Ni Shani Fintu Lesa Amona Ukupepa kwa mu Kristendomu?
“TE ONSE uutila kuli ine, Shikulu, Shikulu, akengila mu bufumu bwa mu muulu iyo,” e fyalandile Yesu Kristu, “kano uucite cifwaya Tata wa mu muulu. Abengi muli bulya bushiku bakatila kuli ine, Mwe Shikulu, mwe Shikulu, bushe . . . tatwacitile ifya maka ifingi mwi shina lyenu? Kabili e lyo nkasosa kuli bene, nkatila, Nshamwishiba nakalya; fumeni apa, mwe bacita amampuulu.”—Mateo 7:21-23.
Ukupitila mu Cebo cakwe icashila, Baibolo wa Mushilo, Lesa alilondolola mu kumfwika icaba ukufwaya kwakwe. Bushe amacalici ya mu Kristendomu yalecito kufwaya kwa kwa Lesa? Nelyo bushe baba cintu Yesu atile “abacita amampuulu”?
Ukusumyo Mulopa
Pa bushiku pa ntanshi ya mfwa ya kwa Shikulu wakwe, Petro apene atendeke ukushenkana kwa fyanso ne mpuka ya bashilika iyatuminwe ku kwikata Yesu. (Yohane 18:3, 10) Lelo Yesu alitalalike bumba no kusoka Petro ukuti: “Bonse ababuulo lupanga bakafwa ku lupanga.” (Mateo 26:52) Uku kusoka kwaumfwika kwalibwekeshiwapo mu Ukusokolola 13:10. Bushe amacalici ya mu Kristendomu yalyumfwila kwene? Nelyo bushe balishingamwako inkondo ishili mu mbali shalekanalekana ishe sonde?
Mu Nkondo ya Calo iya Cibili, imyanda ya makana ya bena Serbia na bena Croatia balipaiwe mwi shina lya fya mapepo. “Mu Croatia,” e fyashimika The New Encyclopædia Britannica, “ubuteko bwa cifasizimu ubwa mu calo cabo cine bwaimikeko imibombele ya ‘kusukulamo imishobo’ iyacilile fye na pa cintu baNazi balecita. . . . Cabilishiwe ukuti umo mu bekashi batatu aba mu bena Serbia aali no kutamfiwa mu calo, umo muli batatu ukwalwilwa kuli buKatolika, na umo muli batatu ukulofiwa. . . . Ukubombela pamo kunono ukwa bashimapepo ba ciKatolika muli ifi fyalecitika kwalyonawile ukwampana kwe calici no buteko apakalamba nga nshi pa numa ya nkondo.” Iminshipendwa ya bantu balipatikishiwe ukwalukila kuli buKatolika nelyo ukufwa; amakana yambi tabasuminishiwe fye no kuti baisalile abene. Imishi ituntulu—abaume, abanakashi, na bana—balepatikishiwa ukwingila mu macalici yabo aya Cishilano no kubepaya. Ni shani pa lwa milalo yalekaanya iya baKomyunisimu? Bushe na bo balebatungililako ku ba mapepo?
“Bashimapepo bamo balelwako inkondo ku lubali lwa fita fya bumwaluka,” e fishimika icitabo ca History of Yugoslavia. “Imilalo yaletungilila ifilonganino fyabo yaishilesanshamo fye na bashimapepo ukufuma ku macalici ya Cishilano aya bena Serbia na ya baRoma Katolika,” e filondolola icitabo ca Yugoslavia and the New Communism. Ukupusana kwa mipepele kutwalilila ukuluminisha inkondo mu Balkans.
Ni shani mu Rwanda? Kalemba mukalamba uwa Institute for International Relations iya baKatolika, Ian Linden, asumine nge fyakonkapo mu nyunshipepala ya The Month ukuti: “Ukufwailisha ukwacitilwe ne cipani ca African Rights mu London kupeela ica kumwenapo cimo nelyo fibili ifya ntungulushi sha cikaya isha macalici ya ciKatolika, baAnglican na baBaptist ukutunganishiwa mu kwipaya kwacitilwe na bakapokola ba bukangalume pa mulandu wa mulekelesha wabo nelyo ukutumikisha bambi. . . . Takuli kutwishika nangu fye panono ukuti impendwa ikalamba iya Bena Kristu balumbuka mu fitente balibimbilwemo mu kwipaya.” Ku ca bulanda, ukulwa pa kati ka betwa Abena Kristu kwalitwalilila ukucusha Afrika wabela pa kati na nkati.
Ubulalelale no Bucende
Ukulingana ne Cebo ca kwa Lesa, icifulo ca mucinshi ica kwampana kwa bwamba caba fye cimo, kabili ico cifulo caba mu cikakilo ca cupo. “Ukuupana kube kwa mucinshi kuli bonse,” e filondolola Baibolo, “no busanshi bwa cupo bube ubushakowela; pantu aba bulalelale na bacende Lesa akabakanda.” (AbaHebere 13:4) Bushe intungulushi sha macalici shilekatilila kuli ici cisambilisho ca kwa Lesa?
Mu 1989 Icalici lya Anglican mu Australia lyafumishe icalembwa ca bulashi pa kwampana kwa bwamba icatubulwile ukuti ukwampana kwa bwamba pa ntanshi ya kuupana takwalubana nga ca kuti abaleupana bali abakakililwako kuli umo no munankwe mu kukumanina. Pali nomba line, intungulushi ye Calici lya Anglican mu Scotland yalondolwele ukuti: “Icalici talilingile ukusenuka iyi mibele pamo ngo lubembu no kuti yalilubana. Icalici lifwile ukwishibo kuti ubucende bwisako pa mulandu na fintu twafyalwa.”
Mu South Africa ubwingi bwa bashimapepo balifumyo mupu mu kubisha ukulaalana kwa ba bwamba bumo bwine. Ku ca kumwenako, mu 1990 magazini wa ku South Africa uwa You ayambwile minista wa baAnglican uwalesoso kuti: “Amalembo tayabikapo ukukakililwako kuli pe na pe. . . . Ndesubila kuli no kubako ukwaluka mu mibele ye calici na mu mibombele ya liko ukulola ku balaalana na ba bwamba bumo bwine.”—Cilanyeniko Abena Roma 1:26, 27.
Ukulingana na 1994 Britannica Book of the Year, ukwampana kwa bwamba kusangwike mulandu uukalamba sana mu macalici ya ku America, maka maka imilandu pamo nga “ukubishiwa ku mulimo wa kupyunga ukwa balaalana ba bwamba bumo bwine abashili ba kutwishika abaume na banakashi, ukumfwikisha kwa fya mu mapepo ukwa nsambu sha balaala na ba bwamba bumo bwine, ukupaala ‘icupo ca ba bwamba bumo bwine,’ no kulembesha mwi funde nelyo ukusenuka inshila sha mikalile ishayampana ku kulaalana kwa ba bwamba bumo bwine.” Ubwingi bwa tubungwe twa macalici yakalamba tulatekelesha bashimapepo ababa pali kampeni wa kufwaya ubuntungwa bwakulilako ubwa kwampana kwa bwamba. Ukulingana na 1995 Britannica Book of the Year, bashikofu 55 aba muli baEpiscopal, basaine ukubilisha “ukwalekosha ukupokelela ukubishiwa kwa balaalana na ba bwamba bumo bwine no kupokelela icibelesho.”
Bashimapepo bamo balalandilako bwino ukulaalana kwa ba bwamba bumo bwine, ukutungo kuti Yesu takusuushishe. Lelo bushe ifyo e fyo caba? Yesu Kristu abilishe ukuti Icebo ca kwa Lesa e cine. (Yohane 17:17) Ico cipilibulo kuti alisuminishe ifyo Lesa amona ukulaalana kwa ba bwamba bumo bwine nga fintu calondololwa pa Ubwina Lebi 18:22, apabelengwo kuti: “Wisendama na mwaume mubiyo ukusendama kwa mwanakashi: cene ca muselu.” Mu kulundapo, Yesu atantike ubulalelale no bucende pa kati ka ‘fya bubifi . . . [ifyo] fifuma mu kati, ifikowesho muntu.’ (Marko 7:21-23) Ishiwi lya ciGriki ilya ubulalelale yaba ni numbwilo yasaalala ukucila iya bucende. Lyena lilondolola imisango yonse iya kwampana kwa bwamba ku nse ya cupo ca mwi funde, ukusanshako no kulaalana kwa ba bwamba bumo bwine. (Yuda 7) Yesu Kristu na kabili asokele abakonshi bakwe ukukanatekelesha kasambilisha waitunga uuli onse uwa buKristu uulecefya ukulubana kwa bulalelale.—Ukusokolola 1:1; 2:14, 20.
Lintu intungulushi sha fya mapepo baba pali kampeni wa kufwaya ukubishiwa kwa balaalana na ba bwamba bumo bwine abaume na banakashi, cinshi cintu ici cambukisha pa baba mu macalici yabo, maka maka pa bacaice? Bushe taciba e ca kukoselesha ukwesha ukwampana kwa bwamba ku nse ya cupo? Mu kupusanako, Icebo ca kwa Lesa cicincisha Abena Kristu ‘ukufulumuko bulalelale.’ (1 Abena Korinti 6:18) Nga uwasumina munensu awila mu lubembu lwa musango yo, ukwaafwa kwabamo kutemwa kulapeelwa mu kufwaya ukubwesha uyo muntu ku kusenamina kwa kwa Lesa. (Yakobo 5:16, 19, 20) Ni shani nga ca kuti uku kwaafwa kwakaanwa? Baibolo ilondololo kuti nga aba musango yo tabalapiile, “tabakapyane ubufumu bwa kwa Lesa.”—1 Abena Korinti 6:9, 10.
“Ababindo Kuupa”
Pa mulandu wa “bulalelale ubwingi,” Baibolo itila “ukuupana kwawamo kucilo kuba ne nsuuna.” (1 Abena Korinti 7:2, 9) Ukukanasakamana uku kufunda kwa mano, abengi pa kati ka bashimapepo balafwaikwa ukutwalilila abashimbe, uko e kuti, abashaupa. “Umulapo wa bushimbe tautobwa nga shimapepo, umushimbe mwaume uwaipeelesha ku fya mapepo nelyo umwanakashi umushimbe uwaipeelesha ku fya mapepo aibimba mu kwampana kwa bwamba . . . Ukulekelelwa pa mulandu wa kwampana kwa bwamba kuti kwasangwa pa kubilisha kwa bufumacumi ku cilapilo, ilintu shimapepo uuli onse nga aupa tengapokelelwa nangu panono kwi Calici,” e fyalondolola Nino Lo Bello mu citabo cakwe ica kuti The Vatican Papers.” Bushe ili sambilisho lyaletako ifisabo ifisuma nelyo ifyabipa?—Mateo 7:15-19.
Ukwabulo kutwishika, bashimapepo abengi bekalo bumi bwa mibele ya musangwela, lelo icinabwingi te fyo baba. Ukulingana na 1992 Britannica Book of the Year, “Icalici lya ciRoma Katolika cashimikwe ukuti lyalipiile amadola amamilioni 300 ku kuputule milandu ya museebanya wa kwampana kwa bwamba.” Pa numa, ibuuku limo line ilya mu 1994 lyatile: “Imfwa sha bashimapepo abengi kuli AIDS shacilengele ukumonekesha ukuti mwalibamo bashimapepo abalaalana na ba bwamba bumo bwine no kumoneka ukuti kwaliko impendwa yakulisha iya . . . balaalana na ba bwamba bumo bwine abaleingila muli bushimapepo.” E mulandu wine Baibolo ilondolwela ukuti ‘ukubindo kuupa’ caba ‘cisambilisho ca fiwa.’ (1 Timote 4:1-3) Peter de Rosa alemba mu citabo cakwe icitila Vicars of Christ ukuti: “Ukulingana no kumona kwa bakalemba bamo aba lyashi lya kale, [ubushimbe bwa bashimapepo] nakalimo bwalyonaule mibele isuma ukucila pa fyaimikwa ifili fyonse mu fyalo fya ku Masamba, ukusanshako na bucilende. . . . Ilingi nga nshi bwaba e toni lyakantaika ishina lya buKristu. . . . Ubushimbe bwa kupampamika fye lyonse bwalitungulula ku bumbimunda pali bashimapepo. . . . Shimapepo kuti acito bulalelale imiku ikana lelo alibindwa kwi funde ukukanaesha nangu panono ukuupa.”
Lintu twalanguluka ifyo Lesa amwene ukupepa Baali, tacingabe cayafya ukwishiba fintu afwile amona amacalici yayakanikana aya mu Kristendomu. Ibuuku lya kupelako ilya Baibolo lipuminkanya imisango yonse iya kupepa kwa bufi mwi shina fye ilya “Babele mukalamba, nyina wa banakashi bacilende kabili wa fya muselu fya pano nse.” “Muli wene,” e fyo Baibolo ilundako, “mwasangilwe umulopa wa bakasesema kabili uwa ba mushilo, uwa bonse abaipaiwe pe sonde.”—Ukusokolola 17:5; 18:24.
E ico, Lesa alecincisha bonse abafwaya ukuba bakapepa bakwe aba cine ukuti: “Fumenimo muli wene, mwe bantu bandi, epali mwawilako mu membu shakwe, epali mwakumako ku fikunka fyakwe. . . . Fikesa mu bushiku bumo ifikunka fyakwe, imfwa, no kuloosha, ne cipowe: mu mulilo e mo akalungulila; ico Shikulu Lesa uwamupingula alikosa.”—Ukusokolola 18:4, 8.
Icipusho nomba caima ica kuti: Pa numa ya kufuma mu kupepa kwa bufi, ni kwi umuntu alingile ukuya? Kupepa kwa musango nshi ukwapokelelwa kuli Lesa?
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 5]
Ukupepo Tulubi
Ukupepa Baali kwasanshishemo ukubomfye filubi. Abena Israele baeseshe ukutumbinkanya ukupepa Yehova no kupepa Baali. Baletele fye no tulubi mwi tempele lya kwa Yehova. Ifyo Lesa alemona ukupepo tulubi acilengele ukumfwika lintu aletele ubonaushi pali Yerusalemu ne tempele lya uko.
Amacalici ayengi aya mu Kristendomu yaisulamo tulubi, nampo nga ni mu musango wa musalaba, ifimpashanya, nelyo ifyabaswa ifya kwa Maria. Ukulundapo, abaya ku macalici abengi balasambilishiwa ukukontama, ukufukama, nelyo ukucite cishibilo ca musalaba pa ntanshi ya ifi fipasho. Mu kupusanako, Abena Kristu ba cine balikambishiwa ‘ukubutukako ku kutootelo tulubi.’ (1 Abena Korinti 10:14) Tabesha ukupepa Lesa mu kwafwilishiwa ne fintu ifimoneka.—Yohane 4:24.
[Abatusuminishe]
Musée du Louvre, Paris
[Akabokoshi pe bula 7]
“Intungulushi Ye Calici Tailingile Ukuba Ne Cilubo”
IYI numbwilo yafuma muli Tito 1:7, ukulingana na Today’s English Version. King James Version abelengwo kuti: “Shikofu afwile ukuba uwabulo mulandu.” Ishiwi “shikofu” lyafuma kwi shiwi lya ciGriki ilipilibula “kangalila.” E ico abaume abasontwa ukulatungulula icilonganino ca cine ica Bwina Kristu bafwile ukwikalila ku fipimo fya kutendekelako ifya Baibolo. Nga tabaleikalila kuli ifyo fipimo, bafwile ukufumishiwa pa cifulo cabo ica bwangalishi, apantu tabali na kabili “ca kumwenako ku mukuni.” (1 Petro 5:2, 3) Mu macalici ya mu Kristendomu bushe ici cifwaikwa bacisenda ukuti cakakala shani?
Mu citabo cakwe icitila I Care About Your Marriage, Dr. Everett Worthington alosha ku kufwailisha kwacitilwe pali bapasita 100 mu citungu ca Virginia, U.S.A. Ukucila pa maperesenti 40 balisumine ukuti baliibimbile mu musango umo uwa myendele ya kubimbulo lunkumbwa muli umo uushali munabo wa mu cupo. Impendwa ikalamba iya bene balicitilepo ubucende.
“Ukucila pa myaka ikumi iyapitapo,” e fyalandapo Christianity Today, “icalici lyalipapushiwa mu kubwekeshabwekeshapo pa kusokololwa kwa myendele ya bucisenene kuli bamo aba mu ntungulushi shabo ishacindikwa nga nshi.” Icipande ca kuti “Umulandu BaPasita ba Bucende Bashilingile Ukubweshiwa” casushishe icibelesho caseeka mu Kristendomu ica kubwesha mu kwangufyanya intungulushi she calici pa fifulo bakwete kale pa numa ya kuti “nabashininwa no mulandu wa lubembu lwa kwampana kwa bwamba.”