UbuKristu bwa Kwamba no Buteko
AMAAWALA yanono ilyo ashilafwa, Yesu aebele abasambi bakwe ukuti: “Tamuli ba pano isonde, lelo ine namusalile mu ba pano isonde, e co aba pano isonde bamupatila.” (Yohane 15:19) Bushe ici, nangu ni fyo, cilepilibula ukuti Abena Kristu baali no kuba ne mibele ya bulwani kuli bakateka ba cino calo?
Tabali ba ku Calo Lelo Te Balwani
Umutumwa Paulo aebele Abena Kristu abaleikala mu Roma ukuti: “Umuntu onse anakile bakateka abacilamo.” (Abena Roma 13:1) Mu kupalako, umutumwa Petro alembele ukuti: “Lambeni ku cipope conse ca buntunse pa mulandu wa kwa Shikulu; nangu ni kuli mulopwe e wapulamo, nangu ni kuli bakateka, pa kuti batumwa ukufuma kuli mulopwe ku kukanda abacito bubi no kutasha abacite cisuma.” (1 Petro 2:13, 14) Ukulamba ku Buteko na ku beminishi ba buko abasontwa mu kumonekesha kwali ni nshila yapokelelwa ku Bena Kristu ba kwamba. Batukwite ukuba abekashi basunge funde no kuba aba mutende ku bantu bonse.—Abena Roma 12:18.
The Encyclopedia of Religion pa mutwe wa kuti “Icalici no Buteko” yalondolola ati: “Mu myanda ya myaka iya kubalilapo itatu AD icalici lya Bwina Kristu no buteko bwa ciRoma fyalebomba fye
pale pale . . . Nangu ni fyo, intungulushi sha Bwina Kristu . . . shasambilishe ukuba ne cumfwila kwi funde lya ciRoma na bucishinka kuli kateka, mu kati na nkati ka mipaka ya busumino bwa buKristu.”
Umucinshi, Te Kupepa
Abena Kristu tabaali balwani ba kwa kateka wa ciRoma. Balicindike ubulashi bwakwe no kumupeelo mucinshi uwamulingile. Mu kati ka kuteka kwa kwa Kateka Nero, umutumwa Petro alembeele Abena Kristu baleikala mu mbali shalekanalekana isha Buteko bwa ciRoma ukuti: “Cindikeni abantu bonse. . . . Cindikeni imfumu.” (1 Petro 2:17) Ishiwi lya kuti “imfumu” lyabomfiwe ku balelanda iciGriki ukulosha te ku shamfumu fye isha cikaya lelo na kabili na kuli kateka wa ciRoma. Umutumwa Paulo afundile Abena Kristu abaleikala mu musumba ukalamba uwa Buteko bwa ciRoma ukuti: “Peeleni bonse ifyo bafwile ukupeelwa: . . . umucinshi ku ufwile umucinshi.” (Abena Roma 13:7) Kateka wa ciRoma mu kushininkisha alefwaya umucinshi. Mu kupita kwa nshita, afwaile fye no kupepwa. Nangu ni fyo, pano pena Abena Kristu ba kwamba balishibe umwa kupelela.
Ilyo alelubulushiwa pa ntanshi ya mulashi wa ciRoma mu mwanda wa myaka uwalenga ibili C.E., cashimikwe fyo Polycarp abilishe ukuti: “Ndi Mwina Kristu. . . . Tusambilishiwa ukupeela umucinshi walinga onse . . . ku ba lupaka na bakateka abapeelwa na Lesa.” Polycarp, nangu cibe fyo, asalilepo ukufwa ukucila ukupepa kateka. Ndubulwila wa cisumino ca buKristu uwa mu mwanda wa myaka uwalenga bubili Teofilo wa ku Antioke alembele ukuti: “Kuti nacindikapo kateka, ukucila ukumupepa, kano ukumupepelako. Lelo Lesa, Lesa wa mweo kabili uwa cine e o mpepa.”
Amapepo ya kupepelako kateka ayalinga tayali nangu panono ayalundana no kupepa kateka nelyo ukupupo luko. Umutumwa Paulo alondolwele imifwaile ya yako ukuti: “E ico ica ntanshi pali fyonse ndetubulula, ukuti ifya kupaapaata, amapepo, ifya kulomba, na ’matootelo, ficitilwe abantu bonse, ishamfumu na bonse abasansabala, ukuti twikale ubwikashi bwa kutekanya kabili ubwa mutelelwe muli bukapepa bonse, no mucinshi.”—1 Timote 2:1, 2.
“Ku Nembenembe ya Bwikashi”
Iyi myendele yabamo mucinshi iya Bena Kristu ba kwamba tayabalengele ukutemwikwa ku calo baleikalamo. Kalemba we lyashi lya kale uwa ku France A. Hamman ashimiko kuti Abena Kristu ba kwamba “baikele ku nembenembe ya bwikashi.” Mu kushininkisha baikele ku nembenembe ya mekashi yabili, ubwa baYuda no bwa ciRoma, ukulolenkana ne mpatila no kukanabomfwikisha ukufuma ku mabumba yonse yabili.
Ku ca kumwenako, lintu apeelwe umulandu wa bufi ku ntungulushi sha ciYuda, umutumwa Paulo mu kuipokololako pa ntanshi ya kwa kateka wa ciRoma alondolwele ukuti: “Nshabembwike cintu ku Malango ya baYuda, nangu kwi tempele, nangu kuli Kaisare. . . . Kuli Kaisare e ko nashina.” (Imilimo 25:8, 11) Pa kwishiba ukuti abaYuda balepanga ukumwipaya, Paulo aileshina kuli Nero, muli fyo ukwishiba amaka ya kwa kateka wa ciRoma. Mu kukonkapo, pa kulubulula kwakwe ukwa kubalilapo mu Roma, cimoneka kwati Paulo alilekelweko. Lelo alipooselwe mu cifungo na kabili, kabili ukulingana ne lyashi lya cikaya aliputunkanishiwe pa kukambisha kwa kwa Nero.
Ukukuma ku cifulo cayafya ica Bena Kristu ba kwamba mu bwikashi bwa ciRoma, uwasambilila ifya mikalile ya bantunse ne fya mipepele Ernst Troeltsch alembele ukuti: “Imilimo yalekanalekana na matukuto fyalileshiwe ifyabimbilemo ukupepo tulubi ukuli konse, nelyo ukupepa Kateka, nelyo ifyakumine ku kusumyo mulopa nelyo ukukanda kwa kwipaya, nelyo uko kwali no kulenga Abena Kristu ukubimbwa mu bupulumushi bwa cisenshi.” Bushe ici cifulo tacashileko ukwampana kwa mutende kabili ukwabamo isenge pa kati ka Bena Kristu no Buteko?
Ukupeela Kaisare ‘Ifyo Afwile Ukupeelwa’
Yesu alipayenye icishinte icali no kutungulula imyendele ya Bwina Kristu ukulola ku Buteko bwa ciRoma nelyo, na kuba ku buteko ubuli bonse bumbi, lintu abilishe ukuti: “Peeleni ifya kwa Kaisare kuli Kaisare, ne fya kwa Lesa kuli Lesa.” (Mateo 22:21) Uku kufunda ku bakonshi ba kwa Yesu kwalipuseneko nga nshi ku mibele ya mutima iya baYuda balepupa buluko abengi abapatile ukutekwa na Roma no kusuusha ukuti tacali ca mwi funde ukusonke misonko ku buteko bwa ba mwisa.
Pa numa, Paulo aebele Abena Kristu abaleikala mu Roma ukuti: “E ico muli no kunakila, te pa mulandu wa bukali bweka iyo, lelo na pa mulandu wa kampingu; pantu e co mulekela no mutuulo, pantu bena [“bakateka abacilamo” aba buteko] ni bakapyunga wa kwa Lesa abakoselela kuli ici cine. Peeleni bonse ifyo bafwile ukupeelwa: umutuulo peeleni ku ufwile umutuulo; umusangulo ku ufwile umusangulo.” (Abena Roma 13:5-7) Ilintu Abena Kristu tabaali ba pano isonde, baali abakakililwako ukuba abafumacumi, ukuba abekashi basonke misonko, ukulipila Ubuteko pa milimo bwalebomba.—Yohane 17:16.
Lelo bushe amashiwi ya kwa Yesu yapeleela fye ku kulipile misonko? Apantu Yesu talondolwele mu kulungatika ifya kwa Kaisare ne fya kwa Lesa, kwalibako ifintu fimo ifishalengama nga nshi ifingapingulwapo fye ukulingana na mashiwi yashingulwikeko nelyo ukulingana na fintu twaumfwikisha Baibolo onse. Mu mashiwi yambi, ukupingulapo ifyo Umwina Kristu engapeela Kaisare inshita shimo shimo kuti fyasanshamo kampingu wa Mwina Kristu, ukulingana na fintu asambilishiwa ifishinte fya mu Baibolo.
Ukulinganya mu Kusakamanishisha Ififwaikwa Fibili Ifitintana
Abantu abengi balalaba ukuti pa numa ya kulondolola ukuti ifya kwa Kaisare filingile ukupeelwa kuli wene, Yesu alundileko ukuti: “Ne fya kwa Lesa [peeleni] kuli Lesa.” Umutumwa Petro alangilile icali no kwisa intanshi ku Bena Kristu. Mu kwangufyanya lintu apwishishe ukufunda ukunakila “imfumu,” nelyo kateka, na “bacilolo” ba iko, Petro alembele ukuti: “Ikaleni nga ’bantungwa, lelo te kukwato buntungwa nga ’kabepesho ka kucitilamo ububi, lelo mwikale nga ’basha ba kwa Lesa. Cindikeni abantu bonse. Temweni aba bwananyina. Tiineni Lesa. Cindikeni imfumu.” (1 Petro 2:16, 17) Umutumwa alangishe ukuti Abena Kristu baba basha ba kwa Lesa, te basha ba kwa kateka wa buntunse. Ilintu balingile ukulangisha umucinshi walinga ku beminishi ba Buteko, bali no kucite fyo mu katiina ka kuli Lesa, uo amafunde yakwe yapulamo.
Mu myaka yabangilileko Petro alicilengele ukumfwika ukukuma ku kupulamo kwe funde lya kwa Lesa ukucila ilya muntu. Icilye ca ciYuda ica Sanhedrin cali libumba lya bwangalishi ilyo abena Roma bapeele amaka ya mu bwikashi bwa cikaya na ya fya mipepele. Lintu ici cilye cakambishe abakonshi ba kwa Yesu ukuleka ukushimikila mwi shina lya kwa Kristu, Petro na batumwa bambi bayaswike mu mucinshi lelo mu kushangila ukuti: “Tuli no kunakila Lesa ukucilo kunakila abantu.” (Imilimo 5:29) Mu kumonekesha, Abena Kristu ba kwamba mu kusakamanishisha baali no kulinganya icumfwila kuli Lesa no kunakila kwalinga kuli bakateka ba buntunse. Tertullian mu kubangilila kwa mwanda wa myaka uwalenga itatu C.E. asosele muli iyi nshila: “Nga ca kuti fyonse fyapeelwa kuli Kaisare, nga Lesa wena akashala na finshi?”
Ukumfwana no Buteko mu Nshila Yabamo Kusuusuka
Ilyo inshita yaleya, icifulo capokelele Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo mu kwampana no Buteko calinenwike panono panono. Ubusangu bwasobelwe kuli Yesu na batumwa bwalikulile mu mwanda wa myaka uwalenga ibili no walenga itatu C.E. (Mateo 13:37, 38; Imilimo 20:29, 30; 2 Abena Tesalonika 2:3-12; 2 Petro 2:1-3) UbuKristu bwa busangu bwalisuuswike ku bena Roma, bwapokelele imitebeto yabo iya cisenshi na mano yabo aya buntunse, kabili tabasumine fye imilimo ya buteko lelo na kabili no mulimo wa fita.
Profesa Troeltsch alembele ukuti: “Ukufuma mu mwanda wa myaka uwalenga itatu ukuya na ku ntanshi imibele yalicilileko ukubipa, pantu Abena Kristu baishilefula mu milimo ya pa muulu na mu fifulo fya baishibisha, mu mulalo wa fita na mu ncito sha balashi. Imitande iingi mu fyalembwa fya Bwina Kristu [ifishili fya mu Baibolo] mwabamo ukuilishanya ukwingi ukwa maka ukwa kukaanya Abena Kristu ukuibimba mu fintu fya musango yu; pa lubali lumbi, na kabili tusanga ukwesha kwa kusuusuka—ukupaasha ukwapekanishiwilwa ukutalalika bakampingu bakuntukilwa bwangu . . . Ukutula pa nshita ya kwa Konstantino aya mafya yalifuminepo; ukushenkana pa kati ka Bena Kristu na basenshi kwalipwile, kabili imilimo yonse iya Buteko yalitambikwe ku Bena Kristu abalefwaya.”
Ilyo calelola ku kupwa kwa mwanda wa myaka uwalenga ine C.E., ubu buKristu bwasundulwa, ubwasuusuka bwaishileba imipepele ya Buteko bwa ciRoma.
Ukutula fye apo atendekele, Kristendomu—uwimininwako na Macalici ya ciKatolika, Orthodox, ne ciProtestanti—alitwalilila ukumfwana no Buteko ukupitila mu kusuusuka, ukuibimba mu kushika mu mapolitiki ya buteko no kutungilila bwene mu nkondo sha buko. Abaya ku calici abengi abafumaluka abapeshiwa amano kuli ici ukwabula ukutwishika kuti batemwa ukwishiba ukuti kwalibako Abena Kristu ilelo abatwalilila ukwenda umwaleenda Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo mu kwampana kwabo no Buteko. Ifipande fikonkelepo fibili fili no kulanda pali uyu mulandu mu kulonsha.
[Icikope pe bula 5]
Kaisare Nero, uyo Petro aleloshako lintu alembele ukuti: “Cindikeni imfumu”
[Abatusuminishe]
Musei Capitolini, Roma
[Icikope pe bula 6]
Polycarp asalilepo ukufwa ukucila ukupepa kateka
[Icikope pe bula 7]
Abena Kristu ba kwamba baali bekashi ba mutende, abafumacumi, abalesonke misonko