Filemone na Onesimu—Abaikatana Muli Bumunyina bwa Bwina Kristu

IMO iya bakalata bapuutwamo na bulesa iya mutumwa Paulo ilanda pa bwafya bwalekabila ukutentemba bwino bwino ubwabimbilemo abaume babili. Umo ali ni Filemone, no mubiye ali ni Onesimu. Bushe aba baume bali ni bani? Cinshi calengele Paulo ukufwaya ukwishiba icalebacitikila?

Filemone, uo balembele uyu kalata, aleikala mu Kolose mu Asia Minor. Ukupusanako na Bena Kristu bambi abengi abali mu ncende imo ine, Filemone alibeleshenye na Paulo, pa kuba napokelela imbila nsuma ukupitila mu kushimikila kwa mutumwa. (Abena Kolose 1:1; 2:1) Paulo amwishibe nga ‘kabomba munankwe uwatemwikwa.’ Filemone ali ca kumwenako ca citetekelo no kutemwa. Aalesekelela abeni kabili alepembesula Abena Kristu banankwe. Cilemoneko kuti Filemone na kabili alikweteko ifyuma, apantu ing’anda yakwe yali iikalamba ica kuti ukulongana kwa cilonganino cali muli ilya ncende kwalecitilwa mulya mwine. Calitubululwa ukuti Afia na Arkipi, abantu bambi babili abalumbulwa muli kalata wa kwa Paulo, bafwile baali mukashi no mwana mwaume wakwe. Filemone na kabili alikwete umusha umo, Onesimu.—Filemone 1, 2, 5, 7, 19b, 22.

Imbutushi mu Roma

Amalembo tayatweba umulandu Onesimu ashiliile ing’anda yakwe ukucila bakilomita 1,400 ukuyaikala na Paulo ku Roma, uko kalata wa kuli Filemone alembeelwe mupepi na 61 C.E. Lelo Paulo aebele Filemone ukuti: “Nga [Onesimu] akucitile akabi, nalimo akuliile misha, usanshe ku misha yandi.” (Filemone 18) Aya mashiwi yalanga apabuuta ukuti Onesimu aali mu bwafya na shikulu wakwe, Filemone. Kalata wa kwa Paulo alembelwe ku mifwaile ya kuwikisha aba baume babili.

Calitubululwa ukuti Onesimu aishileba imbutushi pa numa ya kwibila Filemone pa kuti asange ndalama sha kufulumukila ku Roma. Kulya afwaile ukuyabelama muli cinkupiti wa bantu.a Mu calo ca pa nshita ya baGriki na bena Roma, imbutushi shalengele ukuti kubeko ubwafya ubukalamba sana kuli bashikulwibo na ku ntungulushi sha calo. Roma yeka yeka fye yashimikwa ukuti yalishibikwe nge “cifulo ca cishilano ico abasha imbutushi baleubamo.”

Ni shani fintu Paulo akumenye Onesimu? Baibolo taitweba. Nangu ni fyo, ilyo aile alebelela mu kwikala ngo muntungwa, Onesimu afwile alibukishe ukuti aibikile mu busanso bushaikulila nga nshi. Mu musumba wa Roma, ibumba lya bakapokola lyalesupila abasha imbutushi, abo umulandu wabo uwa kufyuka kuli shikulu wali ni umo uwabipisha uwaishibikwe mwi funde lya kale. Ukulingana na Gerhard Friedrich, “abasha balefyuka abaleikatwa baleshutikwa ku mulilo pa mpumi shabo. Ilingi line balecululushiwa . . . , ukupooswa mu cibansa ca fiswango, nelyo ukutanikwa ku kutiinya abasha bambi ukukanabapashanya.” Friedrich atubulula ukuti, nakalimo, pa numa ya kupwisha indalama aibile no kufilwa ukusanga apa kufisama nelyo incito, Onesimu afwaile ukucingilila no kunyantukilamo kwa kwa Paulo, untu aumfwile alelandwapo mu ng’anda ya kwa Filemone.

Bambi basumina ukuti Onesimu ku mumbo abutukiile kuli umo uwa fibusa fya kwa shikulu wakwe, ukwenekela ukuti engamulandilako, ukubwesha ukumfwana kusuma na shikulu wakwe uwali ne nsambu sha kumukalipila pa mulandu umbi. Ifyalembwa pa fyacitike kale filangilila ukuti ubo e “bwafwilisho bwaseekele kabili ubwaanene abasha abaculile balealukilako.” Uwasoma Brian Rapske asosa ukuti, nga e fintu cali, kanshi ukwiba kwa kwa Onesimu “kufwile maka maka kwacitilwe pa kuti engasangamo imyendele ya kuyafikilamo kuli kawikishanya Paulo, ukucila ukuba ulubali lwa kupekanishisha ukufyuka.”

Paulo Amwafwilishako

Te mulandu ne calengele ukufulumuka, cilemoneke fyo Onesimu alombele ubwafwilisho bwa kwa Paulo pa kuti engawikishanya na shikulu wakwe uwakalifiwa. Ico tacali icayanguka kuli Paulo. Uyu aali kale musha uushatetekela uwali mpulamafunde imbutushi. Bushe umutumwa afwile ukwesha ukumwafwilisha ukupitila mu kunashanasha cibusa wa Bwina Kristu ukuti ebomfya insambu shakwe isha mwi funde isha kumukanda apakalamba? Cinshi Paulo ali no kucita?

Pa nshita Paulo alembele kuli Filemone, cilemoneke fyo iyi mbutushi yalikele na Paulo pa nshita yalepako. Palipitile inshita pa kuti Paulo asose ukuti Onesimu asangwike ‘munyina watemwikwa.’ (Abena Kolose 4:9) Paulo alandile pa lwa kubishanya kwakwe ukwa ku mupashi na Onesimu ukuti, “Ndekupaapaatilo mwana wandi, uo nafyalile mu fifungilo.” Pali fyonse ifyo Paulo aali no kucita, ici cifwile e cintu Filemone ashaenekele sana. Umutumwa atile umusha uwali kale “uwabulo mulimo” alebwelelamo nga munyina wa Bwina Kristu. Onesimu nomba ali no kuba “uwa kwaafwa” nelyo “uwa mulimo,” muli fyo ukufikilisha ubupilibulo bwe shina lyakwe.—Filemone 1, 10-12.

Onesimu abele uwa mulimo ku mutumwa umufungwa. Na kuba, Paulo nga alimuteekele kulya, lelo pa mbali ya kukanaba ica mwi funde, ici nga cali kuliila Filemone amasuku pa mutwe. (Filemone 13, 14) Muli kalata umbi, uwalembelwe mupepi ne nshita imo ine ku cilonganino icalekumanina mu ng’anda ya kwa Filemone, Paulo aloseshe kuli Onesimu pamo nga “munyinefwe wa cishinka kabili uwatemwikwa, wena mwina mwenu.” Ici calangilile fyo kale kale Onesimu alipeele ubushininkisho bwa kucetekelwa kwakwe.—Abena Kolose 4:7-9.b

Paulo akoseleshe Filemone ukupokelela Onesimu mu luse lelo tabomfeshe amaka ya butumwa ukumukambisha ukucite co nelyo ukukakula umusha wakwe. Pa mulandu na bucibusa bwabo no kutemwana batemenwe, Paulo alishininkishe ukuti Filemone kuti ‘acita ne fingi’ ukucila ifyo aipushiwe. (Filemone 21) ‘Ne fingi’ ifyali no kucitwa tafyalondololwa pantu ni Filemone fye e wakwete insambu sha kupingula ica kucita pali Onesimu. Bamo balondolola amashiwi ya kwa Paulo nge nshila ya kukanalungatika iya kulombelamo imbutushi ‘ukutumwa kuli Paulo pa kuti ingatwalilila ukumwafwilisha pamo nga fintu kale kale aali natendeka ukucita.’

Bushe Filemone alipokelele ukupaapaata Paulo apaapaatiile Onesimu? Cilemoneko kuti tatwingatwishika sana ukuti alipokelele, nangu line ici pambi tacasekeshe abena Kolose bambi abakwete abasha abo nakalimo batemenwepo ukumona Onesimu akandwa nge cilangililo ca kucincintilamo abasha babo bene ukukanapashanya ica kumwenako cakwe.

Onesimu—Umuntu Uwapilibuka

Te mulandu na fintu cali, Onesimu abweleele ku Kolose no buntu ubupya. Pa kuba nayalula ukutontonkanya kwakwe ku maka ya mbila nsuma, ukwabula ukutwishika asangwike icilundwa ca busumino ica cilonganino ca Bwina Kristu muli ulya musumba. Tacasokololwa mu Malembo nampo nga Filemone kwi pele pele alilekeleko Onesimu. Lwa ku mupashi, nangu cibe fyo, uwali kale imbutushi abele umuntungwa. (Linganyeniko 1 Abena Korinti 7:22.) Ukwaluka kwapalako kulacitika ilelo. Ilyo abantu babomfya ifishinte fya Baibolo mu bumi bwabo, ifintu ne mibele ya buntu filaaluka. Abamwenwe kale nga ababula umulimo ku bwikashi balafwiwa ukusanguka abekashi ba kupashanya.c

We bupusano buntu ukwalukila ku citetekelo ca cine kwaleteleko! Ilintu Onesimu wa kale pambi aali “uwabulwa umulimo” kuli Filemone, Onesimu mupya ukwabula ukutwishika aikalile umwalole shina lyakwe pamo ngo muntu “wa kwaafwa.” Kabili mu cine cine lyali lipaalo ukuti Filemone na Onesimu baishileikatana muli bumunyina bwa Bwina Kristu.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 30]

Abasha Bateekelwe Kwi Funde Lya Ciroma

Ukulingana ne funde lya ciRoma ilyalebomba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., umusha alebeelelwa inkumbu lyeka fye lintu shikulu wakwe afwaya, ukulingana ne camusekesha, ne fyo abukile ubo bushiku. Ukulingana no kulandapo kwa kwa Gerhard Friedrich, “mu fishinte na mwi funde, umusha tali muntu, lelo ali cipe ico uwacikwata engabomfya ilyo atemwa. . . . [Alemonwa] cimo cine nge fiteekwa ne fibombelo kabili talelangulukilwako mu nshila iili yonse kwi funde lya cikaya.” Umusha tali nakulomba ukufutwa pa kufyengwa afyengelwe. Incito yakwe fye, kumfwila amakambisho ya kwa shikulu wakwe. Ukukanda uko shikulu wakalifiwa pambi ali no kuleta kwali ukwingi. Nangu fye ni pa kamulandu akanono, alikwete amaka ya kubelela uluse nelyo aya kwipaya.*

Ilintu abakankaala pambi bakwete imyanda ya basha iingi, nangu fye ni ng’anda iipiina pambi yalekwata abasha babili nelyo batatu. Uwasoma John Barclay atila, “imilimo ya pa ng’anda abasha balebomba yali iyapusanapusana nga nshi. Abasha bamo balebomba nga aba kuwamya imiputule ya mayanda, aba kwipika, aba kupekanya ifya kulya, aba kuwamya, aba kutuma, aba kulela abana, aba konsha abana, ne milimo ya kutumika imbi iyalekanalekana, ukusanshako ne milimo ya kusambilila iyo umo engasanga mu mayanda ayakalamba kabili ayasambaala. . . . Ubumi bwa musha, ukulingana ne fyalecitika, bwashintilile sana pa fyo shikulu aali kabili ifya kufumamo fyali no kuba ifya kwaafwa nelyo ukonaula: ukuteekwa na shikulu umunkalwe kwalelenga ukucula ukwalekanalekana ukwingi, lelo shikulu uwa luse kabili kapekape kuti alenga ubumi ukuwaminako no kubamo isubilo. Kwalibako ifya kumwenako fyalumbuka ifya kucusha kwakaluka ifyalembwa mu fitabo fya mano ifya kale, pamo pene ne fyalembwa fimininako ubunte ku kutemwana kwali pa kati ka basha na bashikulwibo.”

*Pa lwa busha pa kati ka bantu ba kwa Lesa aba nshita ya ku kale, moneni Insight on the Scriptures, icasabankanishiwa na Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., Volyumu 2, amabula 977-9.