Umuntu Wakulisha uwabalile Abako uwa Mweo

“Ni mwe Kristu, Umwana wa kwa Lesa wa mweo.”—MATEO 16:16.

1, 2. (a) Ni shani fintu ubukulu bwa muntu bwingapimwa? (b) Baume nshi mu lyashi lya kale abaitwa Abakalamba, kabili mulandu nshi?

NI NANI uletontonkanya ali e muntu wakulisha uwabalile abako uwa mweo? Ni shani fintu upima ubukulu bwa muntu? Ku kulamuka kwakwe ukwa mu fita? amaka yakwe ayacilamo aya muntontonkanya? ubukose bwakwe ubwa ku mubili?

² Bakateka balekanalekana baliitwa Abakalamba, pamo nga Sailasi Mukalamba, Alekesandere Mukalamba, na Charlemagne, uwaitilwe “Umukalamba” nelyo fye mu kati ka nshita ya bumi bwakwe iine. Ku kubapo kwabo ukwa kutiinya, abaume ukupala aba bakwete ukusonga kukalamba pali abo batekele.

3. (a) Bwesho nshi bwabako ku kupima ubukulu bwa muntu? (b) Ukubomfya ubwesho bwa musango yo, ni ani aba umuntu wakulisha uwabalile abako uwa mweo?

³ Ku ca kusekesha, kalemba wa lyashi lya kale H. G. Wells alondolwele ubwesho bwakwe ku kupima ubukulu bwa muntu. Ukucila pa myaka 50 iyapitapo, alembele ukuti: “Ubwesho bwa kwa kalemba wa lyashi lya kale ubwa bukulu bwa muntu buli bwa kuti ‘Cinshi ashile cilekula? Bushe alisongele abantu ukutontonkanya mu nshila shipya mu kuba na maka ayatwalilile pa numa ya wene?’ Kuli ubu bwesho,” e fyasondwelele Wells, “Yesu eminina uwa ntanshi.” Nelyo fye ni Napoléon Bonaparte amwene ukuti: “Yesu Kristu alisonga no kukambisha abatekwa Bakwe ukwabula ukubapo Kwakwe ukumoneka ukwa ku mubili.”

4. (a) Mimwene nshi yapusana iyabako ukulosha kuli Yesu? (b) Cifulo nshi mu lyashi lya kale ico kalemba wa lyashi lya kale uushili Mwina Kristu apeela kuli Yesu?

⁴ Nalyo line, bamo balikaana ukuti Yesu te muntu wa mu lyashi lya kale lelo lushimi. Pa lubali lumbi ulwacishamo, abengi balisangula Yesu akalubi pamo nga Lesa, ukusoso kuti Lesa aishile kwi sonde pamo nga Yesu. Nangu cibe fyo, ukushimpa ukusondwelela kwakwe konse fye pa bushinino bwa mu lyashi lya kale ukulosha ku kubako kwa kwa Yesu pamo ngo muntu, Wells alembele ukuti: “Cili ca kusekesha kabili icakatama ukuti kalemba wa lyashi lya kale, uwabula impatila iili yonse iya fya butotelo, alingile ukusange fyo te kuti alangishe ukulunduluka kwa bantunse mu kufumaluka ukwabula ukupeela icifulo ca ntanshi kuli kasambilisha umupiina uwafuma ku Nasarete. . . . Kalemba wa lyashi lya kale ukupala ine, uushiita nelyo fye umwine Umwina Kristu, asanga icikope ukushimpa mu kukanacincintilwa ukushinguluka ubumi ne mibele ya uyu muntu wacilishapo kukatama.”

Bushe Yesu mu Cituntulu Aliko uwa Mweo?

5, 6. Cinshi bakalemba ba lyashi lya kale H. G. Wells na Will Durant bali no kusosa ukulosha ku kuba kwa kwa Yesu mu lyashi lya kale?

⁵ Lelo ni shani nga ca kuti umuntu umo akwebele ukuti Yesu mu cituntulu tabalile abako uwa mweo, ukuti aali fye, kwena, lushimi, ica kwelenganya ca baume bamo aba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo? Kuti wayasuka shani uku kupeelwa kwa mulandu? Ilintu Wells asumina ukuti “tatwaishiba ifingi pa lwa kwa [Yesu] nga fintu twingatemwa ukwishiba,” nangu ni fyo amono kuti: “Amalandwe yane . . . yalasuminishanya mu kutupeela icikope ca buntu bwashininkishiwa nga nshi; yalanga ukushinina kwa bucine. Ukutunga ukuti tabalile abako uwa mweo, ukuti ubulondoloshi bwalembwa ubwa bumi bwakwe fya kwelenganya, kuli ukwacilapo kwafya kabili kwimya impika shafulilako nga nshi kuli kalemba wa lyashi lya kale ukucila ukupokelela imbali shakatama isha malyashi ye Landwe pamo nge cishinka.”

⁶ Kalemba wa lyashi lya kale uwacindikwa Will Durant apelulwile mu nshila imo ine, ukulondolola ukuti: “Ukuti abantu yaweyawe banono [abaitile abene beka Abena Kristu] balingile mu nkulo imo baelengenye umuntu wakwatisha amaka ifyo no wa kwipukisha, uwa fishinte fya mibele isuma ifyapuulama ifyo ne cimonwa ca kupuutamo ifyo ica bumunyina bwa buntunse, kuti caba cipesha amano icacilishapo ukukanasuminwa pa cili conse icalembwa mu Malandwe.”

7, 8. Bukulu bwaba shani ubo Yesu ayambukile ilyashi lya kale ilya buntunse?

⁷ Muli ifyo, kuti wapelulula no wa mintelengu wa musango uyo ukuti: Bushe umuntu wa mu nshimi—umuntu uushabalile mu cituntulu abako uwa mweo—nga alyambukile ilyashi lya kale ilya buntunse mu kumonekeshe fyo? Icitabo ca kuloshako The Historians’ History of the World camwene ukuti: “Ica kufumamo ca mu lyashi lya kale ica mibombele [ya kwa Yesu] cali icacilapo kucindama, nelyo fye ukufuma ku mimwene ya ku calo mu cine cine, ukucila imilimo ya muntu uuli onse umbi uwa mu lyashi lya kale. Inkulo ipya, iyaishibikwa no kutumpuluka kukalamba ukwa calo, ipenda inshita ukufuma pa kufyalwa kwakwe.” Tontonkanya pa lwa cene. Nelyo fye makalenda yamo ilelo yashimpwa pa mwaka untu Yesu atontonkanishiwe ukufyalilwapo. “Inshiku pa ntanshi ya ulya mwaka shatantikwa pamo nga B.C., nelyo before Christ (pa ntanshi ya kwa Kristu),” e filondolola The World Book Encyclopedia. “Inshiku pa numa ya ulya mwaka shatantikwa pamo nga A.D., nelyo anno Domini (mu mwaka wa kwa Shikulwifwe).”

⁸ Ku fisambilisho fyakwe ifya bulamba na ku nshila aikalilemo ubumi bwakwe mu kumfwana na fyene, Yesu alyambukila mu maka ubumi bwa bacinkupiti bashingalandwa aba bantu pa myaka mupepi na makana yabili. Pamo nga fintu kalemba umo acilumbulwile mu kulingisha ati: “Imilalo yonse iyabalile ayenda mu kutantama, ne fita fyonse ifya pali bemba ifyabalile afipangwa, na mayanda ya mafunde yonse ayabalile ayakumana, ishamfumu shonse ishabalile ashiteka, ukubikwa pamo tafyayambukila ubumi bwa muntu pali ili sonde mu maka nge fyo.” Lelo, bakalengulula basoso kuti: ‘Conse ico twaishiba mu cituntulu pa lwa kwa Yesu cisangwa muli Baibolo. Takwaba ifyalembwa fimbi ifya pa nshita imo ine ukukuma kuli wene ifyabako.’ Nalyo line, bushe ici cili ca cine?

9, 10. (a) Cinshi cintu bakalemba ba lyashi lya kale aba ku calo aba mu kubangilila na bakalemba basosa pa lwa kwa Yesu? (b) Ukushimpa pa bunte bwa bakalemba ba lyashi lya kale aba mu kubangilila, cinshi cintu encyclopædia yacindikwa isondwelela?

⁹ Nangu cingati ifya kuloshako kuli Yesu Kristu ifya bakalemba ba lyashi lya kale aba ku calo aba mu kubangilila finono, ifya kuloshako fya musango uyo e ko fyaba. Cornelius Tacitus, kalemba wa lyashi lya kale wacindikwa uwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo uwa ciRoma, alembele ukuti kateka wa ciRoma Nero ‘apampamike umulandu wa kocewa kwa Roma pa Bena Kristu,’ kabili lyene Tacitus alondolwele ukuti: “Ishina [Umwina Kristu] lyafuma kuli Kristu, untu mushika Ponti Pilato ali naputunkanya mu kuteka kwa kwa Tiberi.” Suetonius na Pliny the Younger, bakalemba bambi aba ciRoma aba ilya nshita, na bo bene balumbwile Kristu. Mu kulundako, Flavius Josephus, kalemba wa lyashi lya kale uwa ciYuda uwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, alembele muli Antiquities of the Jews ukulosha ku mfwa ya musambi wa Bwina Kristu Yakobo. Josephus asosele mu bulondoloshi bwakwe ukuti Yakobo, aali “munyina wa kwa Yesu, uwaitilwe Kristu.”

¹⁰ The New Encyclopædia Britannica muli ifyo isondwelelo kuti: “Ubu bulondoloshi bwalembwa ubuibelele bushininkisha ukuti mu nshita sha pa kale nelyo fye bakakaanya ba buKristu tabatalile abatwishika ukubako kwa kwa Yesu mu lyashi lya kale, ukwapaashanishiwepo pa muku wa kubalilapo kabili pa milandu yapelebela ku mpela ya mwanda wa myaka walenga 18, mu kati ka walenga 19, na pa kutendeka kwa walenga 20.”

Ni Nani Mu Cituntulu Aali Yesu?

11. (a) Mu kukatama, ni ntulo nshi fye yeka iya bulondoloshi bwa lyashi lya kale pa lwa kwa Yesu? (b) Cipusho nshi ico abakonshi ba kwa Yesu bakwete pa lwa kwishibikwa kwakwe?

¹¹ Mu kukatama, nangu ni fyo, conse icaishibikwa ndakai pa lwa kwa Yesu calembelwe na bakonshi bakwe aba mu mwanda wa myaka wa kubalilapo. Amalipoti yabo yalibakwa mu Malandwe—amabuku ya Baibolo ayalembwa na babili aba mu batumwa bakwe, Mateo na Yohane, na bambi babili aba mu basambi bakwe, Marko na Luka. Cinshi cintu ubulondoloshi bwalembwa ubwa aba baume busokolola ukulosha ku kwishibikwa kwa kwa Yesu? Aali ni nani mu cituntulu? Aba kubishanya na Yesu aba mu mwanda wa myaka wa kubalilapo baetetwile pali ico cipusho. Lintu bamwene Yesu atalalika bemba wapumwa ku mwela mu kuba no kukalipila, balipapile mu kusunguka abati: “Nga kanshi uyu ni ani?” Pa numa, pa kashita kambi, Yesu aipwishe abatumwa bakwe ukuti: “Imwe mutila ni ne ani?”—Marko 4:41; Mateo 16:15.

12. Twaishiba shani ukuti Yesu te Lesa?

¹² Nga ca kuti waipushiwe ico cipusho, kuti wayasuka shani? Ni nani mu cituntulu aali Yesu? Kwena, abengi muli Kristendomu kuti basosa ukuti aali Lesa Wa maka yonse mu musango wa buntunse, Lesa mu mubili. Nalyo line, aba kubishanya nankwe aba pa lwakwe aba kwa Yesu tabatalile abasumina ukuti wene aali Lesa. Umutumwa Petro amwitile “Kristu, Umwana wa kwa Lesa wa mweo.” (Mateo 16:16) Kabili nelyo fye usapike shani, tawakatale aubelenga ukuti Yesu atungile ukuba Lesa. Ukucila, aebele abaYuda ukuti aali “Mwana wa kwa Lesa,” te Lesa.—Yohane 10:36.

13. Ni shani fintu Yesu aali uwapusanako ku bantu bonse bambi?

¹³ Lintu Yesu aendele ukucilinganya bemba wa cikuuku, abasambi balyebekeshiwe ku cishinka ca kuti taali umwaume ukupala umwaume uuli onse umbi. (Yohane 6:18-21) Aali muntu waibela nga nshi. Ici cali pa mulandu wa kuti ku numa aikele uwa mweo pamo ngo muntu wa mupashi na Lesa mu mulu, ee, pamo nga malaika, uwaishibikwa muli Baibolo pamo nga imfumu-malaika. (1 Abena Tesalonika 4:16; Yuda 9) Lesa amubumbile ilyo Talabumba ifintu fyonse fimbi. (Abena Kolose 1:15) Muli fyo, pa nkulo shishingalandwa isha nshita, ilyo nelyo fye ukubumbwa konse ukumoneka takulabumbwa, Yesu aipakishe ukubishanya kwe senge mu mulu pamo na Wishi, Yehova Lesa, Kabumba Mukalamba.—Amapinda 8:22, 27-31; Lukala Milandu 12:1.

14. Ni shani fintu Yesu abele umuntu?

¹⁴ Lyene, mupepi ne myaka amakana yabili iyapitapo, Lesa akushishe ubumi bwa Mwana wakwe mwi fumo lya mwanakashi. Muli iyo nshila aishileba umwana wa buntunse uwa kwa Lesa, uwafyalwa mu musango wa lyonse ukupitila mu mwanakashi. (Abena Galatia 4:4) Ilintu Yesu alelunduluka mwi fumo lya kwa nyina, Maria, kabili pa numa lintu alekula pamo nga kalume, ashintilile pali abo bantu Lesa aali nasala ku kuba abafyashi bakwe aba pe sonde. Mu kupelako Yesu afikile ku bukalamba, kabili lyene mu kupelako apeelwe icibukisho ca kubishanya kwakwe ukwa ku numa pamo na Lesa mu mulu. Ici cacitike ‘lintu umulu wamucenamine’ pa lubatisho lwakwe.—Mateo 3:16; Yohane 8:23; 17:5.

15. Twaishiba shani ukuti Yesu aali umuntunse mu kukumanina lintu aali uwa mweo pe sonde?

¹⁵ Mu cine cine, Yesu aali muntu waibela. Nangu ni fyo, aali muntu, uwalingana na Adamu, untu Lesa abumbile pa kutendeka no kubika mwi bala lya Edene. Umutumwa Paulo alondolwele ukuti: “Umuntunse wa ntanshi, Adamu, aishilebo mutima wa mweo, Adamu wa kupelelekesha aishilebo mupashi.” Yesu etwa “Adamu wa kupelelekesha” pantu, ukupala Adamu wa kutendekelako, Yesu aali umuntunse wapwililika. Lelo pa numa Yesu afwile, alibuushiwe, kabili ailundile cipya cipya kuli Wishi mu mulu pamo ngo muntu wa mupashi.—1 Abena Korinti 15:45.

Ifya Kusambilila Bwino pa lwa kwa Lesa

16. (a) Cinshi calengele ukubishanya na Yesu ukuba ishuko lya musango yo? (b) Cinshi cingasoselwa ukuti ukumona Yesu cimo cine no kumona Lesa?

¹⁶ Tontonkanya pa kashita kanono ulwe shuko lya kusungusha ilyo bamo baipakishe pamo nga ba kubishanya nankwe aba kwa Yesu lintu aali pe sonde! Elenganya ukukutika no kulanda, ukumona, kabili nelyo fye ukubomba na Umo uwali napoosa nakalimo amabilioni ya myaka ngo munankwe wapalamisha uwa kwa Yehova Lesa mu mulu! Pamo ngo mwana wa busumino, Yesu apashenye Wishi wa ku mulu mu cili conse cintu acitile. Na kuba, Yesu apashenye Wishi mu kupwililika nga nshi ica kuti aali na maka ya kweba abatumwa bakwe mu kwipipa pa ntanshi ya kuputukanishiwa kwakwe ukuti: “Uwamona ine, amona na Tata.” (Yohane 14:9, 10) Ee, mu mibele iili yonse intu akumenye pano pe sonde, Yesu acitile pamo fye nga fintu Wishi, Lesa Wa maka yonse, aali no kucita nga ca kuti Wene aali pano. Muli ifyo, lintu twasambilila pa bumi no butumikishi bwa kwa Yesu Kristu, mu cishinka, ninshi tulesambilila umusango fye wa muntu Lesa aba.

17. Mifwaile nshi iishaiwamina iyabombelwe no kukonkana ukwa mu Ulupungu lwa kwa Kalinda ukwa “Bumi bwa kwa Yesu no Butumikishi”?

¹⁷ E co, ukukonkana kwa “Ubumi bwa kwa Yesu no Butumikishi,” ukwakonkene mu shafumine isha Ulupungu lwa kwa Kalinda ukufuma mu April 1985 ukufika mu June 1991, takwapayenye fye icikope cishaiwamina ica muntu Yesu lelo na kabili kwasambilishe apakalamba pa lwa kwa Wishi wa ku mulu, Yehova Lesa. Pa numa ya fiputulwa fya kuko fibili ifya kubalilapo, umutumikishi painiya alembele ku Watch Tower Society mu kutasha, ukusoso kuti: “Mwandi ni nshila yawamisha iya kupalamisha kuli Wishi ukucila pa kwishiba Umwana mu kuwaminako!” Fintu ico cili ca cine! Ukusakamana kwabondoka ukwa kwa Wishi ku bantu na bukapekape bwakwe fyakushiwa mu bumi bwa Mwana.

18. Ni ani aba Katendeka wa bukombe bwa Bufumu, kabili ni shani fintu Yesu asuminishe ici?

¹⁸ Ukutemwa kwa kwa Yesu ukwa kuli Wishi, nga fintu kwalangishiwe ku kunakila kwakwe ukwapwililila ku kufwaya kwa kwa Wishi, mu cine cine kuntu kwayemba ukumona. “Nshicita kantu neka nangu kamo,” e fyo Yesu aebele abaYuda abalefwaya ukumwipaya, “lelo nanda ifi fintu nge fyo Tata ansambilishe.” (Yohane 8:28) E co, lyene, Yesu taali e mwine wa bukombe bwa Bufumu ubo ashimikile. Yehova Lesa e wali umwine! Kabili Yesu inshita ne nshita apeele Wishi ilumbo. “Nshasosele ifyafuma kuli ne mwine,” e fyo asosele, “lelo Tata uwantumine, wene ampeele ifunde, ica kuti nsose ne ca kuti nande. . . . E ico ifyo nanda, nandila umo Tata anjebeele.”—Yohane 12:49, 50.

19. (a) Twaishiba shani ukuti Yesu asambilishe mu nshila iyo Yehova asambilishishamo? (b) Mulandu nshi Yesu abelele umuntu wakulisha uwabalile abako uwa mweo?

¹⁹ Nalyo line, Yesu talandile fye nelyo ukusambilisha fye cintu Wishi amwebele. Acitile ifingi na fimbi. Alandile cene nelyo asambilishe cene mu nshila intu Wishi aali no kulandilamo cene nelyo ukusambilishishamo cene. Ukulundapo, mu mibombele yakwe yonse no kwampana, aibakile no kubomba kwati fye fintu Wishi aali no kuibaka no kubomba pe samba lya mibele imo ine. “Umwana te kuti acite kantu eka,” e fyo Yesu alondolwele, “kano ico amona Wishi acita; pantu ifyo wene acita, e fyo no Mwana acita ifyo fine.” (Yohane 5:19) Mu nshila iili yonse, Yesu aali kubelebesha kwapwililika ukwa kwa Wishi, Yehova Lesa. E co te ca kupapa ukuti Yesu aali e muntu wakulisha uwabalile abako uwa mweo! Mu kushininkisha, lyene, cili ica bucindami bukalamba ukuti tulanguluke mu kupalamisha uyu muntu wacilishapo kukatama!

Ukutemwa kwa kwa Lesa Kwamonwa Muli Yesu

20. Ni shani fintu umutumwa Yohane aishibe ukuti “Lesa kutemwa”?

²⁰ Cinshi ukucilisha tusambilila ku kucita ukufwailisha kwashika, ukwabamo kusakamana ukwa bumi no butumikishi bwa kwa Yesu? Cisuma, umutumwa Yohane asumine ukuti “umuntu nangu umo tatala amona Lesa.” (Yohane 1:18) Nangu ni fyo, Yohane alembele mu kuba no kucetekela kwakumanina pali 1 Yohane 4:8 ukuti: “Lesa kutemwa.” Yohane aali na maka ya kusosa ici pantu alishibe ukutemwa kwa kwa Lesa ukupitila mu cintu aali namona muli Yesu.

21. Cinshi pa lwa kwa Yesu camulengele ukuba umuntu wakulisha uwabalile abako uwa mweo?

²¹ Ukupala Wishi, Yesu aali uwa cililishi, uwa cikuuku, uwaicefya, kabili uwingatununukwa. Abanaka na banyanyantilwa bayumfwile abayangukililwa ukuba na wene, nge fyacitile abantu ba misango yonse—abaume, abanakashi, abana, abakankaala, abapiina, aba maka, na baishibikwe nga babembu. Mu cine cine, cali ukucilisha ca kumwenako capulamo ica kwa Yesu ica kutemwa, mu kupashanya Wishi, e camulengele ukuba umuntu wakulisha uwabalile abako uwa mweo. Nelyo fye kateka Napoléon Bonaparte acitwa lipoti ukusoso kuti: “Alekesandere, Kaisare, Charlemagne, na ine wine twaimike amabuteko, lelo ni pali cinshi pantu twashintilishe ukubumbwa kwa kulamuka kwesu? Pa bulamba. Yesu Kristu eka aimike ubufumu bwakwe pa kutemwa, kabili pali ubu bushiku amamilioni ya bantu kuti bafwa pa mulandu wa wene.”

22. Cinshi cali icapusanako ku fisambilisho fya kwa Yesu?

²² Ifisambilisho fya kwa Yesu fyali ifyapusanininako fye. “Mwikanya mubifi,” e fyacincishe Yesu “uuntu akutobo lupi pe saya lya ku kulyo, pilibwilako ne libiye.” “Temweni abalwani benu, pepeleni abamulamata.” ‘Citeni kuli bambi ifyo mufwayo kuti bacite kuli imwe.’ (Mateo 5:39, 44; 7:12) Fintu icalo cingabe capusanako nga ca kuti uuli onse abomfeshe ifi fisambilisho fyakatama!

23. Cinshi cintu Yesu acitile ku kucincimusha imitima no kukuntila abantu ku kucite cisuma?

²³ Imilumbe, nelyo ifilangililo, fya kwa Yesu fyacincimwishe imitima, ukukuntila abantu ku kucite cisuma no kusengauka icabipa. Kuti pambi waibukisha ilyashi lyakwe ilyaishibikwa bwino ilya mwina Samaria wasuulwa uwaafwile umuntu wacenenwe uwa mushobo umbi lintu abantu ba bukapepa aba mushobo wa ulya muntu tabali na kucite co. Nelyo ilyashi pa lwa kwa wishi wa cililishi, uulekelela no mwana mwaume wakwe uwa bonaushi. Kabili ni shani pa lwa lyashi lya mfumu uwalekelele umusha imisha ya madenari (indalama) amamilioni 60, lelo ulya musha alipilibwike no kupoosa mu cifungo umusha munankwe uushali na maka ya kubwesha imisha ya madenari 100 epela? Mu kuba ne filangililo fyayanguka, Yesu alengele imilimo ya kaso no kufunuka ifya makankamike ne ncitilo sha kutemwa ne nkumbu isha kwipukisha nga nshi!—Mateo 18:23-35; Luka 10:30-37; 15:11-32.

24. Mulandu nshi twingasosela ukuti Yesu ukwabulo kutwishika aali e muntu wakulisha uwabalile abako uwa mweo?

²⁴ Nangu cibe fyo, icacebwishe abantu ukucilisha kuli Yesu no kubasonga ku busuma cali ca kuti ubumi bwakwe bwine bwalingene mu kupwililika na cintu asambilishe. Abeleshe cintu ashimikile. Mu kutekanya ashipikishe ukupelebela kwa bambi. Lintu abasambi bakwe baumene pa wali umukalamba, alibalungike mu cikuuku ukucila ukubashimaula mu kukaluka. Mu kuicefya apyungile ukukabila kwabo, nelyo fye ukusamba amakasa yabo. (Marko 9:30-37; 10:35-45; Luka 22:24-27; Yohane 13:5) Mu kupelako, aliculile mu kuitemenwa imfwa ya kukalifya, te pa mulandu fye wabo, lelo pa mulandu wa mutundu wa buntunse onse! Ukwabulo kutwishika, Yesu aali e muntu wakulisha uwabalile abako uwa mweo.

Kuti Waasuka Shani?

◻ Bushinino nshi bwabako ubwa kuti Yesu aali muntu wa cine cine mu lyashi lya kale?

◻ Twaishiba shani ukuti Yesu aali muntu, nalyo line ni shani fintu abele uwapusanako ukufuma ku bantu bambi bonse?

◻ Mulandu nshi ukusambilila ilyashi lya kwa Yesu yabela ni nshila yawamisha iya kusambilila pa lwa kwa Lesa?

◻ Cinshi twingeshiba pa lwa kutemwa kwa kwa Lesa pa kusambilila pa lwa kwa Yesu?

[Icikope pe bula 10]

Abatumwa ba kwa Yesu bapapile mu kusunguka ukuti: “Nga kanshi uyu ni ani?”