Nani Apangile Ifi Fyonse?

PA NUMA ya kupanse nshila mu mpanga yasapa mu Cambodia, Henri Mouhot, kapansa umwina France uwa muli ba 1800, asangile impembwe yasaalala iyashingulwike itempele. Ukumwena pantu aiminine apatalwikeko mupepi na kilomita umo, impungu shisano ishe tempele shalepele amamita ukucila pali 60. Cali cishawasha cakulisha ica mapepo mwi sonde icitwa Angkor Wat. Lintu Mouhot asangile ili tempele, lyali licili naliminina te mulandu ne miceele yabipa pa myaka 700.

Ilyo fye Mouhot amwene filya fikuulwa fyaiketweko na limbwelimbwe alishibe ukuti fyapangilwe na bantunse. Alembele ukuti: “Cakuulilwe na kakuula wa kale uwalamwike nga Michelangelo, kabili calikulisha ukucila icishawasha icili conse icasha abena Greece nelyo abena Roma.” Tatwishike nangu panono ukuti kwali kelenganya wa ifi fikuulwa fishaikulila, te mulandu no kufilekelesha pa myanda ya myaka iingi.

Lelo, ne buuku lya mano ilyalembelwe imyanda ya myaka nalyo e fyo lyapeelulwile pa kulondolola umulandu isonde twikalamo lifwile lyapangilwe na Kelenganya. Isonde lifwile lyapangilwe fye. Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Pantu iŋanda yonse yakuulwa kuli umo; lelo uwakuulile ifintu fyonse ni Lesa.” (AbaHebere 3:4) Bambi napamo kuti bakaana uku kulinganya, no kusoso kuti: ‘Imibombele ya filengwa na Lesa yalipusana ne fintu fyapangwa na bantunse.’ Nangu cibe fyo, te ba sayantisti bonse abasuminisha no ko kukaanya. Pa numa ya kusuminisha ukuti “ifintu fyasakanishiwa ifya mu bubumbo filapeema,” Michael Behe, profesa inkonkani ya sayansi ya fintu fyasakanishiwa ifya mu bubumbo pa Lehigh University, aipwishe ukuti: “Bushe ifintu fyasakanishiwa ifipeema mu bubumbo kuti fyaelenganishiwa mu mucetekanya?” Atwalilila ukusose fyo basayantisti nomba baleelenganya ukwaluka kwa kutendekelako mu fintu ifipeema ukubomfya inshila pamo nga iya kwalula amagene e kuti ifintu ifyo ifipima fintu umuntu akaba ifitwa amagene. Mu kumonekesha, ifintu ifishipeema ne fipeema kuti fyapangwa no kwalulwa. Pa numa ya kusapika pa lwa nsandesande shacepesha, Behe alondolola ifintu fyapikana icipesha mano ifyaelenganishiwa ne fintu ifyo fishintililana pa kuti fibombe. Asondwelele shani? “Ica kufumamo ca uku kubombesha kwalundwapo ku kufwailisha kwa nsandesande—ukufwailisha ukwambila ku tuntu utunono nga nshi—kuli bushininkisho bwaumfwika, ubwalengama ubwa kuti ‘ulusandesande lwaelenganishiwe fye!’”

Mu kupalako, abasoma ifya muulu na basoma sayansi ya filengwa na Lesa balisapika mu kusakamanisha pa lwa calo no bubumbo kabili balisanga ifintu fya kupapusha. Ku ca kumwenako, balishibo kuti nga ca kuti kwali fye ukwaluka ukunono nga nshi mu fintu fishalulwa mu bubumbo, te kuti kube ica mweo mu bubumbo.a Uwasoma ifya muulu, Brandon Carter eta ifi fishinka pamo nga ifya mankumanya fya kupapusha. Lelo nga ca kuti mwamwene fintu fyakonkana ifya mankumanya ifya kupapusha, ifyaikatana bwino, bushe te kuti mutunganyeko kuti kwali uwafipangile?

Cine cine, kwalibako Kelenganya wa ifi fintu ifyapikana ne fintu fya “mankumanya” ifyaikatana bwino. Nani? Profesa Behe asumino kuti: “Napamo kuti cakosa nga nshi ukwishiba kelenganya ukubomfya inshila sha muli sayansi,” kabili ashiila “amano ya ku calo na masomo ya fya mipepele” ukwesha ukwasuka ico cipusho. Napamo kuti mwayumfwe fyo ico cipusho tacili icacindama kuli imwe. Nangu cibe fyo, nga ca kuti mwapokelele ca bupe icishaiwamina icapombwa busaka busaka umwali fyonse fintu mulekabila, bushe te kuti mufwaye ukwishiba uwamutumiine?

Caba kwati na ifwe twalipokelela ica bupe ca musango yo—ica bupe umwaisula ifintu fyonse ifishaiwamina ifilenga ukuti tube abomi no kuipakisha ubumi. Isonde e lyaba ico ica bupe, umwaisule fintu fyonse ifishaiwamina ifyaafwilisha ubumi. Bushe te kuti tufwaye ukwishiba uwatupeele ifi fintu?

Ku ca nsansa, Uwatumine ica bupe alibikilemo kalata. Iyo “kalata” ni lilya ibuuku lya mano ilyakokwesha ilyambwilwe mu kubangilila— e kuti Baibolo. Mu mashiwi ya kwiswila, Baibolo ilatweba mu nshila yaanguka kabili iyaumfwika, uwatutumine ica bupe ati: “Ku kutendeka Lesa alengele umuulu na pano isonde.”—Ukutendeka 1:1.

Muli “kalata” wakwe, Kabumba alishibisha ishina lyakwe ati: “E fyo asosa Lesa Yehova, uwalenga . . . imyulu, uwasasapule calo ne fifumamo uupeelo mupu ku bantu ababapo.” (Esaya 42:5) Cine cine, ishina lya kwa Lesa uwaelengenye ububumbo bonse, na baume na banakashi pe sonde ni Yehova. Lelo nani Yehova? Ni Lesa wa musango nshi? Kabili mulandu nshi abantu bonse aba pe sonde balingile ukumumfwila?

[Futunoti]

[Icikope pe bula 3]

Bantunse e bakuulile Angkor Wat

[Icikope pe bula 4]

Nga mwapokelele ca bupe, bushe tamufwaya ukwishiba uwamutumina?