AbaYuda

Ubulondoloshi: Nga fintu mu kuseeka libomfiwa ilelo, ishiwi lilosha ku ntuntuko ya bantu ba ciHebere na bambi abaalwilwa ku buYuda. Baibolo na yo yalileto kusakamana ku cishinka ca kuti kwalibako abena Kristu abali baYuda lwa ku mupashi kabili abapanga “Israele wa kwa Lesa.”

Bushe abaYuda ba cifyalilwa ilelo bali bantu basalwa aba kwa Lesa?

Ico caba e cisumino ca baYuda abengi. E fisosa Encyclopædia Judaica (Jerusalem, 1971, Vol. 5, umuku. 498): “ABANTU BASALWA, e kusontelela kwaseeka ku bantu ba kwa Israele, ukulumbulule mfundo ya kuti abantu ba kwa Israele baiminina mu kwampana kumo kabili ukwaibela ku mulungu wa kubumbwa konse. Iyi mfundo yaliba ya pa kati ukupulinkane lyashi lya kale lyonse ilya kutontonkanya kwa ciYuda.”—Mona Amalango 7:6-8; Ukufuma 19:5.

Abengi mu Kristendomu bakwate mimwene yapalako. Iciputulwa ca “Butotelo” ica muli Journal and Constitution iya mu Atlanta (January 22, 1983 ibu. 5-B) cashimike ukuti: “Ukupusana ku fisambilisho fya kale ifya myanda ya myaka ifya macalici ukuti Lesa ‘aposeele abantu bakwe Israele’ kabili apyanikishepo mu kuba na ‘Israele umupya,’ wene [Paul M. Van Buren, uwasambilile fya bulesa pa Temple University mu Philadelphia] atila amacalici nomba yalikosha ukuti ‘icipingo pa kati ka kwa Lesa na bantu ba ciYuda cili ca muyayaya. Uku kupilibuka kwa kusungusha kwacitwa na baProtesitanti na baKatolika, pa mbali shonse shibili isha Atlantic.’” The New York Times (February 6, 1983, ibu. 42) yalundileko ukuti: “‘Kwalibako ukucebusha pa lubali lwa nsambu sha evangelio mu kuba na Israele ne cisumino ukuti icili conse Israele acita cilingile ukutungililwa, pantu Lesa ali pa lubali lwa kwa Israele,’ e fyasosele Timothy Smith, profesa wa fya bulesa pa Johns Hopkins University na Wesleyan evangelical.” Mu Kristendomu bamo baenekelo kwalula ne pusukilo lyonse ilya onse Israele wa cifyalilwa. Bambi babuule icilolwa ca kuti kwaliba lyonse icikakilo cishingapaatulwa pa kati ka kwa Lesa na Israele, e co bapelululo kuti caliba bena fyalo beka fye e bali no kuwikishiwa muli Kristu.

Languluka: Pa numa ya bunkole bwa mu Babiloni, lintu Israele abweshiwe ku calo cakwe, abantu baali no kubwesha ukupepa kwa cine mu calo cabo icapeelwa na Lesa. Umo uwa milimo yacitilwe waali kukuula cipya cipya itempele lya kwa Yehova mu Yerusalemu. Nangu cibe fyo, ukutula pa konaulwa kwa Yerusalemu ku bena Roma mu 70 C.E., itempele talyabala alikuulwa. Mu cifulo ca ico, mu ncende ye tempele lya kale mwaiminina ulufuba lwa baShilamu. Nga ca kuti abaYuda, abasoso ukuti baliba pe samba lye Funde lya kwa Mose, ilelo baali mu Yerusalemu nga bantu basalwa aba kwa Lesa, bushe itempele lyapeelwa ku kupepa kwakwe te kuti likuulwe cipya cipya?

Mat. 21:42, 43: “Yesu atile kuli bene [bashimapepo bakalamba na baume bakalamba aba ciYuda mu Yerusalemu]: Bushe tamwatala amubelenga mu malembo, icatila: Ilibwe ilyo bakakuula basuulile, lyene lyabo mutwe wa pa cifutu: ici e cacita [Yehova], kabili cabe ca kupapa mu menso yesu? Pa mulandu wa ici ndemweba, nati, ubufumu bwa kwa Lesa bukapokwa kuli imwe no kupeelwa ku luko ululetwale fisabo fya buko.”

Mat. 23:37, 38: “We Yerusalemu, we Yerusalemu! we wipaya bakasesema na batumwa kuli iwe ukubapoola amabwe! Inshita ishingi nafwayo kulonganya abana bobe, filya nankoko alonganya utwana twakwe mu mapindo yakwe, lelo mwalikene! Moneni ŋanda yenu yashilwa imwe icipompa.”

Bushe icipingo ca kwa Lesa kuli Abrahamu cipeelo kwebekesho kuti abaYuda batwalililo kuba abantu basalwa aba kwa Lesa?

Gal. 3:27-29: “Pantu imwe bonse ababatishiwa muli Kristu, namufwala Kristu. Tamuli muYuda nangu mwina Hela, tamuli musha nangu muntungwa, tamuli mwaume nangu mwanakashi; pantu imwe bonse muli bamo muli Kristu Yesu. Awe imwe nga mwaba aba kwa Kristu, ninshi muli mbuto sha kwa Abrahamu, muli impyani umwalole cilayo.” (E co, ukufuma ku mimwene ya kwa Lesa, te kutuntuka kwa cifyalilwa ukufuma kuli Abrahamu ukupima abali ulubuto lwa kwa Abrahamu.)

Bushe abaYuda bonse bakapilibukila ku citetekelo muli Kristu no kupoke pusukilo lya muyayaya?

Rom. 11:25, 26: “Mwe bamunyinane, ndefwayo kuti mwishibe ica nkama ici epali mwaba aba mano mu menso yenu mwe bene, ica kuti ubumununu nabuponena Israele lubali, ukasuke umwisulo wa Bena fyalo awisamo, kabili e fyo [“ifi e fyo,” TEV; “muli ifyo,” CC, By; ciGreek, houʹtos] abena Israele bonse bakapusuka.” (Ishibo kuti ukupususha kwa kwa “Israele onse” kupwishishiwa, te mu kwalulwa kwa bonse abaYuda, lelo ni mu ‘kwisa’ kwa bantu ukufuma ku nko sha Bena fyalo. Bakapilibula bamo bapilibula icikomo 26 ukuti: “E lyo pa numa ya ici abashala ba kwa Israele bakapusuka. Lelo A Manual Greek Lexicon of the New Testament [Edinburgh, 1937, G. Abbot-Smith, ibu. 329] alondolola houʹtos ukupilibula “muli iyi nshila, e co, muli ifyo.”)

Ukufika pa kuumfwikisha kwalungikwa ukwa calembwa pa Abena Roma 11:25, 26, tufwile na kabili ukulanguluka amabulondoloshi ya mu kubangilila mu Abena Roma: “Pantu umuYuda te wa mu kumoneka fye, nangu kusembululwa te kwa mu kumoneka fye mu mubili, iyo; lelo umuYuda ni uyo uuli umuYuda mu mutima, no kusembululwa kwine kwa mutima, kwa mupashi, te kwa malembo iyo.” (2:28, 29) “Pantu bonse aba muli Israele te bena Israele bonse iyo’”.—9:6.

Bushe califwaikwa ku baYuda ukubike citetekelo muli Yesu Kristu pa kuti bapusuke?

Esaya 53:1-12 asobele imfwa ya kwa Mesia ‘ukusende membu sha bengi no kupapatila abapulumushi.’ Daniele 9:24-27 alundileko ukwisa kwa kwa Mesia ne mfwa yakwe mu kuba no ‘kupwisho lubembu no kulekelela amampuulu.’ (JP) Imikululo yonse ibili ilango kuti abaYuda baali mu kukabila kwa kupapatila kwa musango yo no kulekelelwa. Bushe kuti baenekela ukukaana Mesia no kukwato kusuminisha kwa Umo uwamutumine?

Imil. 4:11, 12: “[Ukulosha kuli Yesu Kristu, umutumwa Petro alyobelwe ku mupashi wa mushilo ukusosa kuli bakateka ba ciYuda na baume bakalamba mu Yerusalemu] Ulya e libwe ilyasuulilwe kuli imwe, mwe bakakuula, ilyaisabo mutwe wa pa cifutu. Ne pusukilo talili muli umbi nakalya, nangu lishina limbi takuli mwi samba lya mulu ilyapeelwa mu bantu, umo tuli no kupusukila.” (Nangula uluko lwa kwa Israele ulwa cifyalilwa luipakisha kabili ukusenamina kwa bulesa ukwaibela, inshila yalisuka ku baYuda umo umo, nga fintu lyaba ku bantu ba nko shonse, ukunonke pusukilo ilyacitwo kupitila muli Yesu Mesia.)

Bushe ifiponako filecitika mu Israele ilelo fili kufikilishiwa kwa busesemo bwa Baibolo?

Esek. 37:21, 22, JP: “E fyo atila Shikulu LESA: Moneni, nkabuula abana ba kwa Israele mu kati ka nko, umo baile, kabili nkabalonganya monse monse, no kubaleta ku mpanga yabo; kabili Nkabapango kubo luko lumo mu calo, pa mpili sha kwa Israele, ne mfumu imo ikabe mfumu kuli bonse bene.” (Israele ilelo tali uluko pe samba lya mfumu iya mutande wa cifumu uwa kwa Davidi. Iyabo ni repabuliki.)

Esa. 2:2-4‚ JP: “Mu nshiku sha mpela ishikesa‚ e mo ulupili lwa ŋanda ya kwa SHIKULU lukalimba pa mulu wa mpili‚ kabili lukasumbulwo kucilo tupili; kabili nko shikakonkomokelako kuli lwene. Kabili abantu na bantu abengi bakayako no kutila: ‘Endeni‚ tunine ku lupili lwa kwa SHIKULU‚ ku ŋanda ya kwa Lesa wa kwa Yakobo; kabili akatusambilishe nshila Shakwe‚ kabili tukenda mu tushila Twakwe.’ . . . Kabili bakafule mpanga shabo ukuba baplao‚ na mafumo yabo ukuba ifya kutungwilako; uluko talwakasumbwile ku luko lunankwe ulupanga‚ nangu ukusambilila kabili inkondo.” (Mu Yerusalemu ilelo‚ uko itempele lyali akatanshi takwaba “ŋanda ya kwa Lesa wa kwa Yakobo’” lelo‚ mu cifulo ca liko‚ pali ulufuba lwa baShilamu. Kabili takwaba kusela pa lubali lwa kwa Israele nangu abena mupalamano ba uko “ukufule mpanga shabo ukuba baplao.” Bashintilisho kupusunsuka pa kupekanya ifita.)

Esa. 35:1‚ 2‚ JP: “Fikasekelela amatololo ne mpanga iyaumisha; ne fiswebebe fikaanga‚ no kupuuka nge luba. Fikapuuka mu kufula‚ no kwanga‚ kukaba ukwanga no kwaula; ubukata bwa Lebanone bukapeelwa kuli fyene‚ ukupulama kwa Karmele na Sharone; fikamono bukata bwa kwa SHIKULU‚ bucisamo bwa kwa Lesa wesu.” (Ukufukulule mitengo kwamonekesha ne nshila sha kwitilila menshi mu kutunguluka shalicitwa mu Israele. Lelo intungulushi sha uko tashipeela mucinshi kuli Shikulu Lesa. Nga fintu premier walipo kale‚ David Ben-Gurion‚ asosele ukuti: “Israele apimo . . . kucimfya iciswebebe no kucicite catemfuma ku maka ya sayansi no mupashi wa kupanga‚ no kwalule mpanga ukuba demokrasi wakosa.”)

Seka. 8:23‚ JP: “Mu nshiku isho cikabako‚ ukuti abantu ikumi aba mu nko sha ndimi shonse‚ bakekata ku cisempe cakwe uyo e kuti muYuda‚ no kutila: tuleya na iwe‚ pantu natuumfwo kuti Lesa ali na iwe.” (Kuli Lesa nshi kuntu ubusesemo bwaloshako? Mu lulimi lwa ciHebere ishina lyakwe [יהוה, lyapilibulwa mu kuseeka Yehova] limoneka ukucila pa miku 130 muli ili buku limo ilya Malembo ya Mushilo. Ilelo ilyo umo abomfye ilyo ishina, bushe abantu basondwelelo kuti alingile ukuba umuYuda? Iyo; pa myanda ya myaka iingi, ukutiine mipashi kwalenga abantu ba ciYuda apo bapelele ukutaluka ku kulumbule shina lya pa lwakwe ilya kwa Lesa. Ukusekelela kwa kupumikisha ukwa ba butotelo ukukuma kuli Israele wa cifyalilwa ilelo takwalinga muli ubu busesemo.)

Ni shani, lyene, ifiponako muli Israele wa kasuba ka muno nshiku fili no kumonwa? Pamo fye ngo lubali lwa fya kulunduluka kwa cibulungwa ifyasobelwe muli Baibolo. Ifi fyasanshamo inkondo, ukubulwe funde, ukutemwa kwashibantukila kuli Lesa, no kutemwe ndalama.—Mat. 24:7, 12; 2 Tim. 3:1-5.

Muli bani amasesemo pa lwa kubweshiwa kwa kwa Israele yafikilishiwa ilelo?

Gal. 6:15, 16: “Pantu ukusembululwa te cintu, nangu kukanasembululwa, kano kulengwa cipya cipya. Na bonse abendelo mwabela uyu mulingo, pali bene pabe umutende no luse, pali Israele wa kwa Lesa.” (E co “Israele wa kwa Lesa” tapiminwa kabili pa citendekelo ca kwalukila ku cifwaikwa cabikilwe pali Abrahamu kuli bonse abaume aba ŋanda yakwe ukusembululwa. Ukucila, nga fintu cilondolwelwe pa Abena Galatia 3:26-29, abo abali ba kwa Kristu kabili abali abana baume bafyalwa ku mupashi aba kwa Lesa bali “mbuto sha kwa Abrahamu.”)

Yer. 31:31-34: “Moneni, inshiku shileisa, cisemo ca kwa Yehova, ilyo nkapinge cipingo cipya ku ba ŋanda ya kwa Israele ne ŋanda ya kwa Yuda . . . Awe tabakasambilishanye kabili, umuntu onse umunankwe, umuntu onse munyina, ati, Ishiba Yehova; pantu bakanjishiba bonse bene, ukutula pa banono ukufika na pa bakalamba cisemo ca kwa Yehova.” (Ico cipingo cipya calicitilwe, te mu kuba no luko lwa kwa Israele wa cifyalilwa, lelo mu kuba na bakonshi ba cishinka aba kwa Yesu Kristu ku bo isubilo lya bumi bwa ku mulu lyatambulwilwe. Pa kwimike Icibukisho ca mfwa yakwe, Yesu abapeele ulukombo lwa mwangashi kabili atile: “Ulu lukombo cipingo cipya mu mulopa wandi.” [1 Kor. 11:25])

Ukus. 7:4: “Naumfwile ne mpendwa ya bakakatikwe, amakana umwanda umo na makana amakumi yane na makana yane, abakakatikwe aba mu mikowa yonse ya bana ba kwa Israele.” (Lelo mu fikomo ifyakonkapo, ukulumbulwa kwalicitwa ku “mukowa wa kwa Lebi” no “mukowa wa kwa Yosefe.” Iyi tayasanshiwemo mu kutantika kwa mikowa 12 iya kwa Israele wa cifyalilwa. Mu kusekelela, ilyo casoswo kuti abantu kuti bakakatikwa “mu mukowa onse,” imikowa ya kwa Dani na Efraimu tayalumbulwa. [Linganyako Impendwa 1:4-16.] Ukuloshako kulingile pano kucitwa kuli Israele wa ku mupashi wa kwa Lesa, kuli abo Ukusokolola 14:1-3 kwalanga ukuti bakakana na Kristu mu Bufumu bwakwe bwa ku mulu.)

Heb. 12:22: “Mwapalamina ku lupili Sione, ku musumba wa kwa Lesa wa mweo, Yerusalemu wa mu mulu, na kuli bamalaika ba myanda mishila.” (Muli ifyo tacili kuli Yerusalemu wa pano isonde lelo kuli “Yerusalemu wa mu mulu” uko abena Kristu ba cine balolesha ku kufikilishiwa kwa malayo ya kwa Lesa.)