Icalo Cawaminako—Nacipalama!
“UKUFULUKA paradise wa kale kuli pa kati ka kufuluka ifya kale uko kumoneka ukulolosha abantunse. Kuti kwaba e kwacilishapo kuba na maka kabili ukwa mukosela pali konse. Ukufuluka kumo ukwa paradise kulamoneka pa cipimo conse ica bumi bwa butotelo,” e fyasosa The Encyclopedia of Religion.
Intambi shonse shimoneka ukukwata mu cinkumbawile ukufwaisha kwa kwikala mu calo cawaminako, kwati nalimo kulilishika pa lwa cifulo calinga ica pa kutendekelako ico cishabako nomba. Ici citubulula ukubako kwa paradise wa pa kutendeka, lelo kwi? Uusapike mintontonkanya kuti pambi asoso kuti uku kufwaisha kwaluma kusokolola ukufwaisha kwa kubwesha umutelelwe walufiwa uwa mwi fumo lya kwa nyina. Lelo, uku kulondolola takushinina abasoma abo basambilila ilyashi lya kale ilya butotelo.
“Ukufuluka Paradise wa Kale”—Mulandu Nshi?
Bushe ukubako kwa kufuluka kwa fya kale ukwa musango yo, nga fintu bamo batubulula, kubomba fye ku kulenga amafya ne mibele ya mu lupita iya kubako kwa buntunse ukuba ukwacilapo kutekeleshiwa? Nelyo bushe kwalibako ubulondoloshi na bumbi?
Mulandu nshi umutundu wa muntu ufulukila icalo cawaminako? Baibolo ilapeela ubulondoloshi ubo bwaba ubwaumfwika nga nshi nga fintu fye bwaba ubwayanguka ubwa kuti: Umutundu wa muntu wafuma ku calo cawaminako! Paradise wa pa kutendeka mu cituntulu eko ali. Icebo ca kwa Lesa cilondolola wene nge “bala” ilyabelele mu citungu cimo ica ku Middle East, ilyapaalilwe no “muti onse uo bengatemwo kumona kabili uwawama ku kulya.” Lesa aseekeshe lyene ku kusakamana kwa bantunse ba kubalilapo babili. (Ukutendeka 2:7-15) Cali cifulo calinga umo abantunse baali no kuba aba nsansa icine cine.
Mulandu nshi iyo mibele ya Paradise ishabelelele? Pa mulandu wa bucipondoka pa kubalilapo ubwa cibumbwa ca mupashi kabili lyene ubwa bantunse babili. (Ukutendeka 2:16, 17; 3:1-6, 17-19) Muli fyo, umuntu alufishe te Paradise fye lelo na kabili ukupwililika, ubutuntulu bwa bumi, no bumi bwabule mpela. Imibele iyo yatendeke ukwanana mu kushininkisha tayawemyeko ubumi bwa buntunse. Mu kupusanako, iyi yalibotelela mu kulundulukilako ukufika ku cipimo ca pa nshi nga nshi ico tumona ilelo.—Lukala Milandu 3:18-20; Abena Roma 5:12; 2 Timote 3:1-5, 13.
Ukusapika Paradise—Ilyashi lya Kale Ilya Mfundo
Nga fintu pambi cingelenganishiwa, “ukufuluka paradise wa kale” kwalikwata ilyashi lya kale ilyalepa nga nshi. Abena Sumer baibukishe inshita lintu ukumfwana kwaanene mu kubumbwa konse ukuti: “Takwaliko mwenso, takwaliko umunsokwe, umuntu takwete icibambe. . . . Ukubumbwa konse, abantu capamo, mu lulimi lumo balumbenye Enlil,” e fyaibukishe nshintu ya cina Mesopotamia iya pa kale. Bamo, ukupala abena Egupti ba pa kale, basubile ukufika ku calo cawaminako pa numa ya mfwa yabo. Basumine ukuti umweo uushifwa wafikile ku cainikwe amabala ya kwa Aaru. Lelo mu kucefyako pa kutendeka, ili subilo lyali fye lya buteko bwa bakankaala; abapiina tabali na kulootapo ulwa kunonka icalo cabamo kusangalala.
Mu ncende ya butotelo iyapusanako, abaHindu balipembelela ukwisako kwa nkulo ya calo iyawaminako (yuga) pa myanda ya myaka iingi. Ukulingana ne fisambilisho fya baHindu, ba yuga bane balaibwekeshabwekeshapo abene mu kushinguluka kwatwalilila, kabili pali nomba tuleikala mu ciputulwa cabipisha. Ku ca bulanda, iyi Kali Yuga (inkulo yafiita), mu kuba no kucula kwa iko konse no bubifi, ikatwalilila ukubako, ukulingana na bamo, ukufika ku myaka 432,000. Nangu ni fyo, abaHindu ba busumino balolela inkulo ya bwanalale, Krita Yuga.
Pa lubali lumbi, abaGreek na bena Roma balotele ulwa kufika pa Fishi fye Shuko ifya mu nshimi, muli bemba wa Atlantic. Kabili bakalemba abengi, pamo nga Hesiod, Virgil, na Ovid, balandile ulwa nkulo ya bwanalale iya pa kutendeka iyawamisha, ukusubila ukuti bushiku bumo ikabweshiwa. Ukulola ku mpela ya mwanda wa myaka uwa kubalilapo B.C.E., kalemba wa nshintu sha ciLatin Virgil asobele ukwisako kwasungamine ukwa aetas aurea (inkulo ya bwanalale) iipya kabili iibelelela. Mu myanda ya myaka iyakonkelepo, “bakateka ba ciRoma abatungile ukuti ukuteka kwabo kwalipampamike cipya cipya Inkulo ya Bwanalale balicepeleko pe kumi limo na mutanda,” e fisosa The Encyclopedia of Religion. Lelo nga fintu twaishiba bwino ilelo, uko kwali fye kukubanya kwa bupolitiki.
AbaCelt abengi baloleshe ico batontonkenye nge calo cabengeshima pa cishi (nelyo mu munkulinkuli wa fishi) bushilya bwa bemba, uko basumine ukuti abantu baikele mu nsansa shapwililika. Ukulingana no lushimi lumo, Imfumu Arthur, nangu cingati ashilwe mpondo, alitwalilile uwa mweo pa numa asangile icishi cayembesha iciitwa Avalon.
Mu nshita sha pa kale na mu Nkulo sha pa Kati, abengi batontonkenye ukuti ibala lya kubekwa kwa cine cine, ibala lya Edene, eko lyali licili ku cifulo cimo, “pa muulu wa lupili lushinganinwa nelyo ukulalanya bemba ashingabukwa,” e fyalondolola kalemba we lyashi lya kale Jean Delumeau. Nelyo cingati kalemba wa nshintu umwina Italy Dante asumine muli paradise wa ku muulu, aelengenye ukuti paradise wa pe sonde e ko acili pa muulu wa lupili lwa Mutwala wakwe, pa ncende shalolenkana shibili isha musumba wa Yerusalemu. Bamo basumine ukuti yali no kusangwa mu Asia, mu Mesopotamia, nelyo muli ba Himalaya. Kabili inshimi sha nkulo ya pa kati pa lwa paradise wa mu Edene shalifulile nga nshi. Abengi basumine ukuti lwa mupepi na ulya paradise, kwaliko ubufumu bushaiwamina ubwatekelwe na Shimapepo John uwa bukapepa. Pa mulandu wa kupalamikwa kuli paradise wa pe sonde, ubumi mu bufumu bwa kwa Shimapepo John bwatunganishiwe ukuba ubwalepa kabili ubwa kusangalala, akamfukumfuku kashikama aka kupaka ne fyuma. Bambi, abaishibe inshimi sha baGreek ba pa kale, nalyo line batontonkenye ukuti ifishi fya paradise fyali no kusangwa mu Atlantic. Bamapu ba nkulo ya pa kati balangilile ukushininwa kwa cisumino ca musango yo mu kubako kwe bala lya Edene, nelyo fye ukulangilila icifulo ca liko icatunganishiwa.
Mu myanda ya myaka uwalenga 15 na 16, abenda pali bemba abayabwike Atlantic mu cishinka balesapika icalo ico, pa nshita imo ine cali, ponse pabili icipya kabili ica kale. Batontonkenye ukuti bushilya bwa bemba, bali no kusangako te ba Indie epela lelo na kabili ibala lya Edene. Christopher Colombus, ku ca kumwenako, asapike lyene pa kati ka mpili sha ncende sha cipimo ca miceele ica pa kati ne shakabisha isha South na Central America. Bakasapika ba ku Europe abafikile mu Brazil bali abashininwa ukuti paradise walufiwe afwile ukuba kulya pa mulandu wa miceele yakabilila kabili iyatalalila no kupaka kwa fya kulya ne filimwa. Mu kwangufyanya nga nshi, nangu ni fyo, balipatikishiwe ukwishiba icine caundalila.
Ba Utopia—Bushe Fifulo Fyalinga?
Mu cifulo ca kutukuta ukusanga icalo calinga mu lubali lumo ulwabesho kutali ulwe sonde, bambi balyesha ukwelenganya cene. Muli fyo, mu 1516, uwasumina mu kucindama kwa bantu umuNgeleshi Thomas More alondolwele icishi ca Utopia, icifulo cawamisha, ica mutende, kabili icisuminisha ukuilumbulwila, icapusanako nga nshi ku calo cabotelela ico aishibe. Bambi na bo balyeseshe ukwelenganya ifyalo fyawaminako, ifyalo fyacilapo kubulwamo ulufyengo: mu mwanda wa myaka uwalenga mutanda B.C.E., Plato mu kuba na Ripabuliki wakwe; mu 1602, icilundwa ca butotelo bwa kulombelesha ubwa cina Italy Tommaso Campanella no Musumba wakwe uwateyanishiwa bwino uwa Kasuba; imyaka inono fye pa numa, uwa mano ya buntunse umuNgeleshi Francis Bacon mu kulondolola “imibele ya nsansa kabili iyatemfuma” iya Atlantis wakwe Umupya. Mu kupita kwa myanda ya myaka, abatontonkanya aba misango yonse (nampo nga bantu basumina nelyo iyo) balilondolola imipili ne mipili iya ba Utopia. Nangu cibe fyo, nga ca kuti kwali ukuli konse ukwasuminwe, ninshi kwali kunono.
Kwalibako nelyo fye ni abo abaesha ukupanga ba Utopia wabo. Ku ca kumwenako, mu 1824 umuNgeleshi umukankaala, Robert Owen, apingwilepo ukukuukila ku Indiana, U.S.A., pa kuti enganonka imfundo shakwe isha Utopia mu mushi ainike New Harmony (Umumfwano Upya). Uwashininwa ukuti pe samba lya mibele yalungama, abantu kuti bawaminako, abomfeshe mupepi no bukumu bwakwe bonse ukutukuta ukwimikako ico aelengenye pamo nge calo cipya ica mibele isuma. Lelo ifya kufumamo fyalangilile ukuti imibele ya mikalile iipya tayakumanina ku kuletako abantu bapya.
Mupepi ne mfundo shonse isha bupolitiki shipampamina pa kuti umuntu ali no kwelenganya icalo ukulingana no kwishiba kwakwe kwine no kumfwikisha kwakwe kwine ukwa cili ica cine pa kuti engaletako paradise walootwa pe sonde. Lelo, mu kubamo kupilika, ukwesha kwa kunonka ukufwaisha ukwa musango yo kwafumamo inkondo na bumwaluka, pamo nga Bumwaluka bwa ku France mu 1789 na Bumwaluka bwa Bolshevik mu 1917. Ukucila ukuletako imibele ya paradise, uku kubombesha ilingi line kwalitungulula ku kukalipwa kwaingilishiwako no kucula.
Ukufwaisha, amapange, ba Utopia, no kwesha kwa kufinonka—caba lyashi lya kulengwe nsoni kumo pa numa ya kubiye. Pali ino nshita, bamo balelanda pa lwa “ciloto cishafikilishiwa” ne “mpela ya nshita ya ba utopia,” ukutulaalika ukusambilila “ukwikala ukwabula ba utopia.” Bushe kuliko isubilo ilili lyonse ilya kumona icalo cawaminako, nelyo bushe cashamina ukutwalilila ukuba fye iciloto?
Abena Kristu ne Calo Cawaminako
Icalo cipya tacaba ciloto nangu panono—caba lisubilo ilituntulu! Yesu Kristu, Kasanga wa buKristu, alishibe ukuti cino calo ca nomba tacili e cawamisha pa fyalo fyonse ifingabako. Asambilishe ukuti isonde likapyanwa ku bafuuka no kuti ukufwaya kwa kwa Lesa kukacitikila mulya. (Mateo 5:5; 6:9, 10) Wene na basambi bakwe balishibe ukuti ici calo cilamwa no mulwani wa kwa Lesa, Satana Ciwa, no kuti uyu e mulandu ukalamba kwabela utulanda twa mutundu wa muntu utwafulisha. (Yohane 12:31; 2 Abena Korinti 4:4; 1 Yohane 5:19; Ukusokolola 12:12) AbaYuda ba busumino balolelele ubushiku muli ubo Lesa limo na limo aali no kulubula isonde ku nkondo, ukukalipwa, no kulwala pa kuti engesusha lyene na bakatemwa ba mutende no bulungi. Mu nshila imo ine, Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo mu kushininkisha balolelele ici calo ca nomba ukupyanikwapo ku micitile ya fintu iipya, “imyulu ipya ne calo cipya.”—2 Petro 3:13; Ilumbo 37:11; 46:8, 9; Esaya 25:8; 33:24; 45:18; Ukusokolola 21:1.
Lintu Yesu Kristu akobeme pa cimuti ca kucushiwilwapo, abwekeshepo ubulayo bwa calo cawaminako kuli ncitatubi uwalangile icipimo cimo ica citetekelo muli Wene. “[Yesu] atile kuli yene: ‘Icine cine ndekweba ilelo nati, Ukaba na ine mu Paradise.’” (Luka 23:40-43, NW) Cinshi cintu ulya ncitatubi aumfwikishe ukukuma ku bupilibulo bwa ayo mashiwi? Bushe Yesu atubulwile ukuti ncitatubi ali no ‘kuba na wene’ mu muulu bulya bwine fye bushiku, nga fintu amabupilibulo yamo aya Baibolo aya ciKatolika ne ciProtestanti yengamoneka ukutubulula? Iyo, ico te cintu Yesu apilibwile, apantu pa numa ya kubuuka kwakwe, Yesu aebele Maria umwina Magadala ukuti Aali ‘talanina ukuya kuli Wishi.’ (Yohane 20:11-18) Nangu ca kuti balisambilishiwe kuli Yesu pa myaka itatu na citika, pa ntanshi ya Pentekoste 33 C.E. nangu fye batumwa bakwe tabalelanguluka pa lwa paradise wa mu muulu. (Imilimo 1:6-11) Ulya ncitatubi aumfwikishe cintu icinabwingi cakulisha ica baYuda abaikeleko pali ilya nshita bafwile baumfwikishe ica kuti: Yesu alelaya icalo cawaminako ukwisa pe sonde lya paradise. Umwina Germany wasoma umo asumine ukuti: “Icisambilisho ca kukandwa nelyo ukulambulwa mu bumi bwa pa numa tacimonekamo mu Cipingo ca Kale.”
Ukuti kukabako paradise pe sonde lyesu kwalicitilwo bunte no mutumwa Paulo muli kalata wakwe ku baHebere. Lintu alekoselesha abasumina banankwe ‘ukukanalekelesha ipusukilo ilyabalilepo ukulanda Yesu Kristu,’ Paulo aebekesha ukuti Yehova Lesa apeele Yesu ubulashi pe “sonde lyaikalwamo [iciGreek, oi·kou·meʹne] ilikesa.” (NW) (AbaHebere 2:3, 5) Mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek, inumbwilo oi·kou·meʹne lyonse ilosha kwi sonde lyesu ilyaisushiwamo abantunse, te ku calo ca ku muulu. (Linganyako Mateo 24:14; Luka 2:1; 21:26; Imilimo 17:31.) Ubufumu bwa kwa Lesa ukutekwa ukupitila muli Kristu Yesu kanshi bukabelesha ukuteka pe sonde lyaikalwamo. Ico mu cituntulu cikaba cifulo calinga ukwikalamo!
Nelyo fye cingati Ubufumu bwine bwa mu muulu, nangu ni fyo bukacilima mu milandu ye sonde. Mu kuba na fya kufumamo nshi? Intenda, ubukatu, ubupiina, ne mfwa fikaba fintu fyalabwa. Nelyo fye kufulunganishiwa no kukanaikushiwa fikaya. (Ukusokolola 21:3-5) Baibolo isoso kuti ‘Lesa akafumbatule minwe yakwe no kwikusha conse ica mweo ifyo cilefwaya.’ (Ilumbo 145:16) Impika pamo nga ukubulwe ncito no kukowesha shikakwata ukupikululwa kubomba kabili ukubelelela. (Esaya 65:21-23; Ukusokolola 11:18) Lelo pali fyonse, pa mulandu we paalo lya kwa Lesa, kukabako ukucimfya kwa cine, ubulungi, no mutende—imibele iyo imoneka fye nge yalubilila!—Ilumbo 85:7-13; Abena Galatia 5:22, 23.
Bushe conse ici ciloto, ni Utopia? Iyo, ino nshita yacilishapo kukakala pa nshita shonse umo tuleikala ilangilila ukuti tuli mu “nshiku sha kulekelesha” isha ici calo no kuti icalo cipya kanshi nacipalama. (2 Timote 3:1-5) Bushe kuti watemwa ukwikala mulya? Sambilila fintu cingacitikako ukupitila mu kusambilila Baibolo ne Nte sha kwa Yehova. Icalo cawaminako cili mupepi, icacilapo kuwaminako pa fintu twalotele. Tacili ni Utopia—cili ca cine cine!
[Icikope pe bula 7]
Icalo cawaminako—mu kwangufyanya cikaba ca cine cine