Icipandwa 4

Ukusapika Ifishaishibikwa Ukupitila mu Buŋanga no Kupupe Mipashi

1. Cinshi Paulo aebele abena Atena pa Areopagi? Mulandu nshi?

“MWE bena Atena, namona konse konse imwe mwaba nga bacilamo ukupepe [milungu, NW].” (Imilimo 17:22) Ico e cintu umutumwa wa Bwina Kristu Paulo aebele ibumba lyalongene pa Areopagi, nelyo ulupili lwa Mars, mu musumba wa pa kale uwa Atena, Greece. Paulo acitile uko kulandapo pantu mu kubangilila amwene ukuti “umusumba onse mwabo tulubi.” (Imilimo 17:16) Cinshi amwene?

2. Cinshi calangishe ukutiina kwa bena Atena ukwa milungu?

² Ukwabulo kutwishika, Paulo amwene ukulekanalekana kwa balesa ba ciGreek na ba ciRoma muli ulya musumba uwa nko ishingi, kabili cali icamonekesha ukuti ubumi bwa bantu bwapombelwe mu kupepa kwabo ukwa milungu. Ukutiina ukuti epali mu kubulo kwenekela pambi kuti balekelesha ukushinshimuna umulungu ukata uuli onse nelyo uwa maka uwingafulwa, abena Atena basanshisheko fye na “Lesa Uushaishibikwa” mu kupepa kwabo. (Imilimo 17:23) Ico mu kumonekesha calangishe ukutiina kwabo ukwa milungu.

3. Bushe ukutiina imilungu kwapeleshiwa fye ku bena Atena?

³ Kwena, ukutiina imilungu, ukucilisha iishaishibikwe, takwapeleshiwe ku bena Atena ba mu mwanda wa myaka wa kubalilapo. Pa makana ya myaka, kwateka mupepi no mutundu wa muntu onse. Mu mbali ishingi isha calo, mupepi no lubali ululi lonse ulwa bumi bwa bantu mu kulungatika nelyo mu kubula ukulungatika lwabimbwa mu mulungu umo nelyo imipashi. Nga fintu tumwene mu cipandwa cafumako, inshimi sha bena Egupti ba pa kale, abena Greece, abena Roma, abena China, na bambi shashiikile imishila mu kushika mu mfundo sha balesa ne mipashi, ishabombele ulubali lukalamba mu milandu ya pa lwakwe ne ya luko. Mu kati ka Nkulo sha Pa Kati, amalyashi pa lwa basambilile fya miti, aba malele, ne ndoshi yali ayaseeka ukupulinkana mu bufumu bwa Kristendomu. Kabili imibele yaba cimo cine ilelo.

Impupo no Kutiine Mipashi Ilelo

4. Myata nshi imo iyaishibikwa iyo mu kumonekesha yalundanishiwa ku milungu nelyo imipashi?

⁴ Nampo nga abantu balicishiba nelyo iyo, ubwingi bwa fintu bacita fyalundana ne fibelesho fya kutiina imipashi nelyo ifisumino, fimo ukubomba ne milungu nelyo imipashi. Ku ca kumwenako, bushe walishiba ukuti ukusunga ubushiku bwa kufyalwa kwakwete intulo ya kuko mu kulengule ntanda, icalambatika ukukatama kukalamba ku bushiku bwine ubwa kufyalwa kwa umo? Ni shani ku lwa keke wa bushiku bwa kufyalwa? Imoneka ukwampana kuli lesa mwanakashi wa ciGreek Artemi, uyo ubushiku bwa kufyalwa kwakwe bwalesefiwa ku makeke ya buci yamumungwa ngo mweshi ayasomekwepo amakandulo. Nelyo bushe walishibe ukuti ukufwala ifyafiita pa fililo ku kutendekelako cali malele ya kufyuka ukusakamana kwa mipashi ibifi iyasoselwe ukubelamina pa tushita twa musango yo? Abena Africa bafiita bamo baishinga ifyabuuta, kabili abaloosha mu fyalo fimbi bafwala ukubalabata kushaba kwa lyonse mu kuti imipashi ibeshiba.

5. Kutiina imipashi nshi kumo ukwaseeka uko waishiba?

⁵ Pa mbali ya iyi myata yaishibikwa, abantu ukuli konse bakwata ukutiina imipashi kwabo ne mwenso. Ku Masamba, ukutoba icilola, ukumona pushi wafiita, ukwenda pe samba lya mutanto, kabili, ukushintilila uko wingaba, Cibili nelyo Cisano wa bushiku bwalenga 13 fyonse fimonwa nge mipamba yakwatamo icibi cimo. Ku Kabanga, abena Japan bafwala kimono wabo ukukwata ulubali lwa kuso ukufungilwa ku kwa kulyo, pantu ulubali lumbi lusungilwe fitumbi. Iŋanda shabo shikuulwa ukwabula amawindo nelyo ifiibi ukulolesha ku kabanga ka kapinda ka kuso mu kuti ifibanda, ifyasoswa ukufuma kuli iyo ntunga, te kuti fisange apakwingilila. Mu Philippines, abantu bafuula insapato sha bafwa no kushibika pa mbali ya mikonso pa ntanshi ya kushiika mu kuti “Umutakatifu” Petro engabapokelela. Abakoloci beba abacaice ukutekanya pa kusonta ukuti icimoneka pa mweshi “Mutakatifu” Mikaele, uumona no kulemba incitilo shabo.

6. Kufika ku cipimo nshi abantu babimbwa mu kupupe mipashi ilelo?

⁶ Ukusumina mu mipashi ne milungu, nangu cibe fyo, takwapeleshiwa fye ku myata iimoneka ukubulwamo ukucena no kutiina imipashi. Mu bwikashi bonse bubili ubwa butuutu no bwa muno nshiku, abantu balyalukila ku nshila shalekanalekana mu kuti balame nelyo ukutalalika imipashi itiinya no kunonka ukusenamina kwa ishukisha. Mu cifyalilwa, limbi kuti twabala twatontonkanya ulwa bantu mu mateshi ya kutali na mu mpili abepusha aba ngulu, aba miti, na ba shaman (bashimapepo ba buŋanga) lintu balwala nelyo pambi baba mu mpatapata. Lelo abantu ba mu misumba iikalamba ne inono nabo baya kuli bakalengula ba ntanda, aba finjelengwe, bakasobela ba mashuko, na bakasobela ba kwipusha pa lwa nshita ya ku ntanshi nelyo ukupokako kwaafwa mu kucita ukupingulapo kwakatama. Bamo, nangu baba ku butotelo bumo nelyo ubunankwe mwi shina fye, basupila ifibelesho fya musango yo mu kucincimuka. Bambi abengi bapanga ukupupe mipashi, ubuloshi, ne fya kupandapanda ukuba ubutotelo bwabo.

7. Mepusho nshi tulekabila ukulanguluka?

⁷ Cinshi caba intulo nelyo intendekelo ya fibelesho fyonse ifi no kutiina imipashi? Bushe shaba fye ni nshila shapusanapusana isha kutununukilamo Lesa? Kabili icacilapo ukukatama, cinshi ficitila abo bafikonka? Pa kusanga amasuko kuli aya mepusho, tufwile ukulolesha ku numa mu lyashi lya kale ilya muntu no kuceba inshila shakwe sha mu kubangilila isha kupepa.

Ukufika ku Fishaishibikwa

8. Mibele nshi iyaibela imika abantunse ukupusana ukufuma ku fibumbwa fya pe samba?

⁸ Mu kupusanako na cintu abasumina mu kusanguka limbi bengatunga, umuntunse akwata icipimo ca bumupashi ico cimulenga ukupusanako no kucila pa fibumbwa fya pe samba. Afyalwa no kucincisha kwa kusapika ifishaishibikwa. Ashomboka lyonse na mepusho pamo nga ya kuti: Bupilibulo nshi ubwa bumi? Cinshi cicitika pa numa umo afwa? Kwampana nshi kwa muntu ku calo cimoneka kabili, mu cishinka, ku kubumbwa konse? Na kabili atumbilikishiwa no kufwaisha kwa kufika ku cintu cimo icacilapo ukusumbuka nelyo icacilapo amaka pali wene mu kuti anonke ukulama kumo pa fya mushinguluka no bumi bwakwe.—Ilumbo 8:3, 4; Lukala Milandu 3:11; Imilimo 17:26-28.

9. Ni shani uwasambilila umo alondolola “bumupashi”?

⁹ Ivar Lissner mu citabo cakwe Man, God and Magic acibika muli iyi nshila: “Umo kuti asunguka fye pa mupampamina untu umuntu abombesha na o, ukupulinkana mu lyashi lyakwe lyonse ilya kale, ukufika ku nse ya mwine wine. Ulupikwe lwakwe talwabalile alulungikwa ukulola ku fikabilwa fya bumi fyeka. Lyonse alesapika, ukupampanta inshila yakwe mu kulundako, ifishingafikwapo. Uku kucincisha ukweni kabili ukwa cifumanda mu cibumbwa ca buntunse e bumupashi bwakwe.”

10. Cinshi cilanga ukuti umuntu alikwata ukucincisha kwa cifyalilwa ukwa kufwaya Lesa?

¹⁰ Kwena, abo abashasumina muli Lesa tabamona imilandu muli iyo nshila. Ilingi line bapeela uku kukongama kwa buntunse ku kukabila kwa muntu, ukwa mitontonkanishishe nelyo kumbi, nge fyo tumwene mu Cipandwa 2. Nangu cibe fyo, bushe tacaba ca kukumanya cesu icaseeka ukuti ilyo balolenkana no busanso nelyo imibele yabamo ukupelelwa, ukwankulako kwa bantu bafulilako ukwa ntanshi kwipusha kuli Lesa nelyo amaka yamo ayasumbuka ku kwaafwa? Ici cabe ca cine ilelo nga fintu cali mu nshita shapita. Muli fyo, Lissner atwalilile ukusoso ukutila: “Takuli nangu umo uwatwalilile ukusapika mu kati ka bantu na bantu ba pa kale abatuutu engafilwa ukumfwikisha ukuti bonse batontonkanya ulwa kwa Lesa, ukuti balikwata ukwibukila kwabilima ukwa wabako wapulamo.”

11. Cinshi cafuma mu kubombesha kwa muntu ukwa kufika ku fishaishibikwa? (Linganyeniko Abena Roma 1:19-23.)

¹¹ Ifyo batukwite ukwikusha uko kufwaisha kwa kufyalwa nako ukufika ku fishaishibikwa cali mulandu umbi. Bamuseya abalunshi na bakacema batutwime amaka ya finama fya mpanga. Abalimi no kucilisha bateulukile ku kwaluka mu miceele ne fiputulwa fya nshita ifya mwaka. Abekala mu mateshi bayankwileko mu kupusana ukufuma ku bantu bekala mu fiswebebe nelyo mu mpili. Mu cinso ca uyu mwenso walekanalekana no kukabila, abantu balundulwile ukulekana kwa kutulumusha ukwa fibelesho fya butotelo ukupitila muli fyo basuubile ukwipukisha kuli balesa bashukisha no kutalalika aba kulenga umwenso.

12. Ni mbali nshi ishaseeka shingamonwa mu fibelesho fya butotelo ifya bantu ukuli konse?

¹² Ukwabulo kusakamana ukulekana kwakulisha, nangu cibe fyo, mwabamo imbali shimo ishaseeka ishaishibikwa muli ifi fibelesho fya butotelo. Mu kati ka shiko mwaba ukucindikisha no kutiina imipashi yashila na maka yacila pa ya cifyalilwa, ukubomfya buŋanga, ukupendwila inshita ya ku ntanshi ku fishibilo ne mipamba, ukupende ntanda, ne nshila shalekanalekana isha kusobela ishuko. Lintu twabebeta ishi mbali, tukamona ukuti shalibomba ulubali lukalamba mu kumumunga ukutontonkanya kwa butotelo ukwa bantu ukushinguluka icalo no kupulinkana mu nkulo, nelyo fye ukusanshako na bantu ilelo.

Imipashi Yashila na Maka Yacila pa ya Cifyalilwa

13. Cinshi pambi cali ica kupelenganya ku bantu mu nshita shapita?

¹³ Ubumi bwa bantu mu nshita sha mu kubangilila bwamoneke ukwisulamo inkama. Bashingulwikwe ne fya kucitika ifishingalondololwa kabili ifya kupelenganya. Ku ca kumwenako, te kuti bomfwikishe umulandu umuntu umutuntulu nga nshi mu kupwililika engalwalila mu kupumikisha, nelyo umulandu iulu lingafililwa ukupeela imfula pa ciputulwa ca nshita ica mwaka ica lyonse, nelyo umulandu icimuti capululuka, icilemoneka icabulwo bumi, cingalukila icalemba no kumoneka icatemfuma pa nshita imo iya mwaka. Nangu fye cinshingwa ca umo, ukutunta kwa mutima, no mupu fyali nkama.

14, 15. Pa mulandu wa kubulwa ukumfwikisha no kutungululwa, ni kuli cinshi mu kupalishako umuntu apeele ifishingalondololwa? (Linganyeniko 1 Samwele 28:3-7.)

¹⁴ Mu kuba no kukongama lwa ku mupashi ukwa cifumanda ukwa muntu, cali fye ica cifyalilwa ukuti apeele ifintu fya nkama ne ficitika ku maka yamo ayacila pa ya cifyalilwa. Nangu cibe fyo, ukubulwa ukutungulula kwine kwine no kumfwikisha, icalo cakwe mu kwangufyanya caiswilemo imyeo, imipashi, imilungulwa, ne fibanda. Ku ca kumwenako, abena India ba ciAlgonquian aba ku North America beta umweo wa muntu otahchuk, icipilibula “icinshingwa cakwe,” kabili baMalay ba ku Southeast Asia basumina ukuti ilintu umuntu afwa, umweo wakwe ufyuka ukupula mu myona yakwe. Ilelo, ukusumina mu mipashi ne myeo yafumapo—no kwesha ukumfwana na fyene mu musango umo—caba apepi ne ca bonse.

¹⁵ Mu musango umo wine, ifintu fimbi mu fyashingulukako fya cifyalilwa—akasuba, umweshi, intanda, babemba, imimana, impili—fyamoneke ukuba ifya mweo kabili no kucito kusonga kwalungatana pa mibombele ya buntunse. Apo ifi fintu fyamoneke ukukwata icalo ca fiko fyeka, fyapashanishiwe ku mipashi ne milungu, fimo ifya kushukisha kabili ifya kwaafwa, fimbi ifya bubifi kabili ifya kucena. Ukupepa kwa fintu fyabumbwa kwaishilebuula icifulo calumbuka mupepi no butotelo bonse.

16. Ni shani fintu ukupepa imipashi, imilungu, ne fintu fyashila kwasokolweke?

¹⁶ Kuti twasanga ifisumino fya uyu musango mu mabutotelo ya mupepi na mu kutumpuluka ukuli konse ukwa pa kale. Abena Babiloni na bena Egupti balepepa balesa babo aba kasuba, umweshi, na mabumba ya ntanda. Ifinama ne fiswango fya mpanga na fyo fine fyali pa kati ka fya kushinshimuna fyabo. AbaHindu baishibikilwa kwi longo lya balesa babo, abapendwa ukufika ku mamilioni. Abena China lyonse bakwete impili shabo shashila na balesa babo ba mu mumana, kabili balumbulula bukapepa bwabo ubwabamo icitemwishi mu kupepa kwa fikolwe. Abena Druid ba pa kale aba mu British Isles bamwene ifimuti fya mioke nge fyashila, kabili bapeele ukucindikisha kwaibela ku fyalekula ukutumba pa mioke. Pa numa, abena Greece na bena Roma basangwilileko ukwakanako kwabo; kabili icisumino mu mipashi, imilungu, imyeo, ifibanda, ne fintu fyashila ifya misango yonse ifyaimikwe mu kukosa.

17. Ni shani fintu ukupepa ifintu fyabumbwa kucili kulamoneka ilelo?

¹⁷ Nangula abantu bamo ilelo limbi bengamona ifisumino fya musango yo fyonse pamo ngo kutiina imipashi, ishi mfundo shicili no kusangwa mu fibelesho fya butotelo fya bantu abengi ukushinguluke calo. Bamo bacili basumino kuti impili shimo, imimana, amabwe yamumungwa icaibela, ifimuti fikote, ne fintu fimbi ifingi fyalishila, kabili balafipepa nge fya kuipeeleshako. Balakuula ifipailo, imfuba, na matempele pali ifi fifulo. Ku ca kumwenako, umumana wa Ganges waba uwashila ku baHindu, abo ukufwaisha kwabo kwaba kowa muli wene ilintu bacili aba mweo no kukwata imito yabo ukusalanganishiwa pali wene pa numa ya mfwa. AbaBuddha bacilanguluka ukuba ica kukumanya capuulamo ukupepa pa lufuba mu Buddh Gaya, India, umo Buddha asoswa ukunonka ukusanikilwa pe samba lya muti wa bodhi. BaKatolika bafukama pa makufi yabo kuli Basilica ya kwa Lona Wesu wa ku Guadalupe mu Mexico nelyo ukowa mu menshi “yashila” pa lufuba mu Lourdes, France, mu kusapika ukundapwa kwa cipesha mano. Ukushinshimuna kwa fintu fyabumbwa ukucila Kabumba kucili kulamoneka nga nshi ilelo.—Abena Roma 1:25.

Ukwima kwa Buŋanga

18. Ni kuli cinshi icisumino mu mipashi ne milungu catungulwile?

¹⁸ Lintu icisumino caimikwe ica kuti icalo cishaba na bumi icaiswilemo imipashi, iisuma ne ibi, catungulwile mu kwanguka ku lutampulo lwakonkapo—ukwesha kwa kumfwana ne isuma ku kutungululwa na mapaalo na ku kutalalika iibi. Icafuminemo cali kubelesha buŋanga, ubwatemfuma mupepi no luko ululi lonse ulwapita no lulipo.—Ukutendeka 41:8; Ukufuma 7:11, 12; Amalango 18:9-11, 14; Esaya 47:12-15; Imilimo 8:5, 9-13; 13:6-11; 19:18, 19.

19. (a) Buŋanga cinshi? (b) Mulandu nshi buŋanga bwamonekela ukusuminwa ku bantu abengi?

¹⁹ Mu mano ya buko ya kutendekelako, buŋanga bwaba kubombesha ku kulama nelyo ukupatikisha amaka ya cifyalilwa nelyo ayacila pa cifyalilwa ku kukambisha umuntu. Ukukanaishiba ica kulenga cine cine ica ficitika ifingi ifya cila bushiku, abantu mu bwikashi bwa mu kubangilila basumine ukuti ukubwekeshiwapo kwa mashiwi ya buŋanga yamo yamo nelyo inyimbo sha lupupo, nelyo ukusefya kumo ukwa ntambi, kuti fyaletako ifya kufumamo fimo ififwaikwa. Icalengele ukucetekelwa kuli uyu musango wa buŋanga cali ca kuti kumo ukwa kusefya kwa ntambi kwalibombele mu cituntulu. Ku ca kumwenako, aba miti—apakalamba aba buŋanga nelyo aba malele—ba Fishi fya Mentawai ku masamba ya Sumatra bashimikwe ukuba abafumamo cimo mu kupapusha mu kundapa abantu balelwala ukupolomya. Inshila yabo iya buŋanga yali kukwata abalelwala ukukupama mupepi ne cipuma ca libwe no kumyanga umushili ku nshita ne nshita. Cinshi cacilengele ukubomba? Umushili wali pa mabwe walimo kaolin, ibumba lyabuuta ilibomfiwa ilingi line muli imo iya miti ya lelo iya kulesho kupolomya.

20. Ni shani fintu buŋanga bwaishileteka ubumi bwa bantu?

²⁰ Ukutunguluka kunono kwa musango yo mu kwangufyanya kwafumishepo ukufilwa konse no kwimika ukushimikwa kusuma ukwa bakabomba. Mu kwangufyanya basangwike ifilundwa fyasungilwe mu kutiinya na mu mucinshi wasumbuka—bashimapepo, ishamfumu, ba shaman, aba miti, indoshi, na ba ngulu. Abantu baile kuli bene ne mpika shabo, pamo nga ukundapwa no kucilikila ukulwala, ukusanga ifipe fyalubile, ukwishiba abapupu, ukutamya ukusonga kubi, no kupeele cilandushi. Mu kupelako kwaishilebako ilongo likalamba lya fibelesho fya kutiine mipashi no kusefya kwa ntambi ilyabombele ne yi milandu pamo pene ne fya kucitika fimbi mu bumi, ukupala ukufyala, ukuwa icisungu, ukukobekela, icupo, imfwa, no kushiika. Amaka ne nkama ya buŋanga mu kwangufyanya fyatekele ulubali ululi lonse ulwa bumi bwa bantu.

Ukucindila Imfula no Buloshi

21, 22. Cinshi capilibulwa kuli “buŋanga bwa kupashanyako”? Langilila.

²¹ Ukwabula ukusakamana ukulekanalekana kwakulisha mu fibelesho fya buŋanga fya bantu bapusanapusana, imfundo sha citendekelo ishaba ku numa ya fiko shaba ishapalana mu kwebekesha. Intanshi, kwabako imfundo ya kuti icapalako ciletako icacipalo, ukuti ica kufumamo cifwaikwa kuti caletwako ku kucipashanya. Ici inshita shimo citwa ubuŋanga bwa kupashanyako. Ku ca kumwenako, lintu ukucepa kwa mfula kwatiinishe imbuto shabo, abena India aba ku Omaha aba ku North America bacindile ukushinguluka umutondo wa menshi. Lyene umo uwa bene anwenemo amenshi yamo no kufwishila mu mwela ukupashanya ukusansa nelyo umufumbi. Nelyo umuntu kuti akunkuluka pa mushili ukupala bere wacenwa ukwebekesha ifyo akatunguluka mu kulunga kwakwe babere.

²² Abantu bambi bakwete ukusefya kwa ntambi ukwingi, ukusanshako inyimbo ne fya kuninika. Abena China baali no kupanga iciŋwena icikulu ice pepala nelyo ica cimuti, lesa wabo wa mfula, no kutantama ukucishinguluka, nelyo baali no kusenda icilubi ca mulungu wabo ukucifumya mwi tempele no kucibika mu kasuba pa kuti cumfwe ukukaba kabili pambi ukutuma imfula. Ukusefya kwa ntambi ukwa bantu ba ciNgoni aba ku East Africa kusanshamo ukwitila ubwalwa mu nongo ishiikilwe mu mushili mwi tempele lya mfula kabili lyene ukupepa abati, “Shikulu Chauta, wakosho mutima obe ukulola kuli ifwe, cinshi wingafwaya tucite? Tufwile ukuloba icine cine. Peela abana bobe imfula, ubwalwa ubo twakupeela.” Lyene banwa ubwalwa busheleko. Ici cikonkwapo no lwimbo no kucinda no kupukunya imisambo itumpilwe mu menshi.

23. Ni shani ubuloshi no kulowa fyalundulwike? (Linganyeniko Ubwina Lebi 19:31; 20:6, 27; Amalango 18:10-13.)

²³ Imfundo imbi iyaba ku numa ya fibelesho fya buŋanga ya kuti ifipe fyali fya muntu fitwalilila ukumusonga nangu fye pa numa ya kupaatukana ukufuma kuli wene. Ici catungulwile ku cibelesho ca kulowa umo pa kubomba pali cimo ico kale cali ica uyo muntu. Nangu fye muli Europe na England wa mu myanda ya myaka yalenga 16 na 17, abantu bacili basumine mu baloshi banakashi na baloshi baume abaali na maka ya kucena abantu kuli uyu musango wa maka. Umucenjelo wasanshishemo ifintu pamo nga ukupanga icimpashanya ca muntu ice pula no kusomaika banapini muli cene, ukulemba ishina lyakwe pe pepala kabili lyene ukulyoca, ukushiika icipimfya ca ca kufwala cakwe, nelyo ukucita ifintu fimbi ku mushishi wakwe, ukusembulula ingala, amabe, nelyo fye amafi. Ukulunduluka kwa ifi ne fibelesho fimbi kuti kwamonwa ku cishinka ca kuti Amafunde ya Ŋanda ya Mafunde yapangilwe mu England mu 1542, 1563, na 1604 ukubilisha ukulowa nga umulandu wa kufwilapo. Mu musango umo nelyo uunankwe, iyi mibele ya buŋanga yalibeleshiwa na bantu mupepi no luko ululi lonse ukupulinkana inkulo.

Inshita ya ku Ntanshi mu Fishibilo ne Mipamba

24. (a) Ukubuka cinshi? (b) Ni shani fintu abena Babiloni babeleshe ukubuka?

²⁴ Ilingi line ubuŋanga bubomfiwa ku kusokolola ifyebo fyafisama nelyo ukulengula mu nshita ya ku ntanshi ku fishibilo ne mipamba. Ici caishibikwa ngo kubuka, kabili abena Babiloni baishibikilwe kuli cene. Ukulingana ne citabo Magic, Supernaturalism, and Religion, “baali bacibinda mu mano ya kwishibila kabela, ukusobela inshita ya ku ntanshi ukufuma ku mabu na mala ya nama shaipaiwe, ukufuma ku mulilo ne cushi, no kufuma ku kubengeshima kwa mabwe yaumo mutengo; basobele ifya kucitika ukufuma ku kuŋwiŋwinta kwa tumfukumfuku no kufuma ku mimonekele ya fimenwa. . . . Ifishibilo fya mu mwela, imfula, amakumbi, icipupu, ne nkuba fyapilibwilwe ngo lucebu; ukuŋwema kwa mipando ne fipe fya fimuti kwasobele ifya kucitika fya nshita ya ku ntanshi. . . . Balunshi no tushishi tumbi, pamo pene ne mbwa, fyali fikasenda fya bukombe bwa fya kupandapanda.”

25. Ni shani Esekiele na Daniele baloseshe ku cibelesho ca kubuka muli Babiloni wa pa kale?

²⁵ Ibuku lya Baibolo ilya kwa Esekiele lyashimika ukuti pali kampeini wa bulwi umo, “imfumu ya [Babiloni, NW] yaiminina pa masansa ya nshila, pa lutwe lwa nshila shibili, ku kubuke mbuko; ilesunkanye mifwi, ileipusha ku tulubi, ilemona mu libu lya nama.” (Esekiele 21:21) Aba finjelengwe, aba malele, aba buŋanga nabo baali ulubali lwa lyonse ulwa cipango ca bena Babiloni.—Daniele 2:1-3, 27, 28.

26. Cinshi cali umuwango umo uwa kubuka waishibikwe mu kati ka bena Greece?

²⁶ Abantu ba nko shimbi, bonse abena Kabanga na bena Masamba, nabo baibimbile mu misango iingi iya kubuka. Abena Greece baleipusha ku ba fimpa fyabo ukulosha ku fya kucitika fikalamba fya bupolitiki pamo pene ne milandu ya ku mubili iya pa mbali pamo nge cupo, ulwendo, na bana. Icacililepo ukulumbuka pali ifi cali fimpa fya kwa Delphi. Amasuko, yatontonkanishiwe ukufuma kuli lesa Apollo, yapayanishiwe ukupitila muli namapepo, nelyo Pythia, mu ciunda cabula ukulumbuluka kabili yalepilibulwa kuli bashimapepo ukupanga ifikomo fishalondoloka. Ica kumwenako cine cine cali bwasuko bwapeelwe kuli Croesus, imfumu ya ku Lydia, icatile: “Nga Croesus ayabuka Halys, akonaula ubuteko bwa maka.” Cayalwike ukuti ubuteko bwa maka ubwaonawilwe bwali bwakwe bwine. Croesus akumenye ukucimfiwa ku maboko ya kwa Sailasi umwina Persia lintu ayabwike Halys ukuyaingilila Cappadocia.

27. Kufika ku cipimo nshi uko abena Roma baibimbile mu kubuka?

²⁷ Ku Masamba amano ya kubuka yafikile pa cipimo ca pa mulu na bena Roma, abali abapamfiwa ne mipamba ne fishibilo mupepi ne cili conse ico bacitile. Abantu be bumba ilili lyonse lya kwangalila capamo basumine mu kulengule ntanda, ukulowa, imikano, ukusobela amashuko, ne misango imbi iyafula iya kubuka. Kabili ukulingana no mulashi wa lyashi lya kale ilya ciRoma, Edward Gibbon, “imibele yalekanalekana iya kupepa, iyaanene mu calo ca ciRoma, yonse yalangulwikwe ku bantu, nge ya cine mu kulingana.” Shicalo walumbuka kabili kalanda wa pa cintubwingi Cicero aali incenshi mu kufwailisha imipamba mu kupupuka kwa fyuni. Kalemba wa lyashi lya kale ilya ciRoma Petronius amwene ukuti ukupingwila ku kufula kwa mabutotelo ne mipepele ya kusefya mu matauni ya ciRoma yamo, mufwile mwali balesa bafula ukucila pa bantu muli yene.

28. Ni shani fintu abena China babeleshe ukubuka mu nshita sha pa kale?

²⁸ Mu China, ukucila pa fipimfya fya mafupa ya fimpa 100,000 ne fipaapa ifipendwa ukufuma mwi kana lya myaka ilyalenga yabili B.C.E. (mu mutande wa cifumu uwa kwa Shang) fyalishulwa. Fyalebomfiwa kuli bashimapepo ba kwa Shang mu kufwaya ubutungulushi bwa bulesa pa cili conse ukutula pa miceele ukufika ku kusela kwa fita. Bashimapepo balembele amepusho mu calembwa ca pa kale pali aya mafupa. Lyene bakafishe amafupa no kubebeta imilale iyamoneke no kulemba ifyasuko pa mafupa yamo yene. Abasambilila bamo basumino kuti ukufuma kuli ici calembwa ca pa kale, e mwalundulwike ukulemba kwa ciChinese.

29. Cishinte nshi ica kubuka caimikwa muli I Ching?

²⁹ Icalembwa cacilishapo ukwishibikwa ica cina China pa kubuka ni I Ching (Ilongo lya Kwaluka; lishimbulwa Yee-Jing), icaebwa ukulembwa kuli bakateka ba ntanshi babili aba Chou, Wen Wang na Chou Kung, mu mwanda wa myaka walenga 12 B.C.E. Cabamo ubulondoloshi bwalonshiwa ubwa kupeleshanya pamo ukwa maka yabili ayalwishanya yin na yang (imfifi-ulubuuto, icipilikako-icisuminishako, icikota-icilume, umweshi-akasuba, isonde-umulu, na fimbipo), ifyo abena China abengi bacili basumina ukuba ifishinte filama ku numa ya milandu yonse iya bumi. Cipeela icikope ca kuti icili conse cilaluka lyonse kabili takwaba cabelelela. Pa kutunguluka mu mibombele iili yonse, umo afwile ukuba uwaibukila no kubomba mu kumfwana no kwaluka konse ukwa ako kashita. Muli fyo, abantu bepusha amepusho no kupendula kabili lyene ukwalukila kuli I Ching ku masuko. Ukupulinkana mu myanda ya myaka, I Ching aba e citendekelo ca musango onse uwa kusobela amashuko, ukubukila ku filembo ne misango imbi iya kubuka mu China.

Ukufuma ku Kusambilila Intanda Ukuya ku Kulengule Ntanda

30. Londolola ukulunduluka kwa kusambilile ntanda ukwa mu kubangilila.

³⁰ Umuyano wa kasuba, umweshi, intanda, na mapulaneti apalepa waliba intulo ya kucebusha ku bantu pe sonde. Imitande ya ntanda ukubwekela ku numa ku 1800 B.C.E. yalisangwa mu Mesopotamia. Ukushimpwa pa fyebo fya musango yo, abena Babiloni baali na maka ya kusobela ifya kucitika fya ntanda ifingi, pamo nga ukufimbilikishiwa kwa mweshi, ukutula no kuwa kwe longo lya ntanda, no kusela kumo ukwa mapulaneti. Abena Egupti, abena Ashuri, abena China, abena India, abena Greece, abena Roma, na bantu ba pa kale bambi mu kupalako balengwile iulu no kusunga icalembwa ca kulonsha ica fya kucitika fya mu ntanda. Ukufuma kuli ifi fyalembwa bapangile amakalenda yabo no kutantika imibombele yabo ya pa mwaka.

31. Ni shani fintu ukusambilile ntanda kwafyele ukulengule ntanda?

³¹ Ukufuma ku kubebeta kwa ntanda, cabele icamonekesha ukuti ifya kucitika fimo pe sonde fyamoneke ukumfwana ne fya kucitika fimo ifya mwi ulu. Ku ca kumwenako, ukwaluka kwa fiputulwa fya nshita ifya mwaka kwakonkele mu kupalamisha ukusela kwa kasuba, amatamba yabotelele no kusenkela mu kubalika kwa mweshi, ukupoosa kwa pa caka kwa mumana wa Nile lyonse kwakonkele pa kumoneka kwa Sirius, ulutanda lwacilapo ukubengeshima. Ukusondwelela kwa cifyalilwa kwali kwa kuti ifya mu mulu fyabombele ulubali lwakatama mu kulenga ifi ne fya kucitika fimbi pe sonde. Na kuba, abena Egupti baitile Sirius Kaleta wa Nile. Icitontonshi ca kuti intanda shasongele ifya kucitika pe sonde mu kwangufyanya catungulwile ku mfundo ya kuti ifya mu mulu kuti fyashintililwapo ku kusobela inshita ya ku ntanshi. Muli fyo ukusambilile ntanda kwafyele ukulengule ntanda. Mu kwangufyanya, ishamfumu na bakateka basungile bakalengula ba ntanda aba bulashi mu fipango fyabo ukulaipusha intanda ukukuma ku milandu yacindama iya luko. Lelo abantuuntu fye mu kupalako baloleshe ku ntanda ukulosha ku mashuko pa lwabo.

32. Ni mu nshila nshi abena Babiloni babeleshe ukulengule ntanda?

³² Abena Babiloni, na kabili, baisa mu cikope. Bamwene intanda nga mekalo ya ku mulu aya balesa, pamo fye nge fyo amatempele yali amekalo yabo aya pe sonde. Ici caimishe itontonkanya lya kulonganika intanda mwi longo pamo pene ne cisumino ca kuti ifimfulunganya mu myulu, pamo ngo kufimbilikishiwa nelyo ukumoneka kwa ntanda shabengeshima shimo nelyo utushululu, fyasobele akalanda ne nkondo pe sonde. Imyanda ya malipoti aya bakalengula ba ntanda ku shamfumu yasangilwe mu kati ka fisolobelo fyashulilwe mu Mesopotamia. Fimo ifya ifi fyalondolwele, ku ca kumwenako, ukuti ukufimbilikishiwa kwa mweshi kwaleisa kwali cishibilo ca kuti umulwani umo akacula ukucimfiwa nelyo ukuti ukumoneka kwa pulaneti umo mwi longo lya ntanda limo kukapilibula “icipyu cakulisha” pe sonde.

33. Cinshi Esaya asosele pa lwa bena Babiloni “abatambe ntanda”?

³³ Icipimo ico abena Babiloni bashintilile pali uyu musango wa kubuka na kabili kuti camonwa mu mashiwi ya kupumya aya kwa kasesema Esaya ukubalwisha lintu alesobela ubonaushi bwa Babiloni ukuti: “Shi iminina mu fya buyeye fyobe, na mu kufula kwa malele yobe, muli ifyo wacucutikamo ukutula pa bukashana bobe . . . Shi leka beminine no kukupususha, abapaatulanye myulu, abatambe ntanda, abalengo kwishiba ku nshiku sha mweshi wamoneka.”—Esaya 47:12, 13.

34. Ni bani “Aba Mano” abaishile kuli Yesu akanya?

³⁴ Ukufuma ku Babiloni, ukulengule ntanda kwakuushiwe ku Egupti, Ashuri, Persia, Greece, Roma, na Arabia. Mu Kabanga, abaHindu na bena China nabo bakwete imicitile yabo iyapikana iya kulengule ntanda. “Aba Mano” abo kabila wa mbila nsuma Mateo ashimike ukwisa ku kanya Yesu baali “abalengule ntanda bafumine ku mbali sha ku kabanga.” (Mateo 2:1, 2, NW) Abasambilila bamo basumine ukuti aba bakalengula ba ntanda kuti pambi baali be sukulu lya bena Kaldi na bena Medo-Persia ilya kulengule ntanda abafumine ku Parthia, icali icitungu ca Persia na pa numa caishileba Ubuteko bwaibela ubwa Parthia.

35. Cinshi calundulwike mu kulengule ntanda ukufuma ku nshita ya bena Greece?

³⁵ Baali baGreek, nangu cibe fyo, e balundulwile ukulengule ntanda ukufika mu musango ubeleshiwa ilelo. Mu mwanda wa myaka walenga ibili C.E., Claudius Ptolemy, uwasambilila ifya ntanda umwina Greece mu Alexandria, Egupti, akolongenye fyonse ifyebo fyaliko ifya kulengule ntanda mu fitabo fine, fyainikwe Tetrabiblos, ifyabomba nge citabo ca kusambililamo ica citendekelo ca kulengule ntanda ukufika na nomba. Ukufuma muli ici, mwalundulwike iciitwa mu munsaunte ukulengule ntanda sha kufyalwa, uko e kuti, imicitile ya kusobela inshita ya ku ntanshi ya muntu pa kusambilila charti wa kufyalwa kwakwe, nelyo ica kulengwilako utushita—charti ilelangisha ififulo fya kasuba, umweshi, na mapulaneti yalekanalekana mu kati ke longo lya ntanda nga fintu fimonwa pa cifulo ca kufyalilwapo umuntu pa kashita ka kufyalwa kwakwe.

36. Cinshi cili ubushininkisho bwa kuti ukulengule ntanda kwabele ukwacindikwa?

³⁶ Ukufika mu myanda ya myaka yalenga 14 na 15, ukulengule ntanda kwanonkele ukupokelelwa kwa mu kusaalala ku Masamba. Amauniversiti yasambilishe kwene ngo kusalapula, icalefwaya ukwishiba kwa kubomba ukwa ndimi na mapendo. Bakalengula ba ntanda bamwenwe nga abasambilila. Ifyalembwa fya kwa Shakespeare fyaisulamo ifya kuloshako ku kusonga kwa ntanda pa milandu ya buntunse. Icipango conse ica cifumu na bashimucindikwa abengi basungile bakalengula ba ntanda ba pa mbali abateyanishiwa ku kwipushako. Takwatalile akuba umulimo uuli onse—ibe ni nkondo, ubukuule, amakwebo, nelyo ulwendo—uwacitilwe ukwabula ukwipusha intanda intanshi. Ukulengule ntanda kwabele ukwacindikwa.

37. Ni shani ukulunduluka kwa sayansi kwayambukila ukulengule ntanda?

³⁷ Nangu cingatila umulimo wa basambilile ntanda ukupala Copernicus na Galileo, pamo pene no kwipushisha kwalunduluka ukwa sayansi, fyalifuupula apakalamba ukulengule ntanda nga sayansi washininkishiwa, kwalipusunsuka ukufika kuli buno bushiku. (Moneni imukululo, ibula 85.) Ku bakalamba ba Calo pamo pene na ku muntu yaweyawe, nampo nga kufuma ku nko shalunduluka mu fya kupangapanga nelyo ku mishi yabelo kutali mu fyalo filelunduluka, uyu mucenjelo wa nkama, watampilwe na bena Babiloni, walundulwilwe na bena Greece, no kutanununwa mu kulundako na bena Arabu, ucili ulabomfya ukusonga kwasaalala ilelo.

Ubuyo Bwalembwa pa Mpumi na pa Lupi

38. Cinshi catungulwile ku misango na imbi iya kubuka kwaampene no kuboko kwa buntunse ne cinso?

³⁸ Nga ca kuti ukulolesha ku myulu ku fishibilo ne mipamba pa lwa nshita ya ku ntanshi kumoneka ukukanaumfwika, kwabako inshila ishafula na shimbi ishapalamina kabili ishingafikwako mu kwanguka ishisangwa kuli abo abangasha amano ya kubuka. Zohar, nelyo Sefer ha-zohar (iciHebere, Ibuku lya Ciyembo), icitabo ca kusambililamo ica mwanda wa myaka walenga 13 ca fya nkama fya ciYuda, cabilishe ukuti: “Pe ulu lyakupilisha ububumbo bonse, tumonapo ifintu ifingi ifyapangwa ku ntanda na mapulaneti. Fisokolola ifintu fyafiswa ne nkama shashiikama. Mu kupalako, pa nkanda yesu iyashinguluka umuntunse pabapo imisango ne milondo iyaba intanda sha mibili yesu.” Aya mano ya buntunse yatungulwile ku nshila shimbi isha kubuka, nelyo ukusobela inshita ya ku ntanshi, pa kubebeta impumi no lupi lwa kuboko ku fishibilo fyabamo ubusesemo. Konse ku Kabanga na ku Masamba, ifibelesho fya musango yo ficili ifyaanana mu kusaalala. Lelo caba icamonekesha ukuti intulo ya fiko yalimba imishila mu kulengule ntanda na buŋanga.

39. Cinshi cili imimonekele ya cinso, kabili kwabomfiwa shani?

³⁹ Imimonekele ya cinso isobela ishuko mu kubebeta imbali sha cinso, pamo nga umusango wa menso, umona, ameno, na matwi. Mu Strasbourg mu 1531, Yohane umo uwa ku Indagine asabankenye icitabo pali uyu mutwe muli co apayenyemo ifyalengwa fyamonekesha ifya finso mu kuba no kulekanalekana kwa misango ya menso, umona, amatwi, na fimbipo, pamo no bwilulo bwakwe. Mu kubamo ukusekesha, ayambwile amashiwi ya kwa Yesu Kristu pali Mateo 6:22 ukuti, “Ilinso lyobe nga lyabe lituntulu, umubili obe onse wabo mwabuuta,” pamo nge citendekelo ca kusosa ukuti amenso yakulu, ayabuuta, kabili ayabulungana yalangisha bumpomfu no butuntulu busuma ubwa bumi, lintu amenso yafonka ayanono yabe cilangililo ca kufinuka, umufulo, no mutunganya. Nangu cibe fyo, mu citabo capalako, Compendium of Physiognomy, icasabankanishiwe mu 1533, kalemba Bartolommeo Cocle atungile ukuti amenso ayakulu kabili ayabulungana yalangilila umuntu myalumyalu kabili umunaŋani.

40. (a) Ukulengule ndupi cinshi? (b) Ni shani fintu Baibolo yaipushiwe ukwafwilisha kulengula indupi?

⁴⁰ Ukulingana na bakabuka, icakonka pa mutwe, ukuboko kulangisha amaka yafuma pa mulu ukucila ulubali lonse lumbi ulwa mubili. Muli fyo, ukubelenga ifishilwa fya lupi ukupima imibele ya umo no buyo musango umbi uwalumbuka uwa kubuka—ukulengule ndupi, kwaloshiwako mu kwanguka nga ukubukila ku lupi. Bakalengula ba ndupi aba Nkulo sha Pa Kati basapike Baibolo ku kwafwilisha umucenjelo wabo. Baishileko ne fikomo pamo nga “Abike icikakatikilo pa kuboko kwa muntu onse; ukuti abantu bonse beshibe umulimo wakwe” kabili “Ubwingi bwa nshiku bwaba mu kuboko kwakwe ukwa kulyo; kabili mu kuboko kwakwe ukwa kuso mwaba ubucindami no bukata. (Yobo 37:7; Amapinda 3:16, KJ) Ituntu, nelyo ukulundumana, kwa kuboko na fyo fyalilangulwikwepo pantu catontonkanishiwe ifyo fyaiminineko amapulaneti kabili muli fyo ukusokolola icintu cimo pa lwa muntu ne nshita yakwe ya ku ntanshi.

41. Ni shani fintu abantu ba ku Kabanga babelesha ukubuka?

⁴¹ Ukusobela amashuko pa kusambilila imbali sha cinso ne sha kuboko kwaba ukwalumbuka apakalamba ku Kabanga. Pa mbali ya bakabelenga basambilila na bakapanda ba mano ukupeela imilimo yabo, abaipeelesha fye na baicitile we mwine baliseeka pantu ifitabo ne mpapulo sha pa cipimo icili conse filasangwako mu kusaalala. Abantu ilingi bangasha ukubelenga indupi nge ntulo ya musamwe, lelo abengi basenda imilandu ya musango yo mu kukatama. Mu cinkumbawile, nangu cibe fyo, abantu ni limo limo fye bekushiwa no kubomfya inshila fye imo iya kubuka. Lintu balolenkana ne mpika shakakala nelyo ukupingulapo kwacindama, bakaya kwi tempele lyabo, nampo nga lya ciBuddha, iciTao, iciShinto, nelyo limbi, ku kwipusha balesa, lyene kuli bakalengula ba ntanda ku kwipusha intanda, kuli bakasobela ba mashuko ku kubelenga mu lupi lwabo no kulolesha pa cinso cabo, kabili, pa numa ya conse ico, ukwisa ku ŋanda no kwipusha ifikolwe fyabo fyafwa. Pamo pamo basubila ukusanga icasuko icimoneka ukuba icalingisha kuli bene.

Umusamwe fye wa Kaele?

42. Ni kuli cinshi ukufwaisha kwa cifyalilwa kwa bantu ukwa kwishiba inshita ya ku ntanshi kwabatungulula?

⁴² Caba ica cifyalilwa ukuti uuli onse afwile ukufwaya ukwishiba ico inshita ya ku ntanshi yakwata. Ukufwaisha kwa kukwata ulubanda lusuma no kusengauka icingaba ica kucena nako kwine kwaliseeka. E mulandu wine abantu ukupulinkana mu nkulo balolesha ku mipashi ne milungu ku kutungulula. Mu kucite fyo, babele ababimbwamo mu kupupa imipashi, buŋanga, ukulengule ntanda, ne fibelesho fimbi ifya kutiina imipashi. Abantu ku kale balefwala impimpi ne mikano ku kuicingilila, kabili baalukile ku bantu ba miti na ba shaman ku kundapwa. Abantu ilelo bacili balasenda imendulo ya kwa Christopher “Umutakatifu” nelyo ukufwala ifipuuta “fye shuko,” kabili bakwata utubungwe twabo twa bashiŋanga, Ouija boards (ifipampa fya Kubukilako), imipila yalengama, kulengwilako utushita, ne njuka sha lubuko. Uko ukupupe mipashi no kutiina imipashi kukuminweko, umutundu wa muntu umoneka uwaalukako panono.

43. (a) Ni shani fintu abengi bayumfwa pa lwa kupupa imipashi, buŋanga, no kubuka? (b) Mepusho nshi pa lwa fibelesho fya kutiina imipashi yalekabila ukwasukwa?

⁴³ Abantu abengi, kwena, bamwensekesho kuti ifi tafili nangu cimo lelo kutiina fye imipashi no kutila takwaba citendekelo ca cine cine kuli fyene. Kabili limbi kuti balundako ukuti bacicita pa mulandu fye wa musamwe. Bambi bapaasha no kuti buŋanga no kubuka mu cishinka fyabamo ubunonshi pantu fipayanya ukwebekesha kwa muntontonkanya ku bantu abo pambi bengaba abatiinishiwa mu kucishamo ku fipindami balolenkana na fyo mu bumi. Lelo bushe conse ici musamwe wa kaele nelyo kutumbikisha kwa muntontonkanya? Cinshi mu cituntulu caba intulo ya fibelesho fya kupupe mipashi na buŋanga ifyo tulangulwike muli cino cipandwa pamo pene na fimbi ifingi ifyo tushilumbwile?

44. Ku kutendekelako, cinshi cingasoswa pa lwa citendekelo ca fibelesho fya musango yo fyonse?

⁴⁴ Mu nshita ya kubebeta imbali shalekanalekana isha kupupa imipashi, buŋanga, no kubuka, natumona ukuti fyakakana mu kupalamisha ne fisumino mu myeo yafwa no kubako kwa mipashi, isuma ne ibi. Muli fyo, ku kutendekelako, icisumino mu mipashi, buŋanga, no kubuka cashimpwa pa musango wa kupepa balesa abengi kwashiika imishila mu cifundisho ca bumunshifwa bwa mweo wa buntunse. Bushe ici citendekelo cituntulu apa kukuula ubutotelo bwa umo? Bushe kuti walanguluka ukupepa kwashimpwa pa citendekelo ca musango yo ukuba ukwapokelelwa?

45. Bwipusho nshi pa lwa fya kulya fyaipailwo tulubi bwalolenkene na Bena Kristu ba mu mwanda wa myaka wa kubalilapo?

⁴⁵ Abena Kristu mu mwanda wa myaka wa kubalilapo balolenkene na mepusho yamo yene. Bashingulwikwe na bena Greece na bena Roma, mu kuba na balesa babo abengi ne milungu pamo pene no kusefya kwabo ukwa ntambi ukwa kutiina imipashi. Ukusefya kumo ukwa ntambi kwali kubelesha kwa kutuula ifya kulya ku filubi kabili lyene ukwakana mu kulya ifya kulya. Bushe uuli onse uwatemenwe Lesa wa cine kabili uwasekelele mu kumutemuna kuti aakana mu kusefya kwa ntambi ukwa musango yo? Moneni ifyo umutumwa Paulo ayaswike ico cipusho.

46. Cinshi ico Paulo na Bena Kristu ba mu kubangilila basumine pa lwa kwa Lesa?

⁴⁶ “E ico ulwa fya kulya ifyaipailwo tulubi, twaishibo kuti akalubi te cintu icine cine pano isonde, no kuti takuli Lesa kano umo fye. Pantu nangu babepo abetwa ‘balesa,’ mu mulu napamo pano nse, ni fyo fine kuli ‘balesa’ abengi na ‘bashikulu’ abengi, lelo kuli ifwe kwaba Lesa umo fye Shifwe, ni uyo fyonse fyafuma kuli wene, na ifwe tulola kuli wene.” (1 Abena Korinti 8:4-6, NW) Kuli Paulo na Bena Kristu ba mwanda wa myaka wa kubalilapo, ubutotelo bwa cine tabwali kupepa balesa bafula, te kupepa balesa abengi, lelo kwali kuipeela kuli “Lesa umo fye Shifwe,” uo ishina lyakwe Baibolo isokolola lintu itila: “Ku kuleka beshibe ukuti imwe mweka, ishina lyenu Yehova, mwapulamo pano isonde ponse.”—Ilumbo 83:18.

47. Ni shani fintu Paulo asokolwele ukwishibikwa kwa cine cine kwa ‘balesa na bashikulu mu mulu nelyo pano nse’?

⁴⁷ Tufwile ukwishiba, nangu cibe fyo, ukuti nangu umutumwa Paulo asosele ati “akalubi te cintu icine cine,” taebele ukuti “balesa” nelyo “bashikulu,” abo abantu baalukileko ne fya buŋanga fyabo, ukubuka, na malambo tafyaliko. Cinshi, lyene, cili e cishinka? Paulo acilengele ukumfwika pa numa muli kalata umo wine lintu alembele ati: “Ndetila ifyo Abena fyalo bepaya amalambo, bepaile fiwa, kabili Lesa iyo.” (1 Abena Korinti 10:20) Ee, ukupitila muli balesa wabo na bashikulu wabo, inko mu cishinka shalepepa ifiwa—ifya bumalaika, nelyo imipashi, ifibumbwa ifyapondokele Lesa wa cine no kuilundanya ku ntungulushi yabo, Satana Ciwa.—2 Petro 2:4; Juda 6; Ukusokolola 12:7-9.

48. Busanso nshi ukufuma ku fya kupandapanda bucili bwabako ilelo, kabili ni shani fintu bwingasengaukwa?

⁴⁸ Ilingi line abantu bomfwila ubulanda abo abetwa abantu abatuutu abatekelwe ubusha ku kutiina kwabo imipashi no mwenso. Basoso kuti balaselaushiwa ku malambo yabamo umulopa ne mpupo sha butuutu. Kabili mu kulungika ifyo. Lelo, ukufika kuli buno bushiku tucili tulomfwa ulwa manga, imipepele ya kusefya iya busatana, no kupeela amalambo abantunse. Nangu iyi ingaba pambi imilandu yacishamo, nangu ni fyo ilangisha ukuti ubuseko mu fya kupandapanda e pantu bwaba. Limbi kuti bwatendeka no ‘musamwe wa kaele’ no kufwailisha ukwishiba, lelo icifumamo ilingi line ca kayofi ne mfwa. Ifyo caba ica mano ukumfwila ukusoka kwa Baibolo ukutila: “Tekanyeni, loleni. Icibambe cenu, [Ciwa, NW] wine, endauka nge nkalamo iilelila, ukufwaya untu engalya.”—1 Petro 5:8; Esaya 8:19, 20.

49. Cinshi cileba ca kufwailisha mu fipandwa filekonkapo ifya cino citabo?

⁴⁹ Pa kuba natulanguluka ifyo ubutotelo bwatendeke, ukupusanapusana kwa nshimi sha pa kale, ne misango yalekanalekana iya kupupe mipashi, buŋanga, no kutiina imipashi, nomba tulealwila ukusakamana kwesu ku mabutotelo yakalamba yacilapo ukubeleshiwa aya calo—ubuHindu, ubuBuddha, ubuTao, ubuConfucius, ubuShinto, ubuYuda, amacalici ya Kristendomu, no buShilamu. Yatendeke shani? Finshi yasambilisha? Kusonga nshi yakwata pa basumina ba yako? Aya na mepusho yambi yakalangulukwa mu fipandwa fyakonkapo.

[Amashiwi pe bula 76]

Ubuŋanga bumo bwamoneke ukubomba

[Akabokoshi pe bula 85]

Bushe Ukulengule Ntanda kwa Busayansi?

Ukulengule ntanda kutunga ukuti akasuba, umweshi, intanda, na mapulaneti kuti fyasonga imilandu pe sonde no kuti ukwampana kwa aya mabumba ya mu mulu pa nshita ya kufyalwa kwa umo kubomba ulubali mu bumi bwa umo. Nangu cibe fyo, ifyasangwa ifya sayansi fipeelo kusonsomba kwa kutiinya:

▪ Umulimo wa basambilile ntanda ukupala Copernicus, Galileo, na Kepler mu kulengama walangisha ukuti isonde talyaba e cifulo ca pa kati na nkati ka bubumbo bonse. Na kabili calishibikwa nomba ukuti ilingi line intanda isho shimoneka ukuba mwi longo tashakakwa pamo mu cituntulu mwi bumba. Shimo isha shiko kuti shaba mu kushika mu lwelele, lintu shimbi pambi kuti shaba mupepi mu kwampanako. Muli fyo, imisango ya fya mu mulu iye longo lya ntanda shalekanalekana yakwelenganya fye.

▪ Amapulaneti Uranus, Neptune, na Pluto tayaishibikwe kuli bakalengula ba ntanda aba mu kubangilila pantu tayasangilwe ukufikila ukwelenganishiwa kwa mandala (telescope). Ni shani, lyene, fintu “ukusonga” kwa fiko kwalondolwelwe ku fipampa fya kulengwilako intanda kwapangilwe mu myanda ya myaka ya mu kubangililako? Mu kulundapo, mulandu nshi “ukusonga” kwa pulaneti umo kwingabela “ukusuma” na kumbi “ukubi,” lintu sayansi yaishiba nomba ukuti mu kutendekelako yaba fibulungwa fya mabwe fyabulwamo ubumi nelyo imyela, ishunda mu lwelele?

▪ Sayansi wa mfyalo atwebo kuti icitendekelo ca misango ya buntu bwesu cipangwa, te pa kufyalwa, lelo pa kwimitwa, lintu lumo ulwa mamilioni ya nsandesande sha malumina ukufuma kuli wishi lulundikana no lusandesande lwa lini limo ukufuma kuli nyina. Lelo, ukulengule ntanda kupampamika ica kulengwilako utushita ica umo pa kashita ka kufyalwa. Uku kupusana kwapepi ne myeshi pabula kufwile ukupeela umo imibele yapusanishisha iya buntu mu fyebo fya kulengule ntanda.

▪ Ukupima inshita ya bulendo bwa kasuba mu kati ke longo lya ntanda nga fintu kumonwa kuli kabebeta waba pe sonde ilelo kwaba mupepi no mweshi umo ku numa ya fintu cali imyaka 2,000 yapitapo lintu ifipampa fya kulengwilako intanda ne mitande fyashililwe. Muli fyo, ukulengule ntanda kuti kwabika umuntu uwafyelwe ku kupwa kwa June nelyo mu kubangilila kwa July pamo nga Cancer (uwakuntukilwa nga nshi, uufulwa bwangu, uwashimunuka). Mu cituntulu, nangu cibe fyo, akasuba kaba mwi longo lya ntanda Gemini pali iyo nshita, icilingile ukulenga umuntu ukuba uwa kumfwana, uwashilimuka, uwatwantwanya.

Mu kulengama, ukulengule ntanda takwakwata ishintililo lyabamo ukupelulula nelyo ilya busayansi apo kwingeminina.

[Ifikope pe bula 71]

Ifilola fyatobaika, bapushi bafiita, ne nambala shimo fyaba fitendekelo fya kutiina imipashi. Icilembo ca bena China ica “fine” cumfwika ukupala “imfwa” mu ciChinese ne ciJapanese

[Ifikope pe bula 74]

Ku kuso, Basilica ya kwa Lona Wesu uwa ku Guadalupe, Mexico, uko baKatolika bapepela ukundapwa kwa mu cipesha mano.

Ku kulyo, Stonehenge, England, uko abaDruid ba pa kale basoswa ukuti bapepele akasuba

[Icikope pe bula 80]

Abantu bamo bepusha ba shaman na indoshi

[Ifikope pe bula 81]

Bambi bakwata utubungwe twabo twa bashiŋanga, ifipampa fya Kubukilako, imipila yalengama, injuka sha lubuko, na bakasobela ba mashuko

[Ifikope pe bula 82]

Ukubuka ku Kabanga, ukubomfya ifilembo pa ifipaapa fya bafulwe ne cishibilo ca yin-yang, kwakwata ilyashi lya kale ilitali

[Ifikope pe bula 87]

Abantu abengi bepusha ku kulengwilako utushita, ukusumino kuti icifulo ca kasuba, umweshi, amapulaneti, ne ntanda pa nshita ya kufyalwa cambukila ubumi bwabo

[Ifikope pe bula 90]

Ku kupukunya akamuti ke shuko ukufuma mu cipe, uwaipeelesha apokelela ubukombe no kwilula