Icipandwa 10

UbuKristu—Bushe Yesu Aali E Nshila Kuli Lesa?

Ukufika pano, ukufumyako fye icipandwa pa buYuda, natulanguluka amabutotelo yakalamba ayashimpwa ku cipimo cikalamba pa nshimi. Nomba twalabebeta ubutotelo na bumbi ubuitunga ukupalamika umutundu wa muntu kuli Lesa—UbuKristu. Cinshi caba e citendekelo ca buKristu—lushimi nelyo cishinka ca mu lyashi lya kale?

1. (a) Mulandu nshi ilyashi lya kale ilya Kristendomu lilenga bamo ukukwata ukutwishika kukalamba pa lwa buKristu? (b) Kulekanya nshi tucita pa kati ka Kristendomu no buKristu?

ILYASHI lya kale ilya Kristendomu,a mu kuba ne nkondo sha iko; ukulubulwisha kwa butotelo, inkondo sha mushilo, no bumbimunda bwa butotelo, tafyayafwilisha inshila ya buKristu. AbaShilamu baipeelesha na bambi basonta ku kubola kwa mibele no kubotelela kwa calo ca ku Masamba, ica “Bwina Kristu” nge citendekelo ca kukaninapo ubuKristu. Mu cine cine, isho inko shitwa isha Bwina Kristu shalilufya ukwiminina kwa shiko ukwa mibele isuma kabili bacula ukubunda pa mabwe ya kubulwe citetekelo, ubufunushi, no kuyobekamo.

2, 3. (a) Kucilana nshi kwabako pa kati ka myendele ya Bena Kristu ba mu kubangilila ne ya bantu ba muli Kristendomu wa muno nshiku? (b) Mepusho nshi yamo yali no kwasukwa?

² Ukuti ifipimo fya buKristu bwa kutendekelako fyali ifyapusana ukufuma ku myata ya mulekelesha iya lelo cashininkishiwa kuli Profesa Elaine Pagels mu citabo cakwe ica Adam, Eve, and the Serpent, umo uyu mwanakashi alondolola ati: “Abena Kristu abengi aba mu myanda ya myaka ya kubalilapo ine bakwete icilumba mu kuikaanya kwabo kwa bwamba; basengawike impali kabili ilingi line no kulekana, ifyo icishilano ca ciYuda casuminishe; kabili bakeene ifibelesho fya kwampana kwa bwamba ifya ku nse ya cupo ifyapokelelwe mu munsaunte mu kati ka bekashi banabo ba cisenshi, ifibelesho fyasanshishemo bucilende no kulaalana kwa ba bwamba bumo bwine.”

³ E ico, cili calinga ukwipusha ukuti, Bushe ilyashi lya kale ilya Kristendomu no musango wa mibele isuma ya iko iya muno nshiku kubelebesha kwa cine ukwa fisambilisho fya kwa Yesu Kristu? Bushe Yesu ali musango nshi uwa muntu? Bushe alyafwilishe ukupalamika umutundu wa muntu kuli Lesa? Bushe aali e Mesia walaiwe uwa busesemo bwa ciHebere? Aya e yamo amepusho tulelangulukapo muli cino cipandwa.

Yesu—Finshi Fyali Ifya Kwishibikilwako Fyakwe?

4. Mu kusambilila kwesu, kulekana nshi ukwalengama twamona pa kati ka buKristu ne mishila ya buko, na mabutotelo yakalamba aya calo?

⁴ Mu fipandwa fibangilileko natumona ulubali lwalumbuka ulo inshimi shabomba mupepi na mabubotelo yonse yakalamba aya calo. Nalyo line, ilyo twayalukile ku ntulo ya buYuda mu cipandwa cesu cifumineko, tatwatendeke no lushimi lelo mu kuba ne cine calembwa ica mu lyashi lya kale ca kwa Abrahamu, ifikolwe fyakwe, ne ntuntuko shakwe. Mu kuba no buKristu na katampa wa buko, Yesu, mu kupalako tuletendeka, te mu kuba no lushimi, lelo mu kuba no muntu wa mu lyashi lya kale.—Moneni umukululo, ibula 237.

5. (a) Fya kwishibikilwako nshi fitatu Yesu akwete ifyo fishininkisha ukuti aali e “lubuto” lwalailwe ulwa kwa Abrahamu? (b) Ni bani balembele Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek?

⁵ Icikomo ca kubalilapo ica Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek, icaishibikwa mu munsaunte nga Icipingo Cipya (moneni umukululo, ibula 241), cilanda ukuti: “Ibuku lya kufyalwa kwa kwa Yesu Kristu, mwana Davidi, mwana Abrahamu.” (Mateo 1:1) Bushe uku kutunga kwa fye ukwapeelwe na Mateo, uwali kale kasonkesha wa ciYuda kabili umusambi wapalamisha na kalemba wa lyashi lya bumi bwa kwa Yesu? Iyo. Ifikomo fyakonkapo 15 fishimika umutande wa kwa Abrahamu uwa ntuntuko ukutentemukila kuli Yakobo, uyo ‘wali wishi wa kwa Yosefe umulume wa kwa Maria, untu Yesu afyelweko, uwitwa Kristu.’ E ico, Yesu mu cine cine aali intuntuko ya kwa Abrahamu, Yuda, na Davidi kabili pamo nge fyo akwete ifya kwishibikilwako fitatu ifya “ulubuto” lwasobelwe ulwa pa Ukutendeka 3:15 (NW) no lwa kwa Abrahamu.—Ukutendeka 22:18; 49:10; 1 Imilandu 17:11.

6, 7. Mulandu nshi icifulo ca kufyalilwako ca kwa Yesu cabele icakatama?

⁶ Na cimbi ica mu fya kwishibikilwako fya Lubuto lwa buMesia kuti caba cifulo ca kufyalilwako kwakwe. Ni kwi Yesu afyalilwe? Mateo atweba ukuti Yesu “afyalilwe mu Betlehemu wa mu Yudea, mu nshiku sha kwa Herode imfumu.” (Mateo 2:1) Ubulondoloshi bwa kwa shiŋanga Luka bukosha ico cishinka, ukutweba ukukuma ku wali no kuba wishi muleshi wa nshita ya ku ntanshi uwa kwa Yesu ukuti: “Yosefe na o afumine ku Galili, ku mushi wa Nasarete, ayanina ku Yudea, ku mushi wa kwa Davidi, uwitwa Betlehemu, pantu ali wa mu ŋanda kabili wa mu lupwa lwa kwa Davidi, ku kulembwa pamo na Maria umukashi wakwe uuli ne fumo.”—Luka 2:4, 5.

⁷ Mulandu nshi cabelele icacindama ukuti Yesu afyalilwe mu Betlehemu ukucila mu Nasarete nelyo itauni ilili lyonse limbi? Pa mulandu wa busesemo bwalandilwe mu kati ka mwanda wa myaka walenga cinekonsekonse B.C.E. kuli kasesema wa ciHebere Mika ukuti: “Na iwe, we Betlehemu Efrata, we wabo wacepa mu makana ya kwa Yuda, muli iwe e mukafuma uukaba kateka muli Israele, uo intulo shakwe sha ku kale, sha ku nshiku sha muyayaya.” (Mika 5:2) Muli ifyo, ku cifulo cakwe ica kufyalilwako, Yesu akwete na cimbi ica fya kwishibikilwako fya kuba Ulubuto lwalailwe kabili Mesia.—Yohane 7:42.

8. Masesemo nshi yamo ayo Yesu afikilishe?

⁸ Na kuba, Yesu afikilishe amasesemo na yambi ayengi ukufuma mu Malembo ya ciHebere, muli fyo ukushininkisha ukuti akwete ifya kwishibikilwako fyonse ifya kuba Mesia walailwe. Kuti wabebeta yamo aya aya muli Baibolo. (Moneni umukululo, ibula 245.)b Lelo nomba lekeni tubebete mu kwipifya ubukombe bwa kwa Yesu no butumikishi bwakwe.

Ubumi bwa kwa Yesu Busontelela Inshila

9. (a) Ni shani fintu Yesu atampile ubutumikishi bwakwe bwa pa cintubwingi? (b) Twaishiba shani ukuti Yesu alikwete ukusuminisha kwa kwa Lesa?

⁹ Ubulondoloshi bwa Baibolo butweba ukuti Yesu akushiwe ngo musepela wa lyonse uwa ciYuda uwa nshita yakwe, ukusangwa ku sunagoge lya cikaya ne tempele mu Yerusalemu. (Luka 2:41-52) Lintu afikile pa mushinku wa myaka 30, atendeke ubutumikishi bwakwe ubwa ku cintubwingi. Intanshi aile ku mufyala wakwe Yohane, uwalebatisha abaYuda mu cilangililo ca kulapila mu mumana wa Yordani. Ubulondoloshi bwa kwa Luka butweba ukuti: “Awe, abantu bonse pa kubatishiwa, kabili ilyo Yesu abatishiwe, no kupepa alepepa, umulu waliceneme, no mupashi wa mushilo waliikilile pali wene mu mimonekele ya nkunda; ne shiwi lyafumine mu mulu, aliti, Ni we mwana wandi, Uwatemwikwa; [nalikusuminisha, NW].”—Luka 3:21-23; Yohane 1:32-34.

10, 11. (a) Misango nshi imo iya nshila ya kushimikilamo iya kwa Yesu no kusambilisha? (b) Ni shani fintu Yesu alangishe ukucindama kwe shina lya kwa Wishi?

¹⁰ Mu nshita yalinga, Yesu aingile mu butumikishi bwakwe ngo Mwana wa kwa Lesa uwasubwa. Aendawike ukupulinkana Galili na Yudea ukushimikila ubukombe bwa Bufumu bwa kwa Lesa no kucite fipesha mano, pamo ngo kundapa abalwele. Tapokelele amalipilo kabili talefwaya icuma nelyo ukuicindamika. Na kuba, asosele ukuti mwaba insansa shafula mu kupeela ukucila ishaba mu kupokelela. Na kabili asambilishe abasambi bakwe ifya kushimikila.—Mateo 8:20; 10:7-13; Imilimo 20:35.

¹¹ Ilintu twabebeta ubukombe bwa kwa Yesu ne nshila shintu abomfeshe, tumona ubupusano bwamonekesha pa kati ka musango wakwe na ulya uwa bakapepesha ba mu Kristendomu abengi. Tashukile icinabwingi ku mucenjelo wa nkuntu uwabulwamo umutengo nelyo imicenjelo ya cintiinya ca mulilo wa helo. Ukucila, Yesu abomfeshe ukupelulula kwayanguka ne milumbe, nelyo ifilangililo, ukufuma ku bumi bwa cila kasuba ukwipukisha ku mutima no muntontonkanya. Ilyashi lyakwe lya pa Lupili lyalumbuka ca kumwenako capulamo ica fisambilisho fyakwe ne nshila. Ilyasanshiwa muli ilyo lyashi lipepo lya cilangililo ilya kwa Yesu, umo apeela ukulangilila kwamonekesha kwa fiise ntanshi ifya Bwina Kristu pa kubika ukushishiwa kwe shina lya kwa Lesa mu cifulo ca ntanshi. (Moneni umukululo, amabula 258-9.)—Mateo 5:1–7:29; 13:3-53; Luka 6:17-49.

12. (a) Ni shani fintu Yesu alangishe ukutemwa mu kusambilisha kwakwe ne ncitilo? (b) Ni shani fintu icalo cingaba icapusanako nga ca kuti ukutemwa kwa Bwina Kristu kwalibeleshiwe mu cine cine?

¹² Mu kubomba kwakwe na bakonshi bakwe ne cintubwingi mu cinkumbawile, Yesu asokolwele ukutemwa ne cililishi. (Marko 6:30-34) Lintu aleshimikila ubukombe bwa Bufumu bwa kwa Lesa, na kabili pa lwakwe abeleshe ukutemwa no kuicefya. Muli fyo, mu maawala ya kupelako aya bumi bwakwe, aali na maka ya kusosa ku basambi bakwe ati: “Ifunde lipya ndemupeela, lya kuti muletemwana: ifyo namutemenwe, na imwe mutemwane. Muli ici e mo bonse bakeshibilo kuti muli basambi bandi, nga mwaba no kutemwana.” (Yohane 13:34, 35) E ico, ulubali lukalamba ulwa buKristu mu kubeleshiwa kutemwa kwa kuipeela bulilambo ukwashimpwa pa cishinte. (Mateo 22:37-40) Mu kubelesha ici cipilibula ukuti Umwina Kristu afwile ukutemwa na balwani bakwe bene, nangula engapata imilimo yabo yabipa. (Luka 6:27-31) Tontonkanya pa lwa ico akashita kanono. Fintu ici cingaba calo capusanako nga ca kuti uuli onse mu cine cine abeleshe uyo musango wa kutemwa!—Abena Roma 12:17-21; 13:8-10.

13. Ni mu nshila nshi umo ukusambilisha kwa kwa Yesu kwapusene no kwa kwa Confucius, Lao-tzu, na Buddha?

¹³ Nalyo line, cintu Yesu asambilishe cacilile apakalamba pa kuba ifishinte fya mibele isuma nelyo amano ya buntunse, pamo nga ifyo ifyasambilishiwe na Confucius na Lao-tzu. Ukulundapo, Yesu tasambilishe, nge fyacitile Buddha, ukuti umo kuti abombela ipusukilo lyakwe umwine mu nshila ya kwishiba no kusanikilwa. Ukucila, asontele kuli Lesa nge ntulo ye pusukilo lintu atile: “Pantu Lesa atemenwe [icalo, NW] ukutemwa kwa kuti apeele Umwana wakwe uwafyalwa eka, ukuti onse uumutetekela eonaika, lelo abe no mweo wa muyayaya. Pantu Lesa tatumine Umwana wakwe ese [mu calo ku kupingula icalo, NW], lelo ukuti [icalo cipusushiwe ukupitila, NW] muli wene.”—Yohane 3:16, 17.

14. Mulandu nshi Yesu aali na maka ya kusosela ati, “Ni ne nshila ne cine no mweo”?

¹⁴ Ku kusokolola ukutemwa kwa kwa Wishi mu mashiwi yakwe umwine ne ncitilo, Yesu apalamike abantu kuli Lesa. Uyu e mulandu aali na maka ya kusoso kuti: “Ni ne nshila ne cine no mweo: takuli uwisa kuli Tata, kano aishila muli ine. . . . Uwamona ine, amona na Tata. Nga cinshi ulesosela, auti, Tulangeni Shinwe? Bushe tauletetekela ukuti ine ndi muli Tata, na Tata muli ine? Ifyebo ifyo nanda kuli imwe, nshisosa ku maka yandi ne mwine; lelo ni Tata uwaikala muli ine, e ucite milimo yakwe. . . . Muumfwile ico ine nsosele kuli imwe, nati, Ndeya, no kubwelela kuli imwe; amuntemwa, nga mwasekelela ico ndeya kuli Tata: pantu Tata mukalamba pali ine.” (Yohane 14:6-28) Ee, Yesu aali “inshila ne cine no mweo” pantu aletungulula abo bantu ba ciYuda ukubwelela kuli Wishi, Lesa wabo wa cine, Yehova. E ico, mu kuba na Yesu ukusapika Lesa kwa mutundu wa muntu mu kupumikisha kwalisumbene pantu Lesa, mu kutemwa kwakwe kwapulamo, alitumine Yesu kwi sonde nge cishibilo ca lubuuto ne cine ku kutungulula abantu kuli Wishi.—Yohane 1:9-14; 6:44; 8:31, 32.

15. (a) Cinshi tufwile ukucita pa kusanga Lesa? (b) Pano isonde bushininkisho nshi bwabapo ubwa kutemwa kwa kwa Lesa?

¹⁵ Pa citendekelo ca butumikishi ne ca kumwenako ca kwa Yesu, mishonari Paulo aali na maka ya kusosa pa numa ku baGreek mu Atena ati: “Kabili [Lesa] alengele kuli umo inko shonse sha bantunse ku kwikala pano nse ponse, pa kulinge nshita sha shiko ishalingilwe kabela, no kupakule mipaka ya bwikalo bwa shiko, ku kuleka shifwaye Lesa, kuumfwa nalimo shingapampanta no kumusanga. Lelo na cine taba kutali kuli ifwe bonse; pantu muli wene e mo tumweno mweo, no kusunkana, no kuba.” (Imilimo 17:26-28) Ee, Lesa kuti asangwa ngo muntu ali uwaitemenwa ukucita ukubombesha ukwa kumusapika. (Mateo 7:7, 8) Lesa aliilenga umwine no kutemwa kwakwe ukusokoloka mu kuti apayanya isonde ilyafwilisha ukulekanalekana kwabula impela mu kumoneka ukwa bumi. Apayanya ifikabilwa ku mutundu wa muntu onse, nampo nga baba abalungama nelyo abashalungama. Na kabili alipayanishisha umutundu wa muntu Icebo cakwe calembwa, Baibolo, kabili atumine Umwana wakwe nge lambo lya cilubula.c Ukulundapo, Lesa alipayanya ukwafwilisha abantu bakabila ukubafwa ukusanga inshila ya kuli Wene.—Mateo 5:43-45; Imilimo 14:16, 17; Abena Roma 3:23-26.

16, 17. Ni shani fintu ukutemwa kwa cine cine ukwa Bwina Kristu kwingasokololwa?

¹⁶ Kwena, ukutemwa kwa Bwina Kristu kulingile ukusokololwa te mu mashiwi mweka lelo mu kucilapo ukucindama ku ncitilo. Pali uyo mulandu umutumwa Paulo alembele ati: “Ukutemwa kulatekanya, kucite congwe. Ukutemwa takwikatwa kalumwa, takucita mataki, takutuumikwa, takucita cishiyene, takuifwaila ifya kuko, takufiishiwa ku mutima, takulinga cabipa; ukutemwa takusekelela pa cishilungeme, lelo kusekelela pamo ne cine; kushipikisha fyonse, kutetekela fyonse, kucetekela fyonse, kushishimisha fyonse. Ukutemwa takupwa.”—1 Abena Korinti 13:4-8.

¹⁷ Yesu na kabili acilengele ukumfwika ifyo caba icacindama ukubilisha Ubufumu bwa mu myulu—ukuteka kwa kwa Lesa pa mutundu wa muntu wanakila.—Mateo 10:7; Marko 13:10.

Umwina Kristu Uuli Onse ni Kabila wa Mbila Nsuma

18. (a) Cinshi casumbwilwe mu Lyashi lya pa Lupili lya kwa Yesu? (b) Kushingamwa nshi Umwina Kristu umo na umo akwata? (c) Ni shani fintu Yesu apekenye abasambi bakwe ku butumikishi bwabo, kabili bukombe nshi bali no kushimikila?

¹⁸ Mu Lyashi lyakwe lya pa Lupili, Yesu akomaile ku mabumba ukushingamwa kwabo ukwa kusanikila bambi ku mashiwi yabo ne ncitilo. Atile: “Imwe muli lubuuto lwa [calo, NW]. Umusumba uwabikwa pa mulu wa lupili tawingafiswa. Nangu bantu tabasanike nyali no kuikupikapo icipe; lelo baiteka pa ca kutekapo inyali, na yo yabalikila bonse abali mu ŋanda. E fyo ulubuuto lwenu lengeni lubalikile ku cinso ca bantu, ukuti bamone imilimo yenu iisuma, no kucindika Shinwe wa mu mulu.” (Mateo 5:14-16) Yesu akanshishe abasambi bakwe pa kuti bengeshiba ifya kushimikila no kusambilisha mu kati ka nyendo shabo nga batumikishi bendauka. Kabili cinshi ubukombe bwabo bwali no kuba? Ni ubo Yesu umwine wine ashimikile, Ubufumu bwa kwa Lesa, ubukateka isonde mu bulungami. Nge fyo Yesu alondolwele pa kashita kamo ati: “Ndi no kubile mbila nsuma ya bufumu bwa kwa Lesa na mu mishi imbi, pa kuti e co natuminwa.” (Luka 4:43; 8:1; 10:1-12) Na kabili alandile ukuti ulubali lwa cishibilo ca kulangisha inshiku sha kulekelesha lwali no kuba lwa kuti “imbila nsuma iyi ya bufumu ikabilwa ku fyalo fyonse ku kubo bunte ku nko shonse; e lyo impela ikesa.”—Mateo 24:3-14.

19, 20. (a) Mulandu nshi UbuKristu bwa cine cine lyonse bwabela butotelo bwacincila, ubushimikila? (b) Mepusho nshi ya kutendekelako nomba yafwaya amasuko?

¹⁹ Mu 33 C.E., pa ntanshi mu kupelako talanina ku mulu, Yesu wabuushiwe afundile abasambi bakwe ati: “Kuli ine kwapeelwa amaka yonse mu mulu na pano isonde; e ico kabiyeni, kalengeni aba nko shonse ukuba abasambi, mulebabatishisha mwi shina lya kwa Tata ne lya Mwana ne lya mupashi wa mushilo: mulebasambilisha ukubaka fyonse ifyo namwebele. Kabili, moneni, ine nakulaba na imwe ukufika [ku kusondwelela kwa micitile ya fintu, NW].” (Mateo 28:18-20) Uyu e mulandu umo uo ubuKristu, ukufuma pa kutampa kwa buko kwine, bwabele ubutotelo bwacincila, ubwalula ubwakolomwene ubukali no bufuba bwa bakonshi ba mabutotelo yaliko aya ciGreek ne ciRoma aya ako kasuba, ayashimpilwe pa nshimi. Ukupakaswa kwa kwa Paulo mu Efese kwalangilila ico cishinka mu kumonekesha.—Imilimo 19:23-41.

²⁰ Amepusho nomba ya kuti, Cinshi ico ubukombe bwa Bufumu bwa kwa Lesa bwatambike ukukuma ku bafwa? Lisubilo nshi lya bafwa ilyo Kristu ashimikile? Bushe aletambika ipusukilo ukufuma ku “mulilo wa helo” lya “myeo ishifwa” ya basumine bakwe? Nelyo cinshi?—Mateo 4:17.

Isubilo lya Bumi bwa Muyayaya

21, 22. (a) Ni kuli cinshi Yesu alingenye imibele ya kwa Lasaro wafwa, kabili mulandu nshi? (b) Lisubilo nshi ilyo Marita akwete ilya kwa ndume yakwe wafwile?

²¹ Napamo ukumwena lwa nkati kwamonekesha mwi subilo ilyo Yesu ashimikile kuti kwanonkwa ukufuma ku co asosele no kucita lintu cibusa wakwe Lasaro afwile. Ni shani Yesu amwene iyi mfwa? Ukulungama ku ŋanda ya kwa Lasaro, Yesu atile ku basambi bakwe: “Lasaro umunensu nalaalo tulo; lelo ndeyamushibusha.” (Yohane 11:11) Yesu alingenye imibele ya mfwa iya kwa Lasaro ku tulo. Mu tulo twashika, tatwishiba nangu kamo, icumfwana no kulumbulula kwa ciHebere pali Lukala Milandu 9:5: “Pantu aba mweo bantu abaishibo kuti bakafwa, lelo abafwa bantu abashaishiba kantu nangu kamo.”

²² Nelyo Lasaro aleele uwafwa pa nshiku shine, tumona ukuti Yesu tasosele nangu cimo ku lwa mweo wa kwa Lasaro ukuba mu mulu, mu helo, nelyo mu mutwala! Lintu Yesu afikile ku Betani kabili Marita, nkashi kwa Lasaro, aishile ku kumukumanya, atile kuli wene, “Indume yobe ilebuuka kabili.” Umwanakashi ayaswike shani? Bushe asosele ukuti aali kale kale mu mulu? Marita ayaswike ati: “Ninjishibo kuti akabuuka mu kubuuka kwa mu bushiku bwa kupelelekesha.” Ici cilangisha mu kumonekesha ifyo isubilo lya ciYuda pali ilya nshita lyali kubuuka, ukubwekela ku bumi pano isonde.—Yohane 11:23, 24, 38, 39.

23. Cipesha mano nshi ico Yesu abombele, kabili mu kuba na ca kufumamo nshi pa baletamba?

²³ Yesu ayaswike ati: “Ni ne kubuuka kabili umweo: uuntetekela, nangu afwa, akaba no mweo; na onse uuli no mweo kabili antetekela takafwe umuyayaya. Bushe watetekela ici?” (Yohane 11:25, 26) Pa kushininkisha icishinka cakwe, Yesu aile ku nshishi uko Lasaro ashiikilwe no kumwita umutuntulu mu cinso ca nkashi shakwe, Maria na Marita, na bena mupalamano. Ubulondoloshi butwalilila ukuti: “E ico abengi ba mu baYuda abaishile kuli Maria no kumone co Yesu acitile, balimutetekele . . . Ibumba ilyali nankwe ilyo aitile Lasaro ukufuma mu nshishi, no kumubuusha ku bafwa, lyashimike ubunte.” (Yohane 11:45; 12:17) Baliimwenene icipesha mano abene, kabili basumine no kucitila ubunte kuli bucine bwa ciko. Bakakaanya ba butotelo aba kwa Yesu balingile nabo balisumine icacitike, pantu icalembwa citweba ukuti bashimapepo bakalamba na baFarise bapangile ukwipaya Yesu “pantu uyu muntu acite fishibilo ifingi.”—Yohane 11:30-53.

24. (a) Ni kwi Lasaro aali pa nshiku shine? (b) Cinshi Baibolo isosa pa lwa bumunshifwa?

²⁴ Ni kwi Lasaro aile mu nshiku shine shintu alimo uwafwa? Nangu kumo. Taishibe nangu kamo, alele utulo mu nshishi ukupembelelo kubuuka. Yesu amupaalile pa kumwimya mu cipesha amano ukufuma ku bafwa. Lelo ukulingana no bulondoloshi bwa kwa Yohane, Lasaro talandile nangu cimo ku lwa kuba mu mulu, helo, nelyo umutwala mu kati ka isho nshiku shine. Mulandu nshi te ifyo? Pa mulandu wa kuti fye takwete umweo uushifwa uwingaya ku fifulo fya musango uyo.d—Yobo 36:14; Esekiele 18:4.

25. (a) Lintu Baibolo isosa pa lwa bumi bwa muyayaya, ni kuli cinshi ilosha? (b) Ukwisa kwa Bufumu bwa kwa Lesa bwalaiwa kwashintilila pali cinshi?

²⁵ E ico, lintu Yesu asosele pa lwa bumi bwa muyayaya, alelosha ku bumi bwa musango yo atemwa mu mulu pamo nga kateka munankwe waalulwa uwa mupashi uushingafwa mu Bufumu bwakwe, nelyo alelosha ku bumi bwa muyayaya ngo muntunse pali paradise wa pe sonde pe samba lya kuteka kwa bulya Bufumu.e (Luka 23:43; Yohane 17:3) Ukulingana no bulayo bwa kwa Lesa, ukwikala kwakwe kwa mu cimpashanya pamo no mutundu wa muntu uwa cumfwila pe sonde kukaleta amapaalo yafulisha kwi sonde. Conse ici, kwena, cashintilila pa nampo nga Yesu mu cine cine alituminwe kabili asuminishiwe na Lesa.—Luka 22:28-30; Tito 1:1, 2; Ukusokolola 21:1-4.

Ukusuminisha kwa kwa Lesa—Cine Cine, Te Lushimi

26. Ca kuponako nshi ica kupapusha cacitike mu kubapo kwa basambi Petro, Yakobo, na Yohane?

²⁶ Twaishiba shani ukuti Yesu alikwete ukusuminisha kwa kwa Lesa? Mu cifulo ca ntanshi, lintu Yesu abatishiwe, ishiwi ukufuma mu mulu lyaumfwike lileti: “Uyu e mwana wandi uwatemwikwa, [uo nasuminisha, NW].” (Mateo 3:17) Pa numa, ukukoshiwa kwa uku kusuminishiwa kwapeelwe pa ntanshi ya nte shimbi. Abasambi Petro, Yakobo, na Yohane, abali kale abalondo ukufuma ku Galili, bashindikile Yesu ku lupili lwasumbuka (napamo Ulupili lwa Hermone, ulwasumbuka amamita 2,814). Palya icintu cimo ica kupapusha calicitike pa ntanshi ya menso yabo: “Kabili [Yesu] ayalwike ku cinso cabo, icinso cakwe cabalike nga kasuba, na malaya yakwe yali ayabengeshima ngo lubuuto. Kabili, mona, kuli bene kwamoneke Mose na Eliya, balelanda nankwe. . . . Mona, ikumbi ilyabuuta lyabakupikila; kabili, mona, ishiwi lya mwi kumbi aliti, Uyu e Mwana wandi uwatemwikwa, uo [nasuminisha, NW]; muumfweni. Kabili abasambi pa kulyumfwa, bawile ubukupeme, no kutiine cibi.”—Mateo 17:1-6; Luka 9:28-36.

27. (a) Ca kufumamo nshi ico ukwaluka kwakwete pa basambi? (b) Twaishiba shani ukuti Yesu tali lushimi?

²⁷ Uku kukoshiwa kwaumfwika no kwamoneka ukufuma kuli Lesa kwabombele ku kukosha icitetekelo ca kwa Petro apakalamba, pantu pa numa alembele ati: “Pantu tatwakonkelele imilumbe iyashikwa ku bucenjeshi, [iciGreek: myʹthois, inshimi] ilyo twamulengele ukwishiba amaka no [kubapo kwa, NW] kwa Shikulwifwe Yesu Kristu; lelo twali bakamona wa bumulopwe bwakwe, ilyo apokelele ubukata no mucinshi kuli Lesa Wishi, ilyo kuli wene kwaletelwe ishiwi ukufuma ku bukata bwa bukalamba ubwacilishamo, aliti, Uyu e mwana wandi, Uwatemwikwa, uo [nasuminisha, NW]. Kabili ishiwi ili ifwe twalyumfwile lyaletwa ukufuma mu mulu, pa kuti twali pamo nankwe mu lupili lwa mushilo.” (2 Petro 1:16-18) Abasambi ba ciYuda Petro, Yakobo, na Yohane mu cituntulu balimwene icipesha mano ca kwaluka kwa kwa Yesu no kumfwa ishiwi lya kwa Lesa ilya kusuminishiwa ukufuma mu myulu. Icitetekelo cabo cashimpilwe pa ca cine cine ico bamwene no kumfwa, te pa lushimi nelyo “imilumbe ya ciYuda.” (Moneni umukululo, ibula 237.)—Mateo 17:9; Tito 1:13, 14.f

Imfwa ya kwa Yesu ne Cipesha Mano Cimbi

28. Mu mwaka wa 33 C.E., ni shani fintu Yesu abepeshiwe?

²⁸ Mu mwaka wa 33 C.E., Yesu aliiketwe no kubikwa pa kulubulula ku mabulashi ya ciYuda aya butotelo, ukubepeshiwa umulandu wa kuponta pa kuita umwine eka Umwana wa kwa Lesa. (Mateo 26:3, 4, 59-67) Apo abo baYuda mu kumonekesha basoobwelepo ukuti ubulashi bwa ku calo ubwa ciRoma bumubike mu mfwa, bamutumine kuli Pilato kabili no kumubepesha umulandu, iyi nshita uwa kukaanya ukulipila imisonko kuli Kaisare no wa kusosa ukuti umwine wine aali mfumu.—Marko 12:14-17; Luka 23:1-11; Yohane 18:28-31.

29. Ni shani fintu Yesu afwile?

²⁹ Pa numa Yesu abe napeelwa ukufuma kuli kateka umo ukuya kuli umbi, kateka wa ciRoma Ponti Pilato, pa kupampamina kwe bumba lyakalifiwa ilyapuutilwemo ku butotelo, abuulile inshila yayangukisha kabili apingwilile Yesu ku mfwa. Nge ca kufumamo, Yesu afwile mu museebanya pa cimuti, no mubili wakwe wabikilwe mu nshishi. Lelo mu kati ka nshiku shitatu ica kuponako calicitike icayalwile abasambi bapopomenwa aba kwa Yesu ukuba abasumina basekelela na bakabila ba mbila nsuma bapimpa.—Yohane 19:16-22; Abena Galatia 3:13.

30. Ni ntampulo nshi intungulushi sha butotelo shabuulile ku kucilikila ubucenjeshi?

³⁰ Intungulushi sha butotelo, ukutunganya ifyo abakonshi ba kwa Yesu bakalukila ku mucenjelo, baile kuli Pilato no kulomba abati: “Mukwai, twaibukisho kuti ulya kabepa ilyo acili no mweo, atile, Apo papite nshiku shitatu nkabuuka. E ico, ebeni ukwikashe nshishi ukufika pa bushiku ubwalenga shitatu, epali abasambi bakwe baisamwiba, no kweba abantu, abati, Nabuuka ku bafwa: no kulufya kwa kupelelekesha kukabipo kucila ukwa kutendeka. Pilato atile kuli bene: Muli na balinshi; kabiyeni, kekasheni umo mwaishibila. Awe baileko, baikeshe inshishi, bakomenene ilibwe, no kutekapo abalinshi.” (Mateo 27:62-66) Cashininkishe shani ukuba icaikashiwa?

31. Cinshi cacitike lintu abanakashi ba citetekelo baile ku nshishi ya kwa Yesu?

³¹ Pa bushiku bwalenga shitatu pa numa ya mfwa ya kwa Yesu, abanakashi batatu baile ku nshishi ku kuyasuba umubili na mafuta yanunka icena cisuma. Cinshi basangile? “Nomba akacelocelo pa bushiku bwa ntanshi bwa mulungu bafika pa nshishi, ilyo akasuba katula. Awe balasoshanya, abati, Ni ani aletukunkulushishapo ilibwe ilili pa mwinshi? (pantu lyali ilyakulisha). Nomba pa kulolesha bamone libwe nalikunkulukapo. Kabili pa kwingila mu nshishi bamwene umulumendo naikala lubali ku kulyo, nafwale laya lyabuuta; kabili balipapishe. Na o atile kuli bene, Mwipapisha. Mulefwaya Yesu umwina Nasarete, [uwapopelwe, NW]. Nabuuka, tali muno. Moneni apo bamubikile. Lelo kabiyeni, mwebe abasambi bakwe na Petro, amuti, Alemutangilila ku Galili; e ko mukamumona, ifyo amwebele.” (Marko 16:1-7; Luka 24:1-12) Ukwabula ukusakamana ukulinda kwaibela ukwa ntungulushi sha butotelo, Yesu alibuushiwe kuli Wishi. Bushe ico lushimi nelyo cishinka ca mu lyashi lya kale?

32. Ni pa milandu nshi yakosa apo Paulo atetekele ukuti Yesu alibuushiwe?

³² Mupepi ne myaka 22 pa numa ya ici ca kuponako, Paulo, uwali ntanshi kapakasa wa Bena Kristu, alembele no kulondolola ifyo aishile mu kucetekela ukuti Kristu alibuushiwe: “Pantu ica ntanshi nashiilile imwe ni co na ine napokelele, ica kuti Kristu afwilile imembu shesu umwabela amalembo; kabili ukuti alishiikilwe; kabili ukuti abuushiwe pa bushiku ubwalenga shitatu umwalola amalembo; kabili ukuti amoneke kuli Kefa, e lyo ku be kumi na babili; e lyo amoneke ku bacile myanda isano bonse pamo, pali abo icinabwingi caikalilila ukufika kuli nomba, lelo bamo balilaala; e lyo amoneke kuli Yakobo, e lyo ku batumwa bonse.” (1 Abena Korinti 15:3-7) Ee, Paulo akwete icitendekelo cabamo icishinka ica kubikila ubumi bwakwe mu busanso pa mulandu wa kwa Yesu wabuushiwa, kabili casanshishemo ubunte bwa bansangwapo 500 abo bamwene Yesu wabuushiwa mu buntu! (Abena Roma 1:1-4) Paulo alishibe ukuti Yesu alibuushiwe, kabili akwete umulandu wakwatisha amaka uwa kusosela ifyo, nga fintu alundapo ukulondolola ati: “Awe pa kupelelekesha pali bonse amoneke na kuli ine, kwati umo afyalwa akapoopo.”—1 Abena Korinti 15:8, 9; Imilimo 9:1-19.

33. Mulandu nshi Abena Kristu ba mu kubangilila baali abaitemenwa ukufwila icisumino pa mulandu wa citetekelo cabo?

³³ Abena Kristu ba mu kubangilila baali abaitemenwa ukufwa pamo nga ba kufwila icisumino mu fibansa fya ciRoma. Mulandu nshi? Pantu balishibe ukuti icitetekelo cabo cashimpilwe pali bucine bwa mu lyashi lya kale, te pa nshimi. Cali ca cine cine ukuti Yesu aali ni Kristu, nelyo Mesia, uwalailwe mu busesemo no kuti atuminwe pe sonde na Lesa, apokelele ukusuminisha kwa kwa Lesa, kabili afwilile pa cimuti ngo Mwana wa kwa Lesa uusunga bumpomfu, kabili alibuushiwe ku bafwa.—1 Petro 1:3, 4.

34. Ukulingana no mutumwa Paulo, mulandu nshi ukubuuka kwa kwa Yesu kwabelele ukwafwaikwa ifyo ku citetekelo ca Bwina Kristu?

³⁴ Tuletasha ukuti ubelenge ico cipandwa 15 conse ica kalata wa ntanshi wa kwa Paulo ku bena Korinti pa kumfwikisha cintu Paulo atetekele pa lwa kubuuka no mulandu cabela icafwaikwa ku citetekelo ca Bwina Kristu. Icishinka cikalamba ca bukombe bwakwe calumbululwa muli aya mashiwi: “Lelo nomba Kristu abuushiwa ku bafwa, icisabo ca ntanshi ku balaala. Pantu apo ni mu muntu e mwaishiile imfwa, kabili ni mu muntu e mwaishiile ukwima ku bafwa. Pantu ifyo fine ni muli Adamu e mo bonse bafwila, e fyo na muli Kristu e mo bonse bakalengelwa aba mweo.”—1 Abena Korinti 15:20-22.

35. Mapaalo nshi yalaiwa na Lesa kwi sonde na ku mutundu wa muntu? (Esaya 65:17-25)

³⁵ Ukubuushiwa kwa kwa Kristu Yesu muli fyo kwakwata imifwaile ya kuti mu kupelako kukanonsha umutundu wa muntu onse.g Na kabili kwaiswile inshila kuli Yesu mu kupelako ukufikilisha amasesemo yashalako aya buMesia. Ukuteka kwakwe kwalungama ukufuma ku myulu ishimoneka kulingile mu kwangufyanya ukutanukila kwi sonde lyasangululwa. Lyene kukabako ico Baibolo yalondolola pamo nga “umulu upya ne calo cipya” muli fyo Lesa “akafuute filamba fyonse ku menso yabo, ne mfwa tayakabeko kabili iyo; takwakabe kabili ukuloosha nangu kukuuta nangu [kukalipwa, NW]; pa kuti ifya ntanshi nafiya.”—Ukusokolola 21:1-4.

Ubusangu no Kupakasa Fyaenekelwa

36. Cinshi cacitike pa Pentekoste 33 C.E., kabili mu kuba ne ca kufumamo nshi?

³⁶ Mu kwipipa pa numa ya mfwa ya kwa Yesu no kubuuka, icipesha mano na cimbi calicitike ico capeele ubukose no kusumbana ku kushimikila kwa abo Bena Kristu ba mu kubangilila. Pa bushiku bwa Pentekoste bwa mwaka 33 C.E., Lesa apongolwele ukufuma mu mulu umupashi wakwe uwa mushilo, nelyo amaka yabomba, pa Bena Kristu bamo 120 abakumene mu Yerusalemu. Icafuminemo? “Kuli bene kwamoneke indimi ishaba misasatwe kwati sha mulilo, no kwikala pali bonse umo umo. E lyo bonse baiswilemo umupashi wa mushilo, batendeke no kulandila mu ndimi shimbi ifyo umupashi wabapeele ukulanda.” (Imilimo 2:3, 4) AbaYuda balanda ululimi lwa cilendo abali mu Yerusalemu pali ilya nshita balisungwike pa kumfwa abo baYuda ba ku Galili batunganishiwe ukuba abatuutu balelanda mu ndimi sha cilendo. Icafuminemo cali ca kuti abengi balitetekele. Ubukombe bwa Bwina Kristu bwasalangene ukupala umulilo wa mpanga lintu aba batetekele abaYuda bapya babwelele ku fyalo fya ku mwabo.—Imilimo 2:5-21.

37. Ni shani fintu bakateka ba ciRoma bamo bayankwileko ku butotelo bupya ubwa Bwina Kristu?

³⁷ Lelo amakumbi ya nkunta mu kwangufyanya yalikolongene. Abena Roma babele abasakamikwa pali ubu butotelo bupya bwamoneke ukuba bumukanalesa ubushakwete filubi. Ukutampila kuli Kateka Nero, baletele ukupakasa kwabipisha pa Bena Kristu mu myanda ya myaka ya kubalilapo itatu iya Nshita yesu Yaishibikwa.h Abena Kristu abengi basenukilwe ku kufwa mu fiyanda fya mangalo, ku kwikusha ukufunukilo mulopa kwa bunkalwe ukwa bakateka na mabumba yakalifiwa ayakonkolweke ku kumona abafungwa balepooswa mu fiswango.

38. Mibele nshi yasesemwe iyali no kufulunganya icilonganino ca Bwina Kristu ca mu kubangilila?

³⁸ Ica kusangwilako na cimbi ica kusakamika muli isho nshiku sha mu kubangilila cali cintu cimo ico abatumwa basesemene. Ku ca kumwenako, Petro alondolwele ati: “Awe, kwaimine na bakasesema ba bufi mu bantu, ifyo na muli imwe mukaba bakasambilisha wa bufi, abantu abakaletamo ku mbali ifya bucaibela fya konaula, abakaana Cibinda wabo uwabashitile, abailetelela ku boni ubuleisa bwangu.” (2 Petro 2:1-3) Ubusangu! Uko kwali kuwa ukufuma ku kupepa kwa cine, ukuwila ku fikonkelelo fya ndakai ifya butotelo ifya calo ca ciRoma, icaiswilemo na mano ya buntunse ya ciGreek ne tontonkanyo. Caishileko shani? Icipandwa cesu cakonkapo cikasuka ubo na mepusho yampeneko.—Imilimo 20:30; 2 Timote 2:16-18; 2 Abena Tesalonika 2:3.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 237]

Bushe Yesu Aali Lushimi?

“Bushe ilyashi lya bumi lya kwa katampa wa buKristu cisabo ca bulanda bwa buntunse, ukwelenganya, ne subilo—ulushimi lwalinganishiwa ku milumbe ya kwa Krishna, Osiris, Attis, Adonis, Dionysus, na Mithras?” e fyaipusha kalemba wa lyashi lya kale Will Durant. Ayasuka ukuti mu mwanda wa myaka wa kubalilapo, ukukaana ukuti Kristu tabalile abako “kumoneka ukukanacitikako nangu fye kuli bakakaanya bakaluka Abena fyalo nelyo aba ciYuda aba buKristu bwaletumba.”—The Story of Civilization: Part III—Caesar and Christ.

Kalemba wa lyashi lya kale wa ciRoma Suetonius (mupepi na 69-140 C.E.), mu lyashi lyakwe ilya kale The Twelve Caesars, alondolwele ukukuma kuli kateka Claudius ati: “Pa mulandu wa kuti abaYuda mu Roma balengele ifimfulunganya fyatwalilila pa kusonga kwa kwa Chrestus [Kristu], abatamfishe ukufuma mu musumba.” Ici cacitike mupepi no mwaka 52 C.E. (Linganyeniko Imilimo 18:1, 2.) Mona ukuti Suetonius talelumbulula ukutwishika nangu kumo ku lwa kubako kwa kwa Kristu. Pali ici citendekelo ca cishinka kabili ukwabula ukusakamana ukupakasa kwabikile ubumi mu busanso, Abena Kristu ba mu kubangilila baali abacincila nga nshi ukubilisha icitetekelo cabo. Tacili icapalako ukuti babikile ubumi bwabo mu busanso pa citendekelo ca lushimi. Imfwa ya kwa Yesu no kubuuka fyacitike mu nshita ya bumi bwabo, kabili bamo aba bene bali bansangwapo muli fyo fya kuponako.

Kalemba wa lyashi lya kale Durant asondwelela ukuti: “Ukuti abantu yaweyawe banono balingile mu nkulo imo bapangile ubuntu bwakwata amaka nga nshi no bwipukisha, icishinte ca mibele isuma icasansabala kabili icimonwa icacilapo kupuutamo ica bumunyina bwa buntunse, kuti caba icipesha mano cacila nga nshi pa kusuminwa ukucila conse icalembwa mu Malandwe.”

[Icikope]

Yesu ashimikile no kubomba ifipesha mano muli ici citungu ca Galili ica Palestine wa pa kale

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 241]

Ni Bani Balembele Baibolo?

Baibolo wa Bwina Kristu abamo amabuku 39 aya Malembo ya ciHebere (moneni umukululo, ibula 220), ayetwa ku bengi Icipingo ca Kale, na mabuku 27 aya Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek, ayetwa ilingi line Icipingo Cipya.i Muli fyo, Baibolo ni laibrari munono uwa mabuku 66 yalembelwe ku baume mupepi na 40 mu kupita kwa myaka 1,600 ya lyashi lya kale (ukutula 1513 B.C.E. ukufika 98 C.E.).

Amalembo ya ciGreek yasanshamo Amalandwe yane, nelyo ubulondoloshi bwa bumi bwa kwa Yesu ne mbila nsuma intu ashimikile. Yabili aya aya yalembelwe ku bakonshi bapalamisha aba kwa Kristu, Mateo, kasonkesha, na Yohane, umulondo. Yambi yabili yalembelwe ku basumine mu kubangilila Marko na Luka, shiŋanga. (Abena Kolose 4:14) Amalandwe yakonkwapo ne Imilimo ya Batumwa, ubulondoloshi bwa mibombele ya mu kubangilila ya bumishonari bwa Bwina Kristu yalonganikwe na Luka. Ukukonkapo kwabako amakalata 14 ukufuma ku mutumwa Paulo ku Bena Kristu balekanalekana umo umo na ku filonganino, ukukonkwapo na makalata ukufuma kuli Yakobo, Petro, Yohane, na Yuda. Ibuku lya kupelelekeshako lya Ukusokolola, lyalembelwe na Yohane.

Ukuti abantu bafula ifyo aba fikulilo fyalekanalekana kabili abaikele mu nshita shapusanapusana ne ntambi bengaletako ibuku lyaumfwana mu musango yo bushinino bwakosa ubwa kuti Baibolo tayaba fye cisabo ca kulamuka kwa buntunse lelo yalipuutwamo kuli Lesa. Baibolo iine ilondolola ukuti: “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa, [ukukonka ishiwi, “ayapuutilwemo na Lesa”] kabili ya bunonshi ku kusambilisha.” Na muli fyo, Amalembo yalembelwe pe samba lya kusonga kwa mupashi wa mushilo wa kwa Lesa, nelyo amaka yabomba.—2 Timote 3:16, 17, Int.

[Icikope]

Ici cilembo cishapwililila ica ciRoma ukubomfya ishina lya kwa Ponti Pilato mu ciLatin (mu mutande wa cibili, “IVS PILATVS”) cikosha ukuti aali umuntu wakwete ukusonga mu Palestine, nge fyo Baibolo ilondolola

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 245]

Mesia mu Busesemo bwa Baibolo

Ubusesemo Ica Kuponako Ukufikilishiwa

Hos. 11:1 Aitilwe ukufuma mu Egupti Mat. 2:15

Esa. 61:1, 2 Ukutumwa Luka 4:18-21

Esa. 53:4 Asendele amalwele yesu Mat. 8:16, 17

Esa. 53:1 Tacetekelwe Yoh. 12:37, 38; Rom. 10:11, 16

4:11; 1 Pet. 2:7

Seka. 11:12 Ukufutukwa pa sha Mat. 26:15;

silfere 30 27:3-10; Marko 14:10, 11

Esa. 53:8 Ukulubulwishiwa no kusenukwa Mat. 26:57-68;

27:1, 2, 11-26

Marko 15:23, 36

Amalu. 22:1 Ukulekeleshiwa na Lesa Mat. 27:46; Marko 15:34

Esa. 53:5; Ukulaswa Mat. 27:49;

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 258, 259]

Yesu ne Shina lya kwa Lesa

Lintu alesambilisha abasambi bakwe ifya kupepa, Yesu atile: “E ico imwe pepeni ifyo, amuti: Shifwe wa mu mulu, ishina lyenu libelwe akatiina. Ubufumu bwenu bwise. Ukufwaya kwenu kucitwe pano nse nga mu mulu.”—Mateo 6:9, 10.

Yesu alishibe ukukatama kukalamba kwe shina lya kwa Wishi kabili apeele ukukomaila kuli lyena. Muli fyo, ku balwani bakwe ba butotelo, atile: “Ine naishila mwi shina lya kwa Tata, na imwe ukunsekelela iyo: umbi nga aishila mwi shina lyakwe line, wene kuti mwamusekelela. . . . Nalimwebele, kabili tamutetekele; imilimo iyo ncitila mwi shina lya kwa Tata, e ilenshimiko bunte.”—Yohane 5:43; 10:25; Marko 12:29, 30.

Mwi pepo lya kuli Wishi, Yesu atile: “Mwe Tata, cindikeni ishina lyenu. E lyo kwafumine ishiwi mu mulu, aliti, Nindicindika, na kabili nkalicindika.”

Pa kashita ka pa numa, Yesu apepele ati: “Nalange shina lyenu ku bantu abo mwampeelepo aba pano isonde (bali benu, mwabapeela na kuli ine), ne cebo cenu nabacibaka. Kabili nabalengele ukwishibe shina lyenu, kabili nkalenga liishibwe; ukuti ukutemwa uko mwantemenweko kube muli bene, na ine muli bene.”—Yohane 12:28; 17:6, 26.

Ngo muYuda, Yesu aali no kubeleshanya ne shina lya kwa Wishi, Yehova, nelyo Yahweh, pantu aishibe ilembo ilyo ilitila: “Imwe muli nte shandi, cisemo ca kwa Yehova, kabili muli babomfi bandi abo nasala, ku kuleka munjishibe, no kuntetekela, kwiluko kuti ni ne wine; pa kuntangilila takwabumbilwe mulungu, kabili pa kunkonkapo takwakabe. Ni mwe nte shandi ukuti ni ne Lesa, cisemo ca kwa Yehova.”—Esaya 43:10, 12.

E co, abaYuda ngo luko baali abasalwa ukuba inte sha kwa Yehova. Ngo muYuda, Yesu na o aali inte ya kwa Yehova.—Ukusokolola 3:14.

Mu kumonekesha ukufika mu mwanda wa myaka wa kubalilapo, ubwingi bwa baYuda tabaleshimbula ishina lya kwa Lesa lyasokololwa. Nangu cibe fyo, kwalibako bamanyuskripiti bashininkisho kuti Abena Kristu ba mu kubangilila abalebomfya ubupilibulo bwa Septuagint wa ciGreek uwa Malembo ya ciHebere nga balimwene Tetragramatoni ya ciHebere yabomfiwe mu cilembo ca ciGreek. Nge fyo George Howard, profesa wa butotelo ne ciHebere alondolwele ati: “Lintu Septuagint uo icalici lya Icipingo Cipya lyabomfeshe no kwambula alimo umusango wa ciHebere uwe shina lya bulesa, bakalemba ba Icipingo Cipya ukwabulo kutwishika balisanshishe Tetragramatoni mu kwambula kwabo. Lelo lintu umusango wa ciHebere uwe shina lya bulesa [pa numa] wafumishiwe mu kusoobolapo ukupyanikapo ifya ciGreek mu Septuagint, walifumishiwe kabili mu kwambula kwa Icipingo Cipya ukwa Septuagint.”

E co, Profesa Howard apelulula ukuti Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka wa kubalilapo bafwile mu kumonekesha balyumfwikishe amalembo pamo nga Mateo 22:44, apo Yesu ayambwile Amalembo ya ciHebere ku balwani bakwe. Howard atila, “Icalici lya mu mwanda wa myaka wa kubalilapo napamo lyabelengele, ‘YHWH atile kuli Shikulu’” mu cifulo ca bupilibulo bwa pa numa, “‘Shikulu atile kuli Shikulu,’ . . . icaba icishaumfwika nge fyo caba icabula ukulondoloka.”—Ilumbo 110:1.

Ukuti Yesu alibomfeshe ishina lya bulesa cakoshiwa ku kupeela umulandu kwa ciYuda imyanda ya myaka iingi pa numa ya mfwa yakwe ukuti nga ca kuti abombele ifipesha mano, “cali fye ni mu kuti aipangile umwine eka cibinda we shina lya mu ‘nkama’ ilya kwa Lesa.”—The Book of Jewish Knowledge.

Mu kushininkisha Yesu alishibe ishina lyaibela ilya kwa Lesa. Ukwabula ukusakamana icishilano ca ciYuda pali ilya nshita, Yesu mu cine cine nga alibomfeshe ishina. Tasuminishe cishilano ca bantu ukucilima ifunde lya kwa Lesa.—Marko 7:9-13; Yohane 1:1-3, 18; Abena Kolose 1:15, 16.

[Icikope]

Icipimfya ca Macinda (umwanda wa myaka wa kubalilapo B.C.E.) ukulangisha ishina lya ciHebere ilya kwa Lesa mu calembwa ca Septuagint wa ciGreek

[Icikope pe bula 238]

Yesu abomfeshe ifilangililo ifingi mu kusambilisha kwakwe—ukutanda imbuto, ukuseepa, ubulondo, ukusanga margariti, imikuni yasakana, ne bala lya mwangashi, pa kati ka fimbi (Mateo 13:3-47; 25:32)

[Icikope pe bula 243]

Ku maka ya kwa Lesa, Yesu acitile ifipesha mano ifingi, ukusanshako ukutalalika icipuupu

[Icikope pe bula 246]

Tetragramatoni, nelyo amakonsonanti yane YHWH (Yehova)

[Icikope pe bula 251]

Ubulondoloshi bwa kwimya Lasaro ku bumi tabucita kulumbula nangu kumo nelyo fye ukutubulula ukuti akwete umweo uushifwa

[Icikope pe bula 253]

Petro, Yakobo, na Yohane balishibe ukuti ukusuminisha kwa kwa Lesa ukwa kwa Yesu takwali lushimi—balyumfwile no kumona kwene pa kwaluka