Ishamo Lishingalulwa

Ubulondoloshi: Ica kufumamo cishingasengaukwa kabili ilingi line icabipa. Ukusumina mwi shamo caba kusumina kwa kuti ifiponako fyonse fipimwa no kufwaya kwa bulesa nelyo ku maka yamo ayacila pa muntu, ukuti ica kucitika icili conse cifwile ukucitika pa mulandu wa kuti calipiminwa libela. Te shiwi lya mu Baibolo nelyo icisambilisho.

Bushe uuli onse alikwata “inshita ya kufwa” iyapiminwa libela?

Ici cisumino caali icaseeka pa kati ka baGreek na bena Roma. Ukulingana ne nshimi sha cisenshi isha baGreek, Amashamo yashingalulwa yali ni balesa banakashi batatu abalepyata ubushishi bwa bumi, ukupima ubutali bwa buko, no kubuputula.

Lukala Milandu 3:1, 2 alanda ulwa “nshita ya kufwa.” Lelo, ukulanga ukuti iyi te nshita yapiminwa libela iya muntu umo umo, Lukala Milandu 7:17 afundo kuti: “Wilundapo pa kubifya nangu kubo watumpa; cinshi ico ulefwila ilyo nshita yobe tailafika?” Amapinda 10:27 yasoso kuti: “Imyaka ya babifi ikepifiwa.” Kabili Ilumbo 55:23 lilundapo kuti: “Abantu ba milopa kabili aba kufutika tabakafishepo nangu hafu wa nshiku shabo.” Cinshi, lyene, cintu Lukala Milandu 3:1, 2 apilibula? Ilanda fye pa kushinguluka kwatwalilila ukwa bumi ne mfwa muli iyi micitile ya fintu iishapwililika. Kwaba inshita lintu abantu bafyalwa ne nshita lintu bafwa—ilingi line te kucila pa myaka ya bukulu 70 nelyo 80, lelo inshita shimo mu kwangufyanya ne nshita shimo mu kucilapo.—Amalu. 90:10; mona na kabili Lukala Milandu 9:11.

Nga ca kuti inshita ya umo no musango wa kufwa kale kale fyalipampamikwa pa nshita ya kufyalwa kwakwe nelyo mu kubangililako, takwingaba kukabila kwa kusengauka imibele ya busanso nelyo ukusakamana ubutuntulu bwa umo, kabili ukuicingilila te kuti kuteulule ifipimo fya kufwa. Lelo bushe ulesumina ukuti icibansa ca bulwi mu kati ka nkondo cifulo caba no kusungwa pamo nge ŋanda ya umo ukutali nga nshi ukufuma ku ntunga ya bulwi? Bushe ulasakamana ubutuntulu bobe ubwa bumi nelyo ukutwala abana bobe kuli dokota? Mulandu nshi abapeepa fwaka bafwila imyaka itatu nelyo ine mu kubangililako, pali avareji, ukucila abashipeepa? Mulandu nshi kwabelako amasanso ya kulenge mfwa ayacepelako lintu abenda mu myotoka bafwala imishipi ya kuicingilila na lintu banamutekenya bomfwila amafunde ya pa musebo? Ukwabulo kutwishika, ukuicingilila kwaliba ukwa bunonshi.

Bushe icili conse icicitika “kufwaya kwa kwa Lesa”?

2 Pet. 3:9: “[Yehova] . . . atekanya kuli imwe pa kukanafwayo muntu ukonaika, lelo onse ukulola ku kulapila.” (Lelo te bonse bankula ku kutekanya kwakwe. Mu kulengama, tacaba “kufwaya kwa kwa Lesa” lintu bamo bafilwa ukulapila. Linganyako Ukusokolola 9:20, 21.

Yer. 7:23-26: “Ifunde ili nabapeele [Israele] nati, Umfweni kwi shiwi lyandi, e lyo nkaba Lesa wenu, na imwe mukaba abantu bandi; kabili mwende mu mibele yonse iyo ndemweba, ukuti ciwame kuli imwe. Lelo tabaumfwile, . . . naletuma kuli imwe ababomfi bandi bonse bakasesema, ukucelela no kutuma ubushiku no bushiku. Lelo abo bantu tabaumfwile kuli ine, nangu kuteyamika amatwi yabo; awe batalamike imikoshi yabo, babifishe ukucila bashibo.” (Ukwabulo kutwishika, ububi bwalecitika muli Israele tabwali “kufwaya kwa kwa Lesa.)

Marko 3:35: “Onse uucite co Lesa atemwa, wene e ndume nandi ne nkashi yandi na mayo.” (Nga ca kuti icili conse ico umuntu uuli onse acitile caali “kufwaya kwa kwa Lesa,” lyene uuli onse nga aliipakishe ukwampana na Yesu uko alondolwele palya. Lelo asosele kuli bamo ukuti: “Muli ba kwa shinwe [Ciwa].”—Yoh, 8:44.)

Cinshi cisangwila ku fintu ifingi ifishingalondololwa ificitika?

Luk. Mil. 9:11, NW: “Inshita ne ca kucitika cabulwo kumwenwa libela [“amankumanya,” NE, RS] fiponena bonse.” (Muli ifyo, te pa mulandu wa kumwenwa libela ukwa bumi bwa muntu, lelo pa mulandu wa mankumanya kuti asanguka icinakabupalu ca mibele yashama.)

Bushe abantunse balikwata icishingamo ku bwafya ubwingi ubo baculako abene pamo na bambi aba mutundu wa muntu?

Rom 5:12: “Ulubembu lwaingilile mu muntu umo [Adamu] pano isonde, ne mfwa yaingilile mu lubembu; e fyo ne mfwa yayambukile ku bantu bonse, pantu bonse balibembwike.” (Ukukanapwililika, ukusanshako ukukongamina ku ncitilo yalubana, fyapyanwa ukufuma kuli Adamu na ifwe bonse.)

Luk. Mil. 8:9, NW: “Umuntu atekela umuntu ku kuicena.”

Amapi. 13:1: “Umwana mwaume wa mano atemwo kusalapula kwa kwa wishi,” (Cintu abafyashi bacita cakwata ukusonga kukalamba pa bumi bwa bufyashi bwabo.)

Gal. 6:7: “Mwilufiwa; Lesa tasentekwa; pantu ico umuntu abyala, e co akalobolola.” (Na kabili Amapinda 11:17; 23:29, 30; 29:15; 1 Abena Korinti 6:18)

Bushe kwaliba amaka yacilo buntunse na yo ayalenga ubulanda ku mutundu wa muntu?

Ukus. 12:12: “Kalanda kuli imwe, mwe calo na bemba! pa kuti [Ciwa] naikila pali imwe, ali ne cipyu cikalamba, pa kwishibo kuti ali ne nshita inono fye.” (Na kabili Imilimo 10:38)

Bushe Lesa aleshibila libela no kubisha libela icili conse?

Esa. 46:9, 10: “Ni ne Lesa takuli no waba nga ine; nongole mpelekesho ukutula pa kutendeka, ukutula ku kale ifishilacitwa, nati, Ukupanda amano kwandi kukeminina, conse ico mpanga ndacita.” (Alenga imifwaile yakwe ukwishibikwa, ukusontela libela imilandu imo mu kulundana no kupwishishiwa kwa iko, kabili alikwata amaka yonse ku kwebekesha ukuti iyi ikafikilishiwa.)

Esa. 11:1-3: “Kukapuuko mukonso ku cishiki ca kwa Yese, kabili umusambo ukamena mu mishila yakwe [Yesu afyalilwe mu mutande wa kwa Yese.] Pali wene pakekalo mupashi wa kwa Yehova, . . . Ukupekwa kwakwe kukaba mu katiina ka kuli Yehova.” (Yehova kuti asobela ici mu kubamo kucetekela ukukuma ku Mwana wakwe pa mulandu wa kuti Alimwene imibele yakwe ne myendele mu myulu ukutula pa kubumbwa kwakwe.) (Ukukuma ku kubako kwa pa ntanshi ya buntunse ukwa kwa Yesu, mona amabula 434, 435, pe samba lya mutwe “Yesu Kristu.”)

Amala. 31:20, 21: “Nkabengisha [uluko lwa kwa Israele] mu mpanga iyo nalapile kuli bashibo, iifumfumune shiba no buci, kabili balya no kwikuta no kwina, e lyo bakaalukila ku milungu imbi, no kuibombela, kabili bakampundula, no kufulunganye cipingo candi. Nomba, ilyo ifibi ifingi ne fya kumanama fikabasanga, e lyo ulwimbo ulu [ukupituluka mu fintu babombele pa mulandu wa kufilwa ukutesekesha ukusenamina kwa kwa Lesa] lukabashinina ku cinso cabo nge nte . . . pantu naishibo kwelenganya uko balecita na nomba, ilyo ncili nshilabengisha mu calo ico nalapile.” (Mona ukuti amaka ya kwa Lesa aya kwishiba ica kufumamo ca nshila yabo tacapilibwile ukuti alishingemwe na yene nelyo ukuti e cintu alefwaya kuli bene, lelo pa cishinte ca cintu balecita aali na maka ya kumwena libela ica kufumamo. Mu kupalako, pa cishinte ca cimonwa, uusobela imiceele kuti asobela imiceele mu kuba ne cipimo cikalamba ica kulungikwa, lelo talenga yene nelyo mu kukabilwa ukuitemwa.)

Bushe amaka ya kwa Lesa aya kwishibila libela no kusontela libela ifiponako fimo cishininkisha ukuti alacita ici ukukuma ku ncitilo shonse isha fibumbwa fyakwe?

Ukus. 22:17: “Uleumfwa asose, ati, Iseni; no uleumfwe cilaka ese, uulefwaya ubuulepo ica bupe amenshi ya mweo.” (Ukusalapo takwasontelwa libela; cashala ku muntu umo na umo.)

Rom. 2:4, 5: “Ubucindami bwa congwe cakwe no kulafya kwakwe no kutekanya kwakwe, ulefisuula mwa? Bushe tawaishibo kuti icongwe ca kwa Lesa ca kukutwala ku kulapila? Lelo, ku buumununu bobe no kubulo kulapila ku mutima uleitutililo bukali bwa mu bushiku bwa bukali kabili ubwa kusokolwelwamo ukupingula ukwalungama kwa kwa Lesa.” (Takwaba kupatikisha abantu umo umo ukusupila inshila yalondololwa. Lelo kwaba ukulubulula ku cintu umo acita.)

Sefa. 2:3: “Fwayeni Yehova, mwe bafuuka ba mu calo bonse. . . . Fwayeni ubulungami, fwayeni ubufuuke; napamo kuti mwabelama mu bushiku bwa bukali bwa kwa Yehova.” (Bushe Lesa wa bulungi kabili uwakwato kutemwa kuti akoselesha abantu ukucite calungama, mwi subilo lya cilambu, nga ca kuti alishibe ukuti balisontelwe libela ukukanatunguluka?)

Icilangililo: Umwine wa radio kuti akutika ku lyashi lya mu calo. Lelo icishinka ca fyo kuti akutika ku mulabasa umo tacipilibula ukuti alacita. Intanshi afwile ukwisula radio no kusala icitesheni. Mu kupalako, Yehova alikwata amaka ya kwishibila libela ifiponako, lelo Baibolo ilanga ukuti acito kubomfya kwa kusalulula kabili ukwashilimuka ukwa ayo maka, mu kuba no kulangulukilako ku maka ya kuisalila ayo apeela ububumbo bwakwe ubwa buntunse.—Linganyako Ukutendeka 22:12; 18:20, 21.

Lintu Lesa abumbile Adamu, bushe alishibe ukuti Adamu akabembuka?

Pano pali cintu Lesa aimike pa ntanshi ya kwa Adamu na Efa: “Fyaleni, fuleni, kumaneni pe sonde no kupanasha; kabili mube na bukateka kwi sabi lya muli bemba, na ku fyuni fya mu lwelele, na ku fya mweo fyonse ifyenda pe sonde.” “Kabili Yehova Lesa aebele umuntu, ati, Umuti onse wa mwi bala, ukulya ulelyako: lelo umuti wa kulengo kwishibo busuma no bubi te kuti ulyeko; pantu mu bushiku walyako ukufwa ukafwa.” (Ukute. 1:28; 2:16, 17) Bushe kuti wakoselesha abana bobe ukutendeka umulimo uuli ne nshita ya ku ntanshi iya kusungusha, ukwishiba ukutula pa kutendeka ukuti washamine ukufilwa? Bushe kuti wabasoka ulwa kucenwa, ilintu walishibe ukuti walipekenye ifili fyonse ica kuti mu kushininkisha baali no kwisa ku bulanda? Bushe lyene cabamo kupelulula, ukulosha ifya musango yo kuli Lesa?

Mat. 7:11: “E ico imwe, mwe mbifi, [nelyo, “ababi nga fintu mwaba,” NE], nga mwaishibo kupa abana benu ifya bupe fisuma, pali bufi Shinwe wa mu mulu akacishako nga nshi ukupeele fisuma ku bamulomba?”

Nga ca kuti Lesa asontele libela no kwishibila libela ulubembu lwa kwa Adamu na conse icali no kufuma muli ici, kuti capilibula ifyo pa kubumba Adamu, Lesa ku mufulo atendeke ububifi bonse ubwacitwa mu lyashi lya buntunse. Kuti aba Intulo ya nkondo shonse, imisoka, bucisenene, ukutitikisha, ukubepa, ubumbimunda, ukulwala. Lelo Baibolo mu kulengama isoso kuti: “Tamuli Lesa uucankilwo bubifi.” (Amalu. 5:4) “Apato . . . watemwa lufyengo.” (Amalu. 11:5) “Lesa, uushibepa.” (Tito 1:2) “Ilubule myeo yabo mu kunyanyantilwa na mu kufyengwa; no mulopa wabo walifinisha mu menso ya iko [Umo uwasalwa na Lesa pamo nge Mfumu ya buMesia].” (Amalu. 72:14) “Lesa kutemwa.” (1 Yoh. 4:8) “Yehova atemwo bulungami no bupingushi.”—Amalu. 33:5.

Bushe Lesa alishibile libela Yakobo na Esau?

Ukute. 25:23: “Na o Yehova atile kuli wene, [Rebeka], Mwi fumo lyobe muli inko shibili, inko shibili sha bantu shikapaatukana pa kutula mu nda yobe; uluko lumo lukatalila pa luko lubiye, kabili umukalamba [Esau] akabombelo mwaice [Yakobo].” (Yehova aali na maka ya kubelenga ifipasho fya mfyalo ifya bampundu bashilafyalwa. Pambi alangulwike ici lintu alemwena libela imibele iyo umo na umo uwa balumendo aali no kulundulula no kusobela ifya kufumamo. [Amalu. 139:16] Lelo takwaba cilangililo pano ica kuti apampamike impela shabo isha ciyayaya nelyo ukuti apimine libela ifyo ica kucitika cimo na cimo mu bumi bwabo caali no kuba.)

Bushe Yuda Iskariote aishibikilwe libela ukufutuka Yesu?

Amalu. 41:9: “Umubile wandi na o, untu natetekele, uwalelyapo icilyo candi, asumbwile citende pali ine.” (Mona ukuti ubusesemo tabulumbula mu kulungatika uwali no kuba umubile wa kwa Yesu. Yehova alishibe ukuti Ciwa alibomfeshe impanda mano ya kwa Davidi Ahitofele ku kumufutuka, kabili alikwete ico ukulembwa pa mulandu wa kuti calangilile fintu Ciwa abombele na cintu aali no kucita ku nshita ya ku ntanshi. Te Lesa lelo ni “[Ciwa e wapoosele] mu mutima wa kwa Yuda Iskariote, mwana Simone, ukuti amufutuke [Yesu].” [Yoh. 13:2] Mu cifulo ca kukaanya, Yuda anakile kuli uko kusonga kwa busatana.)

Yoh. 6:64: “Yesu aishibe ukufuma ku kutendeka . . . untu akamufutuka.” (Te kufuma pa kutendeka kwa bubumbo, nelyo ukufuma pa nshita ya kufyalwa kwa kwa Yuda, lelo “ukufuma ku kutendeka” kwa kubomba kwakwe mu bucenjeshi. Linganyako Ukutendeka 1:1, Luka 1:2, na 1 Yohane 2:7, 13, amalembo umo “ukutendeka” kwabomfiwa mu mano yayampanako. Moneni na kabili Yohane 12:4-6.)

Bushe umutumwa Paulo talanda ulwa bena Kristu pamo nga “baishibilwa libela”?

Rom. 8:28, 29: “Twaishibo kuti abatemwa Lesa, abaitwo mwabela ukupanga kwakwe, ifintu fyonse fibombelako capamo ku kuletako ubusuma. Pa kuti abo aishibile libela, no kulinga abalingile [abapimine libela KJ] ukuti bakabe abapalana ne cipasho ca Mwana wakwe, ukuti wene akabe ibeli muli bamunyina abengi.” (Na kabili Efes. 1:5, 11) Lelo, kuli aba bamo bene, 2 Petro 1:10 asoso kuti: “Cincileni ukucila ku kwikasho bwite bwenu no kusalwa kwenu; pantu pa kucite fi fintu tamwakaipunune nakalya.” (Nga ca kuti abantu umo umo balisalilwe libela kwi pusukilo, mu kucitikako te kuti bafilwe, ukwabulo kusakamana cintu bacitile. Apantu ukubombesha kulafwaikwa pa lubali lwa bantu umo umo, cifwile ukuba ibumba e lyaishibikilwa libela. Lesa afwaile ukuti ibumba lyonse lyalukile ku cipasho caimikwe na Yesu Kristu. Aba basalwa kuli Lesa ku kuba ulubali lwa ilyo ibumba, nangu cibe fyo, bafwile ukushininkisha ukuba aba cishinka nga ca kuti mu cishinka bali no kupoka icilambu caimikwa pa ntanshi yabo.)

Efes. 1:4, 5: “Atusalile muli wene [Yesu Kristu] ilyo pano isonde pali tapalalengwa, ukuti tube aba mushilo kabili ababula akalema ku cinso cakwe. Atulingile kabela mu kutemwa ku kuba abana ba Mwine muli Yesu Kristu umwabelo kubekwa kwa kupanga kwakwe.” (Cili icawamino kumono kuti, pali Luka 11:50, 51, Yesu alinganya “ukulengwa kwa pano isonde” ku nshita ya kwa Abele. ‘Abele aali e muntunse wa kubalilapo uwatwalilile ukukwata ukusenamina kwa kwa Lesa ukupulinkana ubumi bwakwe. Muli ifyo, caali ni pa numa ya kupondoka mu Edene lelo pa ntanshi ya kwimitwa kwa kwa Abele e lintu Lesa apangile imifwaile yakwe iya kuletako “ulubuto” ukupitila muli uyo ukulubulwa kwali no kupayanishiwa. [Ukute. 3:15] Lesa afwaile ukuti aba kubishanya no Lubuto lwa kubalilapo, Yesu Kristu, baali no kuba libumba lya bakonshi bakwe aba busumino abali no kwakana na wene muli kamfulumende mupya pe sonde, Ubufumu bwa buMesia.)

Bushe intanda na maplaneti filasonga ifiponako mu bumi bwesu nelyo ukupayanya imipamba ifyo tulingile ukupima pa kucito kupingulapo?

Ni kwi kwatula ukulengule ntanda?

“Ukulengule ntanda ukwa ku Masamba kuti kwalonshiwa mu kulungatika ku mfundo ne fibelesho fya bena Kaldi na bena Babiloni aba muli ba 2000 B.C.”—The Encyclopedia Americana (1977), Vol. 2, ibu. 557.

“Ukulengule ntanda kwashimpilwe pa mfundo shibili isha bena Babiloni: impito sha kasuba, na bulesa bwa fintu fya mu mulu. . . . Abena Babiloni bapeele umucinshi ku maplaneti mu kuba no kusonga uko umo engenekela ukwabulo kusakamana imilungu ya iko.”—Great Cities of the Ancient World (New York, 1972), L. Sprague de Camp, ibu. 150.

“Mu Babilonia pamo pene na mu Assyria pamo ngo musambo wa kulungatika uwa myata ya cina Babilonia . . . ukulengule ntanda kubuula icifulo ca kuko mu mibombele yabamo ubulashi nga imo iya nshila shibili ishikalamba ku kusuminishiwa kwa bashimapepo . . . ku kushininkisha ukufwaya no kupanga kwa balesa, imbi ukupitila mu kubebeta ilibu lya nama ye lambo. . . . Ukusela kwa kasuba, umweshi na maplaneti yasano kwamwenwe nge Fileimininako imibombele ya balesa basano balelangulukwapo, pamo pene na lesa mweshi Sin na lesa kasuba Shamash, mu kupekanya ukucitikako pe sonde.”—Encyclopædia Britannica (1911), Vol. II, ibu. 796.

Mimwene nshi iya kwa Kabumba wa mutundu wa muntu ukulola kuli ici cibelesho?

Amala. 18:10-12: “Ekasangwa muli imwe . . . uubuke mbuko, nangu uucite cimpa, nangu uupendula, nangu uucita amalele, . . . Pantu wa muselu kuli Yehova onse uucite fi fintu.”

Ku bena Babiloni asosele ukuti: “Leka abalengule ntanda bobe, abatambe ntanda bobe abasobela inshita yobe iya ku ntanshi umweshi no mweshi, batwalilile no kupususha! Lelo lolesha, baya nge misungu . . . Nafifula ku bamalele bobe abo washitishanya na bo ubumi bobe bonse: na baipununa, umo na umo mu nshila yakwe, kabili takuli nangu umo uwa kukupususha.”—Esa. 47:13-15, NE.