pa kale, bapunda abati, “Mutende, mutende, ilyo tapali mutende.” (Yeremia 6:14) Ukwabulo kutwishika ukupunda kwabo ukwa mutende kukatwalilila, ukwima mukwaafwilisha akalume ukukuma kuli ako umutumwa Paulo asesemene ati: “Ubushiku bwa kwa [Yehova, NW] bukesa ngo mupupu ubushiku. Ilyo balesosa, abati, Mutende, kabili [umutelelwe!, NW], e lyo uboni ubwa kupumikisha bwabemina, filya fine ubucushi bwa kupaapa bwisa pa mwanakashi uuli ne fumo; kabili takwakabe ukupusuka nakalya.”—1 Abena Tesalonika 5:2, 3.

14. Mibele nshi iyo ukupunda kwa “Umutende kabili [mutelelwe!, NW]” kukabuula, kabili ni shani umo engasengauka ukulufiwa na kwene?

¹⁴ Mibele nshi iyo uku kupunda kwaumfwika ukwa “Umutende kabili [umutelelwe!, NW]” kukabuula? Pano kwalumbulwa ukuba icapulamo pa ntanshi fye ya bonaushi bwa kupumikisha ubwa abo bacita uko kupunda. E co, cikaba cintu icacilapo ukulumbululwa na pa kubilisha kwatangilile ukwa ntungulushi sha calo. Ukwabulo kutwishika cikaba pa cipimo ca kusaalala kwe sonde. Lelo, tacakacile pa kuba ica kukopeka. Pe samba, tapakabe nangu cimo icikaluka. Akaso, ulupato, imisoka, ukubongoloka kwa ndupwa, bucisenene, ukulwala, ubulanda, ne mfwa fikaba ficilipo. Uyo e mulandu ukupunda kuleisa kukalufya abashalola ku busesemo bwa Baibolo. Lelo takulekabila ukulufya iwe, nga waba uwalola ku bupilibulo bwa fya kuponako mu calo no kumfwila ukusoka kwa mu busesemo mu Cebo ca kwa Lesa.—Marko 13:32-37; Luka 21:34-36.

Icipandwa 35

Ukuputunkanya Babiloni Mukalamba

1. Ni shani malaika alondolola iciswango cakashika ce, kabili musango nshi wa mano ukabilwa ku kumfwikishe filangililo fya Ukusokolola?

MU KULUNDA pa kulondolola iciswango cakashika ce ica mu Ukusokolola 17:3, malaika aeba Yohane ati: “Pano pali umutima uuli na mano. Imitwe cinelubali ni mpili cinelubali, ishaikalapo umwanakashi; kabili, ni mfumu cinelubali, isho shisano shaliwile, imo e po ili, imbi icili tailaisa; kabili ilyo ikesa ili no kwikale nshita inono.” (Ukusokolola 17:9, 10) Malaika pano alepeela amano yafuma mu mulu, amano yeka fye ayengapeela ukumfwikisha ifilangililo fya mu Ukusokolola. (Yakobo 3:17) Aya mano yasanikila ibumba lya buYohane na banabo pamo nga ku bukulu bwa nshita isho tuleikalamo. Yakuula mu mitima yaipeela ukutesekesha kwa mapingushi ya kwa Yehova, ayali nomba mupepi no kupwishiwa, no kupampamina ukutiina Yehova kwabamo ubutuntulu. Pa Amapinda 9:10 palando kuti: “Akatiina ka kuli Yehova e ca kubalilapo ca mano, no kwishiba Uwa mushilo e mucetekanya.” Cinshi amano ya bulesa yafisulula kuli ifwe pa lwa ciswango?

2. Bupilibulo nshi ubwa mitwe cinelubali iya ciswango cakashika ce, kabili ni shani caba ukuti “shisano shaliwile, imo e po ili”?

² Imitwe cinelubali ya ciswango cakalipisha imininako “impili,” cinelubali, nelyo “mfumu” cinelubali. Amashiwi yonse yabomfiwa mu Malembo ukulosha ku maka ya kamfulumende. (Yeremia 51:24, 25; Daniele 2:34, 35, 44, 45) Mu Baibolo, amaka ya calo mutanda yalumbulwa nga yakwete ukupunka pa milandu ya bantu ba kwa Lesa ni: Egupti, Ashuri, Babiloni, Medo-Persia, Greece, na Roma. Pali aya, yasano yalishileko kale no kuya pa nshita Yohane apokelele Ukusokolola, ilintu Roma aali acili sana amaka ya calo. Ici cumfwana bwino bwino na mashiwi yatile, “shisano shaliwile, imo e po ili.” Lelo ni shani ku lwa “imbi” icili tailaisa?

3. (a) Ni shani Ubuteko bwa ciRoma bwaishile kukwakanikana? (b) Kulunduluka nshi kwacitikeko ku Masamba? (c) Ni shani Ubuteko Bwashila bwa ciRoma buli no kumonwa?

³ Ubuteko bwa ciRoma bwalikokwele kabili bwatanunwike na pa myanda ya myaka pa numa ya kasuba ka kwa Yohane. Mu 330 C.E., Kateka Konstantino aseseshe umusumba wakwe ukufuma ku Roma ukuya ku Byzantium, u o ainike cipya cipya Constantinople. Mu 395 C.E., Ubuteko bwa ciRoma bwaakanikene mu mbali sha ku Kabanga na ku Masamba. Mu 410 C.E., Roma umwine wine awile kuli Alaric, imfumu ya bena Visigoth (umushobo wa ciGerman uyo uwapilibukile ku “BuKristu” bwa musango wa ciArian). Imishobo ya ciGerman (kabili “Ubwina Kristu”) yacimfishe Spain no bukulu bwa calo ca Rome mu North Africa. Kwaliko imyanda ya myaka ya kubukana, icimfulumfulu, no kuteuluka mu Europe. Bakateka balumbuka baimine ku Masamba, pamo nga Charlemagne, uwapangile ukusuminishanya na Papa Leo III mu mwanda wa myaka walenga 9, na Frederick II, uwatekele mu mwanda wa myaka uwalenga 13. Lelo ubuteko bwabo, nangu bwainikwe Ubuteko Bwashila ubwa ciRoma, bwali ubwacepesha ukucila pa Buteko bwa ciRoma ubwa mu kubangilila pa bukulu bwa buko. Bwali ukucilisha ubwa kubwekeshamo nelyo ukutwalilila aya maka ya pa kale ukucilo kuba ubuteko ubupya.

4. Kutunguluka nshi uko Ubuteko bwa ku Kabanga bwakwete, lelo cinshi cacitike ku bwingi bwa calo ca Roma wa pa kale mu North Africa, Spain, na Syria?

⁴ Ubuteko bwa ku Kabanga ubwa Roma, bwali ne cifulo cikalamba pa Constantinople, bwatwalilile mu kwampana kushamoneke kwanguka no Buteko bwa ku Masamba. Mu mwanda wa myaka walenga mutanda, kateka wa ku Kabanga Justinian I ali na maka ya kucimfya cipya cipya ubukulu bwa North Africa, na kabili acilime mu Spain na Italy. Mu mwanda wa myaka walenga cinelubali, Justinian II apokolwele Ubuteko intunga sha Makedonia isho shacimfiwe ku ba mushobo wa bena Slav. Ukufika mu mwanda wa myaka walenga cinekonsekonse, nangu cibe fyo, ubukulu bwa cali akatanshi icalo ca Roma wa pa kale mu North Africa, Spain, na Syria fyaishile pe samba lya buteko bupya ubwa ba Shilamu na muli fyo fyapitile ukufuma ku kulama kwa bonse Constantinople na Roma.

5. Nelyo umusumba wa Roma wawile mu 410 C.E., ni shani caba ukuti casendele imyanda ya myaka iingi yalundwapo ukuti imilondo yonse iya Buteko bwa cipolitiki bwa ciRoma ipite ukufuma pa cisebele ca calo?

⁵ Umusumba wa Constantinople wene watwalilile pa nshita yalepelako. Wapusunswike ukusansa kwabwekeshiwabwekeshiwapo ukufuma ku bena Persia, abaArabia, baBulgaria, na bena Russia ukufikila mu 1203 wawile mu kupelako—te ku baShilamu lelo ku balelwila icisumino bafuma ku Masamba. Mu 1453, nangu ni fyo, waishile pe samba lya maka ya kwa kateka wa ciMuslim Ottoman Mehmed II kabili mu kwangufyanya wasangwike umusumba ukalamba uwa Ottoman, nelyo Buteko, bwa ku Turkey. Muli fyo, nangu umusumba wa Roma wawile mu 410 C.E., casendele imyanda ya myaka iyafula ukuti imilondo yonse ya Buteko bwa cipolitiki bwa ciRoma ipite ukufuma pa cisebele ca calo. Kabili nangula ni fyo, ukusonga kwa buko kwali kucili kulemoneka mu mabuteko ya butotelo yashimpilwe pali bupapa bwa Roma na macalici ya Eastern Orthodox.

6. Mabuteko nshi ayapya icine cine yalundulwike, kabili ni buli kwi bumo ubwaishilecishapo ukutunguluka?

⁶ Ukufika mu mwanda wa myaka walenga 15, nangu cibe fyo, ifyalo fimo fyalekuula amabuteko ayamoneke ayapya icine cine. Lintu yamo aya maka ya buteko yasangilwe mu fyalo ifyali kale impanso sha ciRoma, amabuteko yabo tayali kutwalilila fye kwa Buteko bwa ciRoma. Portugal, Spain, France, na Holland fyonse fyasangwike ifipuna fya mabulashi yafikile ukutali. Lelo ubwacililepo ukutunguluka bwali ni Britain, ubwaishiletangilila ubuteko bwakulisha pali ubo ‘akasuba kashabalile akawa.’ Ubu buteko bwakulile pa nshita shalekanalekana pa bukulu bwa North America, Africa, India, na Southeast Asia, pamo pene no kutanunuka kwa South Pacific.

7. Ni shani fintu umusango wa maka ya calo yabamo yabili waishile ku kubako, kabili butali bwaba shani Yohane asosele ukuti ‘umutwe’ walenga cinelubali, nelyo amaka ya calo, yakatwalilila?

⁷ Ku mwanda wa myaka walenga 19, impanso shimo mu North America kale kale baliputwike ukufuma ku Britain ukupanga United States of America waikalila. Lwa ku mapolitiki, ukulwa kumo pa kati ka luko lupya ne calo bafumineko kwalitwalilile. Nangu ni fyo, inkondo ya calo ya ntanshi yapatikishe ifyalo fyonse ukwishiba amabuseko yabo ya cinkumbawile no kukosha ukwampana kwaibela pa kati kabo. Muli fyo, umusango wa maka ya calo yabamo yabili waishile mu kubako, uwapangilwe na United States of America, nomba uluko lwacilapo ukusambala mu calo, na Great Britain, icipuna ca buteko bwakulisha ubwa calo. Pano, lyene, e pali ‘umutwe’ walenga cinelubali, nelyo amaka ya calo, ayatwalilila ukwingila mu nshita ya mpela na mu fyalo fya ayo inte sha kwa Yehova isha kasuba ka muno nshiku shabalilepo ukwimikwa. Ukulinganishiwa ku kuteka kwaleepa ukwa mutwe walenga mutanda, uwa cinelubali wikalako fye “inshita inono,” ukufikila Ubufumu bwa kwa Lesa bukonaula ukwishibikwa kwa nko konse.

Mulandu Nshi wa Kwitilwa Imfumu Yalenga Cinekonsekonse?

8, 9. Cinshi malaika eta iciswango cakashika ce ica cimpashanya, kabili ni mu nshila nshi umo cafumine ku ca cinelubali?

⁸ Malaika mu kulundapo alondolola kuli Yohane ati: “Kabili iciswango icalipo, kabili tacilipo, cene calenga [imfumu ya, “NW”] cinekonsekonse; kabili [ifuma, “NW”] muli cinelubali, na ku bonaushi e ko cileya.” (Ukusokolola 17:11) Iciswango cakashika ce ica cimpashanya “cafuma” mu mitwe cinelubali; uko e kuti, cafyalwa ukufuma, nelyo ukulya imisha ya kubako kwa ciko kuli, iyo mitwe ya ca ntanshi “iciswango . . . cafuma muli bemba,” kuli ico iciswango cakashika ce caba icimpashanya. Mu nshila nshi? Cisuma, mu 1919 amaka ya Anglo-America yali e mutwe waninine. Imitwe mutanda ya mu kubangilila yaliwile, kabili icifulo ca kuba amaka yateka aya calo capitile kuli uyu mutwe walimo ibili kabili nomba cali muli wene. Uyu mutwe walenga cinelubali, nga ica kwimininako ca nomba ica mutande wa maka ya calo, wali amaka yalesesha mu kwimika League of Nations kabili waba e kasumbula mukalamba na kafwilisha mu fya ndalama uwa United Nations. Muli fyo, mu cilangililo, iciswango cakashika ce—imfumu yalenga cinekonsekonse—“ifuma” mu mitwe cinelubali iya kutendekelako. Ukumonwa muli iyi nshila, ubulondoloshi bwa kuti ifuma ku ca cinelubali bumfwana bwino bwino no kusokolola kwa mu kubangilila ukwa kuti iciswango ca nsengo shibili capala umwana wa mpaanga (Amaka ya Calo ya Anglo-America, umutwe walenga cinelubali uwa cilya ciswango ca mu kubangilila) cakoseleshe ukupangwa kwa cimpashanya no kucipeela ubumi.—Ukusokolola 13:1, 11, 14, 15.

⁹ Ukulundapo, ifilundwa fya mu kubangilila ifya League of Nations fyasanshishemo, pamo pene na Great Britain amakamfulumende ayo yatekele mu fipuna fya mitwe ya kubalilako, ukuyalumbula Greece, Iran (Persia), na Italy (Roma). Mu kupelako, amakamfulumende yateke calo calaminwe ku maka ya calo mutanda ya mu kubangilila yaishilebe filundwa fya kwaafwilisha ifya cimpashanya ca ciswango. Muli aya mano, namo mwine, kuti casoswa ifyo ici ciswango cakashika ce cafuma ku maka ya calo cinelubali.

10. (a) Ni shani cingasoswa ukuti iciswango cakashika ce na kabili caba ‘imfumu yalenga cinekonsekonse’? (b) Ni shani intungulushi ya Soviet yalumbulwile ukwaafwilisha kwa United Nations?

¹⁰ Mona ukuti iciswango cakashika ce “cene calenga [imfumu ya, NW] cinekonsekonse.” Muli fyo, United Nations ilelo apekanishiwa ukumoneka nga kamfulumende wa calo. Mu nshita shimo abomba fye ukupala umo, ukutuma ifita mwi bala ku kupikulula ifikansa fya pa kati ka nko, pamo nga mu Korea, Sinai Peninsula, ne fyalo fya mu Africa fimo, na Lebanon. Lelo caba fye cimpashanya ca mfumu. Ukupala icimpashanya ca butotelo, tacakwata kusonga kwa cine cine nelyo amaka pa mbali ya kufuma ku yabikwa muli cene kuli abo abaciletele ku kubako na bacipepa. Pa kashita kamo, ici ciswango ca cimpashanya cimoneka icabulwa amaka; lelo tacabala acikumanya umusango wakushiwa umupwilapo ku filundwa fyatemwa budikiteta ifyaposele League of Nations ukukunkulukila ku mbo. (Ukusokolola 17:8) Nangu akwete amatontonkanyo yapusana apakalamba mu ntunga imbi, intungulushi yalumbuka ya Soviet mu 1987 yailundile kuli ba papa ba ku Roma mu kulumbulula ukwaafwilisha UN. Aitile fye ne “micitile ya cinkumbawile ya mutelelwe wa pa kati ka nko” iyashimpilwe pali UN. Nge fyo Yohane mu kwangufyanya eshiba, inshita ikesa ilyo UN akabomba no bulashi bwakulisha. Lyene, mu kukonkapo kwa ciko, “ku bonaushi e ko cileya.”

Imfumu Ikumi Pali Ora Umo

11. Cinshi malaika wa kwa Yehova ashimika ulwa nsengo ikumi pa ciswango cakashika ce ica cimpashanya?

¹¹ Mu cipandwa cibangilileko ica Ukusokolola, bamalaika uwa mutanda no wa cinelubali bapongolwele inweno sha cipyu ca kwa Lesa. Muli ifyo twaebelwe ukuti ishamfumu sha pe sonde shilelonganikwa ku bulwi bwa kwa Lesa pa Armagedone no kuti ‘Babiloni Mukalamba nomba naibukishiwa mu cinso ca kwa Lesa.’ (Ukusokolola 16:1, 14, 19) Nomba tuleishiba mu kwebekesha kwacilapo ukukula ifyo amapingushi ya kwa Lesa pali aba yali no kuputunkanishiwa. Kutika kabili kuli malaika wa kwa Yehova ilintu alelanda kuli Yohane. “Kabili insengo ikumi isho umwene ni mfumu ikumi ishishilapokelelo bufumu, lelo shipokelelo lupaka nge shamfumu pamo ne ciswango pali ora umo; ishi shili [ne tontonkanya limo, “NW”], kabili shipeela amaka ya shiko no lupaka lwa shiko ku ciswango. Ishi shikalwa no Mwana wa mpaanga, no Mwana wa mpaanga akashicimfya ico e Shikulu wa bashikulu, kabili Imfumu ya shamfumu na bali pamo nankwe bantu abaitwa, kabili abasalwa, kabili aba cishinka.”—Ukusokolola 17:12-14.

12. (a) Cinshi insengo ikumi shimininako? (b) Ni shani caba ukuti insengo sha cimpashanya ikumi ‘tashilati shipokelele ubufumu’? (c) Ni shani insengo sha cimpashanya ikumi shakwata nomba “ubufumu,” kabili pa butali bwaba shani?

¹² Insengo ikumi shimininako amaka ya bupolitiki