nabafulilako ilelo. Bushe uku kupaasha kuli ukwakumanina?

Mona icasoswa mu cipande ca muli New Scientist icambwilwe pa muulu. “Kwaliko utuyofi 523 utwacitilwe lipoti muli ba1960 na 767 muli ba1970. Ukufika muli ba1980, impendwa yafikile kuli 1387.” Citwalilila ukulondolola ukuti “ulubali lwa kwingilishiwako kwamonekesha mu kati ke kumi lya myaka ilyapita kuti lwaba pa mulandu wa kusosa kwabulo kulamba mu kucita lipoti utuyofi mu China na Soviet Union.” Lyene cilundako kuti: “Nangu ni fyo, impendwa ilekulilako.” Ukusumbuka kwakulisha mu mpendwa ya tuyofi te kuti kumonwe ngo kushili kantu pa mulandu wa kucita lipoti kwawaminako nelyo ukusunga ifyalembwa kwawaminako epela.

Mu kulundapo, UN Chronicle uwa March 1992 acita lipoti ukuti: “Mu kati ka makumi ya myaka yabili ayapitapo, abantu mupepi na mamilioni 3 balilufya ubumi bwabo na mamilioni 800 balundwako balyambukilwako ku ‘cimfulumfulu, ubwafya no kucula’ ifiletwako no tuyofi twa cifyalilwa.” Ici cilepilibula ukuti mupepi no muntu umo mu bali bonse cinelubali abekala pe sonde alyambukilwako ku musango umo uwa kayofi nelyo ubusanso. Mu cine cine ico cili ca kutulumusha kabili tacishako kutwishika ukuti inkulo yesu ni nkulo ya kubuukana kukalamba ne cimfulunganya.

Apantu Baibolo isobela inshita ya musango yo iya kumanama kukalamba, bushe cilepilibula ukuti Lesa e washingamwa utuyofi no kucula kufuma muli twene? Abantu abengi e fyo batontonkanya. Lelo cinshi cintu ifishinka filanga? Kabili icacilapo kukatama, cinshi cintu Baibolo ilanga?

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 2]

Inkupo: W. Faidley/Weatherstock

[Abatumtuminishe Ukubofya Ifikope Fili pe bula 3]

Icikope cili pa kati: Mark Peters/Sipa Press

WHO/League of Red Cross