Ukuba Abasuma mu Calo Caisulamo Ububifi
“Citeni fyonse ukwabulo kung’winta ne fikansa, ukuti mube ababulo mulandu kabili abafuke, abana ba kwa Lesa ababula akalema mu kati ka nkulo iyapondama kabili iyapuuluka.”—ABENA FILIPI 2:14, 15.
1, 2. Mulandu nshi Lesa afwaile ukuti abena Kanaani balofiwe?
ABENA Israele bali mupepi no kwingila mu Calo Calaiwe lintu kasesema Mose abebele ati: “Ukupeela mukabapeele ku konaulwa; umwina Hiti, no mwina Amore, no mwina Kanaani, no mwina Perisi, no mwina Hibi, no mwina Yebusi; ifyo Yehova Lesa wenu amwebele.” Ukukambisha kwa kwa Yehova te kwa kunashako.—Amalango 7:2; 20:17.
2 Apantu Yehova ni Lesa wa nkumbu, cinshi apampaminepo ukuti abekashi ba mu Kanaani balofiwe? (Ukufuma 34:6) Umulandu umo wali wa ‘kuleka abena Kanaani bekasambilisha abena Israele ukucita nge fya muselu fyabo fyonse ifyo bacita ku milungu yabo, na imwe mwabembukila Yehova Lesa.’ (Amalango 20:18) Mose na kabili atile: “Pantu bubifi bwa nko ishi e co Yehova alebapyanunwina ku cinso cenu.” (Amalango 9:4) Abena Kanaani bali bene bene ku bubifi. Ukupepa kwabo kwaiswilemo ukubotelela mu fya bwaume no bwanakashi no kupepo tulubi. (Ukufuma 23:24; 34:12, 13; Impendwa 33:52; Amalango 7:5) Ukulaalana kwa pa lupwa, ukulaalana kwa ba bwamba bumo bwine, no kulaala ne finama yali e “micitile ya mu calo ca Kanaani.” (Ubwina Lebi 18:3-25) Mu bunkalwe abana ba kaele balepeelwa nga malambo ku milungu ya bufi. (Amalango 18:9-12) E mulandu wine kanshi Yehova amwenene ukuti ukubapo fye kwa ishi nko kwali busanso ku bantu bakwe lwa ku mubili, mu mibele, na lwa ku mupashi!—Ukufuma 34:14-16.
3. Cinshi cacitike pa mulandu wa kuti abena Israele tababombele pa makambisho ya kwa Lesa pa lwa bena Kanaani mu kukumanina?
3 Abekashi ba mu Kanaani abengi balipuswike ilyo Israele acimfishe Icalo Calaiwe pantu amakambisho ya kwa Lesa tayabombelwepo mu kukumanina. (Abapingushi 1:19-21) Mu kupita kwa nshita, ukusonga kwa bena Kanaani ukwalesokelela kwatendeke ukubambukila, e lyo casoselwe no kuti: “[Abena Israele] balepata ne fipope [fya kwa Yehova], ne cipingo cakwe ico apingene na bashibo, ne fishimiko fyakwe ifyo ashimike pali bene; balekonko mupu no kuba no bututulume, no kukonke nko ishabashingulwike, isho Yehova abebele ukuti becita ifyo shicita.” (2 Ishamfumu 17:15) Ee, ilyo imyaka yalepita abena Israele abengi balecita ububifi bwine ubwalengele Lesa ukupanga icipope ca kulofya abena Kanaani—e kuti ukupepo tulubi, ukucishamo muli bucilende, kabili no kupeela fye abana babo nga malambo!—Abapingushi 10:6; 2 Ishamfumu 17:17; Yeremia 13:27.
4, 5. (a) Cinshi cacitikiile abena Israele na bena Yuda babulwo busumino? (b) Kukonkomesha nshi kwapeelwa pa Abena Filipi 2:14, 15, kabili fipusho nshi fiisako?
4 Muli fyo, kasesema Hosea asosele ati: “Umfweni icebo ca kwa Yehova, mwe bana ba kwa Israele, pantu Yehova ali ne fikansa na bekashi ba mu calo: tamwaba cishinka, tamwaba luse, tamwaba kwishiba Lesa mu calo, kano ukulapa, no kubepa, no kutale misoka, no kwiba, no kucito bucende; bapase funde, ne milopa yakumana ne milopa. Ni pali ici icalo caloosesha, na bonse abaikalamo balikoloba; ne fya mweo fya mu mpanga ne fyuni fya mu lwelele, na masabi na yo ya muli bemba, filasendwa.” (Hosea 4:1-3) Mu 740 B.C.E., ubufumu bwabotelela ubwa ku kapinda ka kuso ubwa Israele bwalicimfiwe kuli Ashuri. Papitile fye imyaka mupepi na 100, ubufumu bwabulo busumino ubwa ku kapinda ka kulyo ubwa Yuda bwalicimfiwe kuli Babele.
5 Ifi fyacitike filelangisha ifyo cingatuletelela nga twaleka ububifi ukutwingilila. Lesa alipata ukukanalungama kabili takakulekelele pa kati ka bantu bakwe. (1 Petro 1:14-16) Ca cine, twikala mu “bwikashi bwa bubifi ubulipo nomba,” mu calo icileya fye cilebotelela. (Abena Galatia 1:4; 2 Timote 3:13) Nangu ni fyo, Icebo ca kwa Lesa cikonkomesha Abena Kristu bonse ukuisunga pe mu nshila ya kuti bali “ababulo mulandu kabili abafuke, abana ba kwa Lesa ababula akalema mu kati ka nkulo iyapondama kabili iyapuuluka, muli iyo [bamoneka] nge fyengelo pano nse.” (Abena Filipi 2:14, 15) Lelo ni shani fintu twingaba abasuma mu calo ca bubifi? Bushe kuti twacicita no kucicita?
Inkulo ya Bena Roma iya Bubifi
6. Mulandu nshi cakosele ku Bena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo ukuba abasuma?
6 Cali icakosa ku Bena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo ukuba abasuma pantu ububifi bwaandatile conse icalecitwa ku bena Roma. Umwina Roma wa mano ya buntunse Seneca alandile pa lwa bantu ba mu nkulo yakwe ati: “Abantu balalwishanya mu kucimfyanya kwakosa ukwa bubifi. Cila bushiku ukufwaya ukulufyanya kulakulilako, no mwenso wa calubana ulacepelako.” Alingenye abena Roma ku “bwikashi bwa nama mpanga.” Tacilepapusha lyene ukuti abena Roma batemenwe ukucimfyanya kwa kwipayana ne fyangalo fya buulungani.
7. Paulo alondolwele shani ububifi ubwaseekele na pa kati ka bengi mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E.?
7 Umutumwa Paulo napamo aletontonkanya pa lwa mibele yabotelela iya bantu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo lintu alembele ati: “Lesa abapoosele ku fya lwinso lwa museebanya; pantu na banakashi babo umusango wa cifyalilwa bawalwile icishaba ca cifyalilwa, na baume na bo ifyo fine, pa kuleko musango wa cifyalilwa ca bwanakashi, balafwayana mu lunkumbwa lwabo, abaume bacite fya nsoni ku baume, no kupokelela abene mu nda shabo icilambu icayana no kuluba kwabo.” (Abena Roma 1:26, 27) Abena Roma baishileandatilwa no bubifi apantu bapampamine pa kucita ifya lunkumbwa fya mubili ifyakowela.
8. Ni shani fintu abana ilingi line baleonaulwa ku baGriki na bena Roma?
8 Ilyashi lya kale talilanda mu kulungatika ifyo ukulaalana kwa ba bwamba bumo bwine kwafulile pa kati ka bena Roma. Nangu ni fyo, ukwabulo kutwishika bayambwile ku baGriki babatangilile, pali abo kwafulile cibi. Cali mwata ku bakalamba abaume ukonaula bakalume, ukulabasakamana nga bakafundisha babo ukusakamana uko ilingi line kwalelenga bakalume ukuisansha mu kulaalana na ba bwamba bumo bwine. Nangu cibe shani, ni Satana ne fibanda fyakwe e balelenga ubu bubifi no kucenda abana.—Yoele 3:3; Yuda 6, 7.
9, 10. (a) Ni nshila nshi 1 Abena Korinti 6:9, 10 asenukilemo ububifi bwalekanalekana? (b) Imibele ya ku numa iya bamo mu cilonganino ca mu Korinti yali shani, kabili kwaluka nshi bayalwike?
9 Pa kupuutwamo na Lesa, Paulo alembeele Abena Kristu ba mu Korinti ati: “Yangu! bushe tamwaishibo kuti abashalungama tabakapyane ubufumu bwa kwa Lesa? Mwitumpikwa; nangu ba bulalelale, nangu abapepo tulubi, nangu bacende, nangu ababembuka na baume banabo, nangu bapupu, nangu ba lwinso, nangu abakolwo bwalwa, nangu ba nsele, nangu fipondo, tabakapyane ubufumu bwa kwa Lesa. Kabili imwe bamo e fyo mwali; lelo mwalisambilwe, lelo mwalishishiwe, lelo mwalungamikilwe kwi shina lya kwa Shikulu Yesu Kristu na mu Mupashi wa kwa Lesa wesu.”—1 Abena Korinti 6:9-11.
10 Kanshi kalata wapuutwamo uwa kwa Paulo alisenwike bucisenene, ukusoso kuti “aba bulalelale” “tabakapyane ubufumu bwa kwa Lesa.” Nangu cibe fyo, pa numa ya kutantawila ububifi bwafulilako, Paulo atile: “Imwe bamo e fyo mwali; lelo mwalisambilwe.” Imbifi kuti shasanguluka mu menso ya kwa Lesa mu kuba no kwaafwa kwakwe.
11. Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo baikele shani no bubifi bonse ubwaliko mu nshiku shabo?
11 Ee, Abena Kristu balikumanishe ukuba abasuma nelyo fye ni mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo umwaiswile ububifi. Abatetekele ‘balisangwilwe mu kulengwa kwa mitima yabo ipya.’ (Abena Roma 12:2) Balilekele ‘imibele ya ntanshi’ no ‘kulengwa abapya ku myeo ya mitima yabo.’ E co balifulumwikeko ku bubifi bwa calo no “kufwalo buntu bupya, ubwalengelwe mu cipasho ca kwa Lesa mu kulungama no kushila kwa Cine.”—Abena Efese 4:22-24.
Icalo ca Lelo Icaisulamo Ububifi
12. Kwaluka nshi kwacitika pa calo ukutula 1914?
12 Ni shani mu nshiku shesu? Icalo twaikalamo caisulamo ububifi ukucila kale. Kwaliba ukubotelela kwa mibele mwi sonde lyonse maka maka ukutula 1914. (2 Timote 3:1-5) Abengi balakaana imfundo sha cishilano pa lwa busuma, imibele, umucinshi, ne fishinte fya mibele isuma, na muli fyo abengi baba bakaitemwe kabili “abakunkuma.” (Abena Efese 4:19) Magazini wa Newsweek atile: “Twikala mu nkulo iyasuula ifyakatamikwa fya mibele,” yalundilepo no kuti imibele yandatile nomba “yalenga imfundo shonse pa lwa calungama ne calubana ukuba fye ifya kuisalila, ukulingana na fintu uleyumfwa nelyo intambi shobe.”
13. (a) Ni shani fintu ifya kusekesha ifingi ifya lelo fisumbula ububifi? (b) Kusonga nshi kwabipa uko ifya kusekesha fishayamo fingaleta pa bantu?
13 Ifya kusekesha fyabotelela nafiseeka ilelo, kwati ni mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo. Televishoni, wailesi, amafilimu, na mavidio lyonse fileta fye ifintu fyalemenena ku fya bwamba. Ububifi bwalingila fye na mu makompyuta. Ifikope filangisha ubwamba fileseekelako pa makompyuta muno nshiku, kabili kuti fyatambwa ku ba mishinku yalekanalekana. Cinshi cifumamo muli ifi fyonse? Kalemba wa mikululo mu nyunshipepala imo atile: “Lintu ukusuumyo mulopa no lukaakala no kwampana kwa bwamba ukwasauka fyaandatila intambi shesu, tulabeelesha ukusuumyo mulopa no lukaakala no kwampana kwa bwamba ukwasauka. Tulakunkuma. Tulesa mu kutekelesha sana ukubotelela pantu ifingi filaleka ukutushikula.”—Linganyeniko 1 Timote 4:1, 2.
14, 15. Bushinino nshi ubwa kuti imibele isuma ukukuma ku kwampana kwa bwamba yalibotelela?
14 Tontonkanyeni pali uyu lipoti wa muli The New York Times uwa kuti: “Icintu calemonwa nge shiku imyaka 25 iyapitapo nomba cili mikalile yapokelelwa. [Mu United States] impendwa ya fyupo fya kutoolana yalininine ku maperesenti 80 pa kati ka 1980 na 1991.” Te mu North Amerika mweka ici cilecitika. Magazini wa Asiaweek ashimika ukuti: “Mu fyalo fya [ku Asia] fyonse kuli ukukansana pa lwa ntambi. Ubuntungwa bwa mu fya kwampana kwa bwamba ne cishilano e filekansaninwapo, kabili panono panono balepatikisha ukuti kube ubuntungwa mu fya kwampana kwa bwamba.” Ifipendo mu fyalo ifingi filangishe fyo abantu baleti ubucende no kulaalana kwa pa ntanshi ya cupo kwaliba fye bwino.
15 Baibolo yasobele ukuti imilimo ya busatana yali no kuluminako mu nshiku shesu. (Ukusokolola 12:12) Kanshi, tacili na kutupapusha ukumona ububifi ukusalangana pa cipimo ca kutiinya. Ku ca kumwenako, ukucenda abana nomba kuli cikuko.a Akabungwe ka United Nations Children’s Fund kashimika ukuti “ukucenda abana ku kukwatilamo indalama kuleonaula abana mu fyalo ifyafulisha nga nshi.” Cila mwaka “abana ukucila na pali milioni umo mu calo conse cashimikwe fyo balapatikishiwa ukusanguka bacilende, balabafyusha ukufuma mu fyalo fyabo no kubashitisha ukuyacita bucilende, no kubabomfya mu kukope fikope filangisha ubwamba.” Ukulaalana kwa ba bwamba bumo bwine na ko kwaliseeka, e lyo na bapolitishani bamo ukusanshako na bashimapepo e baba na ku ntanshi ukukusumbula ukuti “mikalile ya kusengulwilamo.”
Ukukaana Ububifi bwa Muno Calo
16. Bushe Nte sha kwa Yehova baiminina shani ukukuma ku mibele isuma pa lwa kwampana kwa bwamba?
16 Inte sha kwa Yehova tashisuminishanya na bo abasumbula ifipimo fyabamo umuleketela pa lwa mibele ya kwampana kwa bwamba. Tito 2:11, 12 atila: “Ukusenamina kwa kwa Lesa kwamoneke ku kuletela abantu bonse ipusukilo, pa kutufunda ukuti tube abakaana ukubulapepa ne fya lunkumbwa fya pano isonde, kabili tube no mweo wa kutekanya, kabili uwa bulungami, kabili umwabela bukapepa mu bwikashi buno bwa nomba.” Ee, tulapata ulupato lutuntulu, ukuselaushiwa ku bubifi pamo nga ukulaalana kwa pa ntanshi ya cupo, ubucende, no kulaalana kwa ba bwamba bumo bwine.b (Abena Roma 12:9; Abena Efese 5:3-5) Paulo akonkomeshe ati: “Onse uulumbule shina lya kwa Shikulu afumeko ku bubi.”—2 Timote 2:19.
17. Ni shani fintu Abena Kristu ba cine bamona ubwalwa?
17 Abena Kristu ba cine tabasuminishanya na fintu aba ku calo bamona ububifi ubumoneka ngo bunono. Ku ca kumwenako, abantu abengi ilelo bamona ukucishamo ubwalwa ukuti musamwe fye. Lelo abantu ba kwa Yehova balomfwila ukufunda kwa pa Abena Efese 5:18 ukutila: “Mwikolwa mwangashi, pantu e kuipoosaika; lelo isulenimo Umupashi.” Nga Umwina Kristu alefwaya ukulanwa, anwa mu kulinga.—Amapinda 23:29-32.
18. Ni shani fintu ifishinte fya Baibolo fitungulula ababomfi ba kwa Yehova pa fya kusunga aba mu lupwa?
18 Apantu tuli babomfi ba kwa Yehova, tatusuminishanya na fintu bamo aba ku calo basosa ukuti ukotokela umwina myabo na bana no kuba ne ciwowo kuli bene nelyo ukubapontela kwaliba fye bwino. Apantu bapampamina pa kukonkelela ubusuma, abalume ba Bwina Kristu na bakashi babombela capamo ukubomfya ukufunda kwa kwa Paulo ukwa kuti: “Icilulo conse ne cipyu no bukali ne ciwowo ne miponto, fumyeni pali imwe pamo no mufulo onse; mubelane icongwe, mube aba mitima ya nkumbu, ababelelano luse, ifyo na Lesa amubelele uluse muli Kristu.”—Abena Efese 4:31, 32.
19. Bushe ububifi bwafula shani mu fya bukwebo?
19 Ukubulwa ubufumacumi, ukufinsha, ukubepa, amakwebo ya bufumfuntungu, no kwiba na fyo fyaliseeka ilelo. Icipande cimo muli magazini wa fya makwebo uwa CFO cashimike ati: “Casangilwe mu kufwailisha kumo pa babomfi 4,000 ukuti amaperesenti 31 balimwenepo ‘ifintu fyabipisha’ mu mwaka wafumineko.” Ifyo fintu fyabipisha fyasanshishemo ukubepa, ukulemba ifya bufi, ukusengasenga kwa bucisenene, no bupuupu. Nga tulefwaya ukwikala ne mibele yasanguluka pa menso ya kwa Yehova, tufwile ukusengauka imyendele ya musango yo no kuba abafumacumi mu fya ndalama.—Mika 6:10, 11.
20. Mulandu nshi Abena Kristu bashilingile “ukutemwe ndalama”?
20 Tontonkanyeni icacitikile umuntu umo uwaelengenye fyo kuti akwata inshita ikalamba iya kubomba umulimo wa kwa Lesa nga ca kuti apangile icibwesha cakulisha mu bukwebo bwa ndalama. Ukupitila mu kukukumya icibwesha aleenekela, alengele bambi ukubikamo indalama. Lintu cishabombele, alishilepelelwa pa kusanga indalama sha kufuta isho alufishe ica kuti aishileiba indalama bamuseekeshe. Pa mulandu wa ici ne mibele ya kukanalapila, alitamfiwa mu cilonganino ca Bwina Kristu. Kwa cine ukusoka kwa mu Baibolo ukwa kuti: “Abafwayo kuba ne fyuma bawila mu kweshiwa kabili mu lukose, kabili mu lunkumbwa ulwingi ulwa kutumpa kabili ulwa kucena, ifyo fiibisha abantu mu kupomonwa kabili mu boni. Pantu ukutemwe ndalama e shinte lya bubi bonse; bamo pa kushitinamina balufiwa ukufuma ku citetekelo, no kuilasamo abene amalangulusha ayengi.”—1 Timote 6:9, 10.
21. Mibele nshi yaseeka pa bantu bakwata amaka mu calo, lelo ni shani fintu abakwata ifishingamo mu cilonganino ca Bwina Kristu balingile ukuisunga?
21 Abantu ba ku calo abakwata amaka ilingi line tababa na busuma kabili cilangilile fyo insoselo ya kuti, ‘Ubufumu busheta amenshi,’ ya cine. (Lukala Milandu 8:9) Mu fyalo fimo, amafisakanwa ne misango imbi iya kubosha e bumi pa kati ka bapingushi, bakapokola, na bapolitishani. Nangu cibe fyo, abatungulula mu cilonganino ca Bwina Kristu balingile ukuba no busuma no kukanatitikisha bambi. (Luka 22:25, 26) Baeluda, pamo na babomfi batumikila, tababombela “ku kumwenamo ubunonshi bwa nsoni.” Ukwesha ukuli konse ukwa kupotonganya nelyo ukusonga ubupingushi pa kuti bamwenemo kulingile ukutuna muli bene.—1 Petro 5:2; Ukufuma 23:8; Amapinda 17:23; 1 Timote 5:21.
22. Cinshi icipande cikonkelepo cili no kulandapo?
22 Abena Kristu mu cinkumbawile balecimfya ubu bwafya bwa lelo ubwa kuba abasuma mu calo caisulamo ububifi. Lelo, ubusuma busanshamo na fimbi ukucila fye pa kukaana ububifi. Icipande cikonkelepo cili no kulanda pa fifwaikwa mu cine cine pa kukusha ubusuma.
[Amafutunoti]
a Moneni ifipande fyaleti “Cingilileni Abana Benu!,” ifyali muli Loleni! wa October 8, 1993.
b Abo abaali abalaalana ba bwamba bumo bwine ku numa kuti bayalula imibele yabo, nga fintu fye bamo bacitile mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo. (1 Abena Korinti 6:11) Ifyebo fyakwaafwa fyalipeelwe muli Loleni! wa April 8, 1995, amabula 21-3.
Ifishinka fya Kupitulukamo
Mulandu nshi Yehova akambishe ukuti abena Kanaani balofiwe?
Bubifi nshi bwaseekele mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, kabili Abena Kristu baleikala shani mu mibele ya musango yo?
Bushinino nshi twakwata ubwa kuti imibele yalibotelela mu calo ukutula 1914?
Bubifi nshi ubwaseeka ubo abantu ba kwa Yehova bafwile ukukaana?
[Icikope pe bula 9]
Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo bali no busuma, nangu icalo baleikalako caiswilemo ububifi
[Icikope pe bula 10]
Ububifi bwalingila na mu makompyuta, ukulenga abacaice na bambi ukubelenga ifilanda pa lwa bwaume no bwanakashi
[Icikope pe bula 12]
Abena Kristu bafwile ukuba abasuma, te kupashanya imingalato yabulo bufumacumi iya bambi