Masada—Ubushinino bwa Kuti Mesia Alishile?

UKUSUMIWA kwa mulopa mwi shina lya butotelo kwaba cikuko ca kubwekeshabwekeshapo mu lyashi lya kale. Masada taali no kufumishiwako, pantu bakapokolola ba nko bakwete ukukuntwa kwakosa ukwa butotelo. Nga ca kuti watandalila ifyashuulwa pa Masada, kuti wamona ifitantala fye sunagoge uko intalamisoka bakumene ku kupepa na babati ba kusefya kwa ntambi ababomfiwe ku kusangulula kwa butotelo.

Utuputulwa twa Baibolo na to twine twalisangwa pa Masada. Ni shani, e fintu pambi wingapapa, ubukombe bwa mu Baibolo ubwasangilwe ku ntalamisoka bwalingene na cintu tubelenga muli Baibolo ilelo? Dr. Yigael Yadin, mu citabo cakwe Masada, alembele pa lwa kusanga kwa musango uyo ukwa kubalilapo ukuti:

“Ukubebeta kwa mu kwangufyanya pa cifulo cine kwatulangile ilyo line ukuti pano pali akaputulwa ukufuma mwi Buku lya Amalumbo, kabili twali na maka ya kwishiba nelyo fye ifipandwa: iciputulwa cafumine pa Ilumbo 81 ukufika kwi Ilumbo 85. . . . Cali icingacitika ukupima inshita ya ciko ukwabula ukutwishika nelyo fye ukwacepesha. Te kuti mu kucitikako cibe ukucelwako ukucila pa mwaka wa 73 AD, umwaka Masada awile. . . . Ici ciputulwa ukufuma kwi Buku lya Amalumbo, ukupala ifimfungwa fimbi ifya mu baibolo ifyo twasangile pa numa, caba mupepi na cimo cine fye . . . na malembo ya mu mabuku ya mu baibolo ayo tubomfya ilelo.”

Mu kumonekesha, intalamisoka basumine ukuti Kalemba wa Bulesa uwa Malembo ya ciHebere aali no kupaala ukwimina kwabo Roma. Pamo nga fintu The Universal Jewish Encyclopedia ilondolola ukuti: “Ukupimpa kwa bumpelwa amano kwa baYuda mu Nkondo Ikalamba iya kulwisha Roma (66-73 C.E.) kwakoshiwe ku cisumino cabo ica kuti inkulo ya buMesia yali mupepi nga nshi. Ukulufya kwe Tempele kwaingilisheko fye ukutunganya ukukuma ku kwisa kwa kwa Mesia.”

Ukwisa kwa kwa Mesia

“Bakabilima ba bumesia aba ciYuda,” e filondolola The Encyclopedia of Religion, “ilingi line baali no kushimpa ukupenda kwabo pe Buku lya kwa Daniele.” Ca cine, kasesema wa ciHebere Daniele asobele ukwisa kwa kwa “Mesia Intungulushi.” (Daniele 9:25, NW) Mu mabulondoloshi yalembwa yambi yabili, Daniele asosele ukuti Mesia aali no kuba Kateka wa calo no kuti Ubufumu Bwakwe bukonaula amakamfulumende yonse aya buntunse ayakaanya.—Daniele 2:44; 7:13, 14.

Bamwaluka ba ciYuda aba mu mwanda wa myaka wa kubalilapo bayumfwile ukuti inshita yali naifika ku kufikilishiwa kwa ifi fimonwa fya mu busesemo. “Icabaluminishe ukucila pali fyonse ku nkondo,” e filondolola Josephus, “cali [cisumino] ca kuti pali ilya nshita umo ukufuma ku calo cabo aali no kuba kateka wa calo.” Lelo Daniele asobele ukuti Intungulushi ya buMesia intanshi afwilo “kuputulwa” no kuti pa numa ya mfwa yakwe Yerusalemu ne tempele lya uko fyali no kupomonwa ku ‘bantu ba ntungulushi imbi iyaleisa.’—Daniele 9:25, 26.

Imimwene ya ciYuda iya Kuteka kwa Bena Fyalo

Yudea wa mu mwanda wa myaka wa kubalilapo ayakanishiwe pa kati ka bakankaala banono na bapiina abengi. AbaYuda bamo abakankaala, ukucilisha pa kati ka baSaduke na baFarise, bakatamike ubulashi ubo Roma abasuminishe ukukwata mu calo, kabili basuulile abantuuntu fye. Muli ifyo, bakenye itontonkanyo ili lyonse ilya bumwaluka, mu cifulo ca ico ukubombela ukwampana kwa mutende pamo na Roma.—Luka 16:14; 19:45, 46; Yohane 2:14; 7:47-49; 11:47, 48.

Pa lubali lumbi, abena Yudea yaweyawe baculile pe samba lya cisendo ca kusonkesha kwa ciRoma na bana calo babo bene aba lumanimani. Tabasangile ukusansamusha mu kuba pe samba lya ciitwa Pax Romana (Umutende wa ciRoma) lelo bafwaile ukwaluka. Uku kukansana kwa mabuseko kwafuminemo ukulwa kwa kulengo munsokwe ukwa bana calo. “Ibumba limo lyakongamine pa kuteka,” e fyalembele Josephus, “limbi pa lukaakala na pa kupusula abakankaala.”

Intalamisoka, ku ca kumwenako, batapile no kwipaya abaYuda banabo no kulungamika iyi milimo ya kululunkanya pamo ngo kukandwa kwa baYuda abo mu kutunganishiwa babombele pamo na Roma. Rabi wa mu mwanda wa myaka walenga ibili, Johanan ben Torta, apeele uyu mulandu wa kayofi kaishile pa baYuda ba mu mwanda wa myaka wa kubalilapo ukuti: “Bali no lwinso lwa ndalama kabili balipatene.”

Te ca kupapa ukuti balya baYuda abaali bakatiina ba kwa Lesa mu cine cine bafulwike ukumoneka kwa kwa Mesia, untu basubile ukuwisha ukuteka kwa ciRoma no kwimika Ubufumu bwa bulungi ubwa kwa Lesa. Lelo abantu bashasakamano bufumacumi bashukile aya masubilo.

BaMesia ba Bufi

Mupepi no mwaka wa 33 C.E., intungulushi ya ciYuda uwe shina lya Gamaliele acinkwileko bakateka banankwe aba Yerusalemu ukuti: “Shino nshiku tashilaisa, . . . kwaimine Yuda umwina Galili mu nshiku sha kulembwa kwa bantu, no kulenga abantu bamukonke; wene na o alyonaike, na bonse abamutetekele balisalanganiwe.”—Imilimo 5:36, 37.

“Ukulembwa” ukwafuminemo ukwimino buteko kwa kwa Yuda kwateyanishiwe mu 6 C.E. ku mifwaile ya kupokako imisonko ya Roma. Josephus atweba ukuti Yuda abilishe ukuti abaYuda “bali bacamwenso nga ca kuti banakile ku kulipile misonko ku bena Roma.” Ishina Yuda, litubululo kuti ali wa ku mukowa untu Mesia aenekelwe ukufumako. (Ukutendeka 49:10) “Ukulongoloka kwakwe ukwapalo mulilo no kulumbuka kwa fifundisho fyakwe fyakuulile impendwa shikalamba ku cipimo cakwe, ku bengi aba muli abo amwenwe nga Mesia,” e filondolola Cyclopœdia ya kwa McClintock na Strong.

Moneni ukuti Imilimo 5:37 icita lipoti ukuti abakonshi ba kwa uyu Yuda tabalobele pamo nankwe. Akabungwe kakwe, ukulingana no wasambilila uwa ciYuda Gaalya Cornfeld, “kapamine imishila yashika na masubilo ya bumesia.” Na kuba, intungulushi shibili isha ntalamisoka, Menahem na Eleasari, batuntwike ukufuma kuli ulya Yuda umwina Galili. Pa kutampa kwa kwimino buteko kwa ciYuda mu 66 C.E., Menahem apangeshe abakonshi bakwe ne fyanso ifyo ifyatuntikwe pa Masada. Lyene, “abwelele ukupale mfumu ku Yerusalemu” kabili “abele ntungulushi ya bumwaluka.” “Cili mupepi ne cashininkishiwa,” e filundako Encyclopaedia Judaica, “ukuti Menahem [mwana] Yuda alangulwikwe nga Mesia.”

Nangu cibe fyo, muli ulya wine mwaka, Menahem aliipaiwe ne filundwa fya kabungwe ka bumwaluka bwa ciYuda aka kucimfyanya. Abakonshi bakwe balifulumwike ukubwelela ku Masada, uko Eleasari akambishe abaume intalamisoka ukufikila 73 C.E. ilyashi lya kuipaya ilya kwa Eleasari libwekeshapo ifisambilisho fya cilubo ifya cikolwe cakwe Yuda: “Ukutule lyo, mwe banandi bashipa, twapampamine ukukanabombela abena Roma atemwa uuli onse umbi kano fye Lesa eka.”

Ukushibuulamo Lubali kwa Bena Kristu ba mu Yudea

Pa ntanshi ya kwimino buteko kwa ciYuda mu 66 C.E., ifilonganino fya Bwina Kristu fyali nafimikwa mu Yudea, ukusanshako, kwena, icilonganino ca Yerusalemu. (Imilimo 9:31) Ifi fyapangilwe na baYuda abasumine ukuti Yesu wa ku Nasarete aali e Mesia untu imfwa yakwe no kubuuka fyasobelwe. (Imilimo 2:22-36) Abena Kristu ba ciYuda mu kupimpa baanenye ifisumino fyabo, ilintu mu mutende balelolela ukwisa kwa cibili ukwa kwa Mesia, pamo nga kateka wa calo. Yesu aali nalangilila ukuti akabwela “apo papite nshite ntali.”—Mateo 25:19, 31; 28:19, 20; Imilimo 1:8-11.

Lelo lintu ukwimino buteko kwa ciYuda kwabukile mu 66 C.E., cinshi cacingilile balya Abena Kristu ba mu Yudea ukufuma ku kusendwa no kutunguluka kwa kuko ukwa kutendekelako? Ukwabulo kutwishika baibukishe ukusoka kwa kwa Shikulu wabo ukwa kuti: “Bonse ababuulo lupanga bakafwa ku lupanga.” (Mateo 26:52) Yesu na kabili abapeele imimwene yashikatala iya bulashi bwa kamfulumende uwa Bena fyalo. “Ifya kwa Kaisare peeleni kuli Kaisare,” e fyo asosele, “ne fya kwa Lesa peeleni kuli Lesa.” (Marko 12:17) Ukulundako, Yesu asobele ukuti bakabepekesha ba bumesia bakesa, ukusoso kuti, “Ni ne, na kabili, Inshita naipalama,” lelo asokele ukuti: “Mwikabakonka.”—Luka 21:8, 9.

Yesu aali nasobela ne ca kufumamo ca kwimino buteko kwa ciYuda, ukusoso kuti: “Ilyo mukamona Yerusalemu naushingwa ku milalo, e lyo ishibeni ukuti ukupomonwa kwa uko nakupalama. E lyo abali mu Yudea bafulumukile ku mpili; na bali mu kati ka uko bafumemo; na bali mu mapanga beingilamo. . . . pantu pakabo kumanama kukalamba pa calo, no bukali pa bantu aba; kabili bakawa ku kanwa ka lupanga, no kutwalwa muli bunkole mu nko shonse.”—Luka 21:20-24.

Ilyeshi lya kulengo munsokwe ilya konaula ilyakonkele pa kwimino buteko ukwa ciYuda kwali kufikilishiwa kwamonekesha ukwa busesemo bwa kwa Yesu! Nalyo line, Abena Kristu ba mu Yudea balipuswike pa ‘kufulumukila ku mpili’ mu cumfwila. “Pa ntanshi ya kucandilwa kwa Yerusalemu kuli Tito [mu 70 C.E.],” e filondolola Encyclopaedia Judaica, “abekashi ba uko aba Bwina Kristu baselele ku Pella.” Mu ca kusekesha, Pella aali ku kapinda ka ku kuso, mu tupili twa pe samba utwa cifulo ca lupili ukucilinganya Umumana wa Yordani kabili e co wali uwapaatulwako umupwilapo ukufuma ku Yudea ku Mukonko wa Yordani. “Calibe cakosa ukulondolola ifya uku kupusuka nga ca kuti ubusesemo [bwa kwa Yesu] bwalembelwe pa numa ya ca kuponako,” e filondolola G. A. Williamson mu mitendekele yakwe kuli Josephus—The Jewish War.

Mu cine cine, ukupusuka kwatunguluka ukwa Bena Kristu ba mu Yudea bushininkisho bwa maka ubwa kuti baali bakonshi ba kwa Mesia wa cine. Ici cimya ifipusho fyacindama. Yali mifwaile nshi iya kwisa kwa kubalilapo ukwa kwa Mesia? Kabili kusoka nshi uko ukwimino buteko kwa ciYuda ukwabamo akayofi kubilisha kuli ifwe ilelo, ukucilisha iciputulwa ca bantunse icaishibikwa “Abena Kristu”? Ifi fipusho fili no kulanshanishiwa na kabili muli uyu magazini.