Icipandwa 11

Inshita ya Kwisa kwa kwa Mesia Yasokololwa

1. Apo Yehova ni Kasunga wa Nshita Mukalamba, cinshi twingashininkisha?

YEHOVA e Kasunga wa Nshita Mukalamba. E ulame nshita ne myaka iyakuma ku mulimo wakwe. (Imilimo 1:7) Fyonse ifyo afwaya ukucitika muli yi nshita ne myaka fikafishiwapo. Tafyakabwelele ibusha.

2, 3. Ni ku kusesema nshi Daniele ayangilweko, kabili buteko nshi bwaleteka Babele pali ilya nshita?

² Kasesema Daniele atetekele mu maka ya kwa Yehova aya kutantika ifintu no kulenga fyafishiwapo pantu alesoma sana Amalembo. Daniele ayangilwe sana ku kusesema pa lwa kupomonwa kwa Yerusalemu. Yeremia alilembele ifyo Lesa asokolwele pa lwa nshita umusumba washila wali no kuba amapopa, kabili Daniele abebetele sana uku kusesema. Alembele ukuti: “Mu mwaka wa ntanshi wa kwa Dariusi mwana Ahasuerusi, uwa mu bufyashi bwa bena Madai, uwacitilwe imfumu pa bufumu bwa bena Kaldi, mu mwaka wa ntanshi wa bufumu bwakwe, ine Daniele nakutulwike mu malembo impendwa ya myaka iyo Yehova asosele kuli Yeremia kasesema, iya kufishapo amapopa ya Yerusalemu; yali amakumi cinelubali [70].”—Daniele 9:1, 2; Yeremia 25:11.

³ Pali ilya nshita Dariusi umwina Madai ali kateka pa “bufumu bwa bena Kaldi.” Filya Daniele asobele ntanshi ilyo ashimbwile ifyalembelwe pa cibumba fyafishiwepo lubilo lubilo. Ubuteko bwa Babele bwali nabuloba. Bwali ‘nabupeelwa ku bena Madai na bena Persia’ mu 539 B.C.E.—Daniele 5:24-28, 30, 31.

DANIELE APAAPAATILA YEHOVA MU KUICEFYA

4. (a) Cinshi calekabilwa pa kulubulwa kuli Lesa? (b) Ni shani fintu Daniele apaleme kuli Yehova?

⁴ Daniele aishibe ukuti ukupomonwa kwa Yerusalemu ukwa myaka 70 kwalesungamine mpela. Cinshi ali no kucita nomba? Umwine atwebo kuti: “E ico naloseshe icinso candi kuli Shikulu Lesa, ku kufwaila mwi pepo na mu kupaapaata, ndi mu kuleko kulya, na mu lusamu, ne mito. Napepele kuli Yehova Lesa wandi, natootele.” (Daniele 9:3, 4) Umutima usuma walekabilwa pa kulubulwa kuli Lesa mu nkumbu shakwe. (Ubwina Lebi 26:31-46; 1 Ishamfumu 8:46-53) Balekabile citetekelo, ukuicefya, no kulapila kwine kwine pa membu shalengele ukuti basendwe muli bunkole na mu busha. Daniele alandiileko abantu bakwe ababembu kuli Lesa. Mu nshila nshi? Ukupitila mu kukanalya, ukuloosha, no kufwale nsamu, ukulangilila ukulapila no bufumacumi.

5. Mulandu nshi Daniele acetekele ukuti abaYuda bakabwelela ku calo cabo?

⁵ Ukusesema kwa kwa Yeremia kwalengele Daniele ukuba ne subilo, pantu kwalangilile ukuti mu kwangufyanya abaYuda bali no kubweshiwa ku calo cabo ica Yuda. (Yeremia 25:12; 29:10) Ukwabula no kutwishika, Daniele alishininkishe ukuti balya baYuda bankole bali no kulubulwa pantu umuntu witwa Koreshe kale kale ali ni mfumu mu Persia. Nakabushe Esaya ali nasobela ukuti Koreshe ali no kubomfiwa mu kulubula abaYuda ku kuyakuula Yerusalemu cipya cipya ne tempele. (Esaya 44:28–45:3) Lelo Daniele taishibe ifyo ico cali no kufishiwapo. E co akonkenyepo ukupaapaatila Yehova.

6. Cinshi Daniele asumine ilyo alepepa?

⁶ Daniele aloseshe ku nkumbu sha kwa Lesa ne cikuuku. Mu kuicefya, asumine ukuti abaYuda balibembwike pa mulandu wa kupondoka, ukukanaumfwila amafunde ya kwa Yehova, no kusuula bakasesema bakwe. Lesa ‘alibatamfishe pa fya bumfutu fyabo.’ Daniele apepele ukuti: “Mwe Shikulu, tuli ne nsoni sha ku finso, ne shamfumu shesu, na bacilolo besu, na bashifwe, pa kuti twabembukila imwe. Shikulu Lesa wesu aba ne nkumbu no kubelelo luse ukwingi, apo twamusangukila; kabili tatwaba na cumfwila kwi shiwi lya kwa Yehova Lesa wesu ku kwenda mu malango yakwe ayo apeelele ku mulola wesu mu kuboko kwa babomfi bakwe bakasesema. Israele onse na o apula mu mafunde yenu, no kwaluka, ku kubulaba ne cumfwila kwi shiwi lyenu; e ico kwapongolwelwa pali ifwe icilapi, no mulapo uwalembwa mu malango ya kwa Mose umubomfi wa kwa Lesa. Pantu twabembuka kuli wene.”—Daniele 9:5-11; Ukufuma 19:5-8; 24:3, 7, 8.

7. Mulandu nshi twingasosela ukuti Yehova alilungike mu kuleka balya baYuda ukusendwa bankole?

⁷ Lesa alisokele abena Israele ulwa fyali no kufuma mu kukanamumfwila no kusuula icipingo apingile na bene. (Ubwina Lebi 26:31-33; Amalango 28:15; 31:17) Daniele alishibe ukuti Lesa alilungike mu fyo alecita. Asoselo kuti: “Na o afishe fyebo fyakwe ifyo asosele pali ifwe na pa bapingushi besu abatupingula, ku kuleta pali ifwe ububi bukalamba ubwa kuti tabwatala abucitwa mwi samba lya muulu onse ngo bo bwacitwa ku Yerusalemu. Ifyo mwalembwa mu malango ya kwa Mose e fyo ububi ubu bonse bwaisa pali ifwe, kabili tatwatala atusengula ku cinso ca kwa Yehova Lesa wesu, ku kubwela ku mampuulu yesu no kushilimuka mu cishinka cenu. E ico Yehova alolesha pa bubi ubu, no kubuleta pali ifwe; pantu Yehova Lesa wesu mulungami mu milimo yakwe yonse iyo acita, na ifwe tatwaba na cumfwila kwi shiwi lyakwe.”—Daniele 9:12-14.

8. Ni pali cinshi Daniele ashimpile ukupaapaata Yehova?

⁸ Daniele talefwaya ukuwaminisha ifyo abantu bakwe bacitile. Bunkole bwabo bwali malibu ya kuilombela, nga fintu fye alandilapo kuti: “Twabembuka, twabifya.” (Daniele 9:15) Kabili tapoosele fye amano ku kwilulukwa ku bucushi iyo. Lelo alepaapaata pa mulandu wa bukata bwa kwa Yehova ne shina. Lesa kuti afishapo icilayo cakwe muli Yeremia no kushishe shina Lyakwe ilyashila ukupitila mu kubelelo luse aba baYuda no kubabwesesha ku calo cabo. Daniele apaapaata ukuti: “Mwe Shikulu, umwabele fya bulungami fyenu fyonse, shi lekeni fibwele ubukali bwenu ne cipyu cenu ku musumba wenu Yerusalemu, ku lupili lwenu lwa mushilo; pantu imembu shesu na mampuulu ya bashifwe yalenga Yerusalemu na bantu benu ukube fyaseebana kuli bonse abatushinguluka.”—Daniele 9:16.

9. (a) Kupaapaata nshi uko Daniele alekelesha na ko mwi pepo lyakwe? (b) Cinshi casakamika Daniele, lelo ni shani fintu alangilila ukuti aleyangwa ishina lya kwa Lesa?

⁹ Mwi pepo lya mukoosha, Daniele akonkanyapo ukuti: “Nomba, mwe Lesa wesu, umfweni ukupaapaata kwa mubomfi wenu no kulomba kwakwe, lengeni ne cinso cenu ukubuutusha pa mwashila mwenu umwapomoka, pa mulandu wa mubomfi wenu, mwe Shikulu! Teyamikeni ukutwi kwenu, no kuumfwa, mwe Lesa wandi; shibuleni amenso yenu no kumone fyapomoka fyesu no musumba uwainikwa ne shina lyenu: pantu tatuletuula ku cinso cenu ifya kulomba fyesu pa mulandu wa fya bulungami fyesu, kano pa mulandu wa nkumbu shenu ishikalamba. Mwe Shikulu, umfweni; mwe Shikulu, beleleni uluse; mwe Shikulu, peepekeni kabili citeni, mwishimba, pa mulandu wa mwe bene, mwe Lesa wandi, pantu ishina lyenu lyapeelwa ku musumba wenu na ku bantu benu.” (Daniele 9:17-19) Nga ca kuti Lesa talekelele abantu bakwe no kubasha muli bunkole, ukulenga Yerusalemu, umusumba wakwe uwashila ukushala amapopa ku ciyayaya, bushe inko kuti shamumona nga Mulopwe wa Kubumbwa Konse? Bushe nga tabatile Yehova takwata maka ukucila imilungu ya Babele? Ishina lya kwa Yehova kuti lyasaalulwa, kabili ci casakamika Daniele. Pa miku 19 apo ishina lya bulesa, Yehova, lisangwa mwi buuku lya kwa Daniele, imiku 18 yaba muli ili line pepo!

GABRIELE AISA LUBILO LUBILO

10. (a) Nani atuminwe kuli Daniele, kabili mulandu nshi? (b) Mulandu nshi Daniele aitile Gabriele ati “muntu”?

¹⁰ Ilyo Daniele acili alepepa, malaika Gabriele aisa. Asosa ukuti: “We Daniele, nomba njishile ku kukupeelo kushilimuka no kwiluka. Pa kutendeka kwa kupaapaata kobe e pafumine icebo ca kwa Lesa, na ine ninjisa ku kukweba, pantu uli watemwikwa; e ico tontonkanye cebo, no kucetekanye cimonwa.” Lelo mulandu nshi Daniele alemwitila ati “umuntu Gabriele”? (Daniele 9:20-23) Ilyo Daniele alefwaya ukwiluka ulwa cimonwa cakwe ica mu kubangilila ica kwa sawe na sukusuku, amwene ‘uwalemoneka ngo muntu.’ Ali ni malaika Gabriele uwatuminwe ku kulenga Daniele ukwiluka. (Daniele 8:15-17) E fyo cali na lintu Daniele apwishishe ukupepa. Uyu malaika apaleme kuli wene mu mimonekele ya buntu no kulanda kuli wene nga fintu abantu bacita.

11, 12. (a) Nangu cingati mu Babele tamwali itempele lya kwa Yehova nelyo icipailo, ni shani fintu abaYuda baipeeleshe balangile ukuti balicindamika ifya kuninika ifyo Ifunde lyalekabila? (b) Mulandu nshi Daniele aitilwe “uwatemwikwa”?

¹¹ Gabriele afika “ku nshita ya ca buunga ca cungulo.” Icipailo ca kwa Yehova cali naconaulwa pamo ne tempele mu Yerusalemu, kabili abaYuda bali bankole ba bena Babele abasenshi. E co abaYuda ba mu Babele tabalepeela Lesa amalambo. Lelo, pa nshita yaimikwe iya malambo ukulingana ne Funde lya kwa Mose, cali icalinga ku baYuda baipeeleshe aba mu Babele ukulumbanya Yehova no kumupaapaatila. Apantu ali uwaipeelesha kuli Lesa, Daniele aleitwa “uwatemwikwa.” Yehova ‘Uumfwa ukupepa,’ alibekelwe muli wene, kabili Gabriele atuminwe bwangu bwangu ku kwasuka ipepo lya kwa Daniele ilya citetekelo.—Ilumbo 65:2.

¹² Daniele alepepa kuli Yehova imiku itatu pa bushiku bumo nangu ni lintu ici caishileba cintu engafwilapo. (Daniele 6:10, 11) E mulandu wine Yehova amutemenwe nga nshi! Ipepo no kwetetula pa Cebo ca kwa Lesa e fyamulengele ukwishiba ukufwaya kwa kwa Yehova. Daniele ali wa mukoosha mwi pepo kabili alishibe ifya kupalama kuli Yehova bwino ku kuleka amapepo yakwe yasukwe. Alekomaila pa bulungami bwa kwa Lesa. (Daniele 9:7, 14, 16) Kabili nangu cingati abalwani bakwe tabasangilemo icilubo muli wene, Daniele alishibe ukuti ali mubembu mu menso ya kwa Lesa kabili aliyebelele imembu shakwe.—Daniele 6:4; Abena Roma 3:23.

‘IMYAKA 70’ IYA KUPESHE MEMBU

13, 14. Fyebo nshi ifyacindama Gabriele aebele Daniele?

¹³ Mwandi casuko Daniele wa mukoosha mwi pepo aasukwa! Yehova amulaya ukuti abaYuda bakabwelela ku calo cabo, amulenga no kwiluka pa lwa cintu cacilapo ukucindama icali kumoneka kwa kwa Mesia wasobelwe. (Ukutendeka 22:17, 18; Esaya 9:6, 7) Gabriele aeba Daniele ukuti: “Bacinelubali amakumi cinelubali [7 ukufushiwa imiku 70] ba myaka balingilwa abantu bobe no musumba obe wa mushilo, ku kupwisho bupulumushi no kupeshe membu, kabili ku kukonsolwela amampuulu no kuleto bulungami bwa muyayaya, kabili ku kukomenene cimonwa na bukasesema, no kusubo mwashilisha. E ico ishiba, no kushilimuka, ukutula pa kufuma kwa cebo ku kulenga Yerusalemu ukwikalwamo no kukuulwa, ukufika ku wasubwa, cilongoshi, kukaba bacinelubali cinelubali [7 ukufushiwa imiku 7] ba myaka, kabili bacinelubali [7] amakumi mutanda na babili [62] [7 ukufushiwa imiku 62] ba myaka; umusumba ukabwelelamo, no kukuulwo musebo ne linga ilili ne mpembwe, mu nshita sha bucushi.”—Daniele 9:24, 25.

¹⁴ Cine cine iyi yali ni mbila nsuma! Yerusalemu ali no kukuulwa cipya cipya no kupepa ukubweshiwa pe tempele lipya e lyo no “wasubwa cilongoshi” ali no kumoneka pa nshita yaimikwe. Ici cali no kucitika muli “bacinelubali amakumi cinelubali ba myaka” e kuti 7 ukufushiwa imiku 70 nelyo imyaka 490. Iyi nshita yali myaka nga fintu cilangililwa na maBaibolo yambi. Ku ca kumwenako, utulembo twa pe samba pali Daniele 9:24 mu Tanakh—The Holy Scriptures, iyasabankanishiwa na The Jewish Publication Society na An American Translation tutila iyi nshita yali myaka. AmaBaibolo yapilibwilwe kuli Moffatt na Rotherham nayo yasosa ukuti myaka.

15. Ni mu fiputulwa nshi fitatu umo iyi ‘myaka 490’ yayakaniwe, kabili yali no kutendeka lilali?

¹⁵ Ukulingana na mashiwi ya kwa malaika, aba “bacinelubali amakumi cinelubali ba myaka” e kuti [7 ukufushiwa imiku 70], nelyo imyaka 490 bali no kwakaniwa mu fiputulwa fitatu: (1) imyaka 49 [ukufuma kukufusha 7 imiku 7], (2) imyaka 434 [ukufuma kukufusha 7 imiku 62] ne myaka 7, yonse ukufika ku myaka 490. The Revised English Bible itila: “Imyaka amakumi cinelubali [70] ukufushiwa imiku cinelubali [7] yapiminwa abantu bobe no musumba obe uwa mushilo.” Pa numa ya bunkole bwabo no bucushi mu Babele pa myaka 70, abaYuda bali no kusenaminwa kuli Lesa pa myaka 490, nelyo imyaka 70 ukufushiwa imiku 7. Intendekelo yali no kuba “pa kufuma kwa cebo ku kulenga Yerusalemu ukwikalwamo no kukuulwa.” Bushe ici cali no kubako lilali?

‘IMYAKA 70’ YATENDEKA

16. Nga fintu calangililwe ne cipope cakwe, mulandu nshi Koreshe abweseshe abaYuda ku calo cabo?

¹⁶ Ifintu fikalamba fitatu fikabilwa ukubebetwa pa lwa kutendeka kwa iyi ‘myaka 70.’ Ica ntanshi cacitike mu 537 B.C.E. lintu Koreshe apeele icipope ca kuti abaYuda babwelele ku calo cabo. Tubelenga ukuti: “E fyo Koreshe imfumu ya Persia atila: Amabufumu yonse ya pano isonde Yehova Lesa wa mu muulu alimpeela; kabili wene ankonkomesha ukumukuulile ng’anda mu Yerusalemu wa muli Yuda. Onse wa muli imwe uwa mu bantu bakwe bonse (Lesa abe nankwe), anine aye ku Yerusalemu uuli muli Yuda no kukuule ng’anda ya kwa Yehova Lesa wa bena Israele, e uli Lesa wa mu Yerusalemu. Kabili uwashalako onse uwa mu fifulo fyonse umo alebela, abaume ba mu cifulo cakwe bamwafwe kuli silfere na golde ne fyuma ne fitekwa fya kusende fipe, pamo ne fya kuitemenwa ifya ng’anda ya kwa Lesa iya mu Yerusalemu.” (Esra 1:2-4) Nga fintu caumfwika, imifwaile ya ici cipope yali ya kukuula itempele, “ing’anda ya kwa Yehova” apo yali kale.

17. Kalata Esra apeelwe yalandile ukuti aile ku Yerusalemu mu kucita cinshi?

¹⁷ Ica bubili cacitike mu mwaka walenga 7 uwa kuteka kwa Mfumu ya ku Persia Artakishashete (Artakishashete Longimanus, mwana Xerxes I). Pali ilya nshita, Esra kalemba atendeke ulwendo lwa myeshi ine ukufuma ku Babele ukuya ku Yerusalemu. Asendele kalata waibela ukufuma ku mfumu, lelo tapeele nsambu sha kukuula Yerusalemu cipya cipya. Lelo umulimo wa kwa Esra wali fye wa “kuyemfye ng’anda ya kwa Yehova.” E mulandu wine uyu kalata alandile pali golde, silfere, ifipe fyashila, umusangulo wa ngano, umwangashi, amafuta, no mucele ifya kutungilila ukupepa pe tempele, pamo no kulubulwa ku kupeelo mutulo ukwa balebombela pe tempele.—Esra 7:6-27.

18. Lyashi nshi lyasakamike Nehemia, kabili ni shani fintu Artakishashete Imfumu aishileishiba ulwa ici?

¹⁸ Ica butatu cacitike pa numa ya myaka 13, mu mwaka walenga 20 uwa kwa Artakishashete Imfumu ya ku Persia. Pali ilya nshita Nehemia ali ni kasumika wakwe mu “Shushani mwi sano.” Yerusalemu ali nakuulwako cipya cipya ku bashelepo ababwelele ukufuma ku Babele. Lelo ifintu tafyali bwino. Nehemia aishileishiba ukuti ‘ilinga lya Yerusalemu lyalipongolwa na makoma ya liko yalipya ku mulilo.’ Ici camusakamike apakalamba, kabili aishileba uwabombomana. Lintu aipushiwe umulandu abelele uwabombomana, Nehemia aaswike ukuti: “Imfumu ibe no mweo umuyayaya! Nga kanshi cinshi ico cishingabipila icinso candi, apo umusumba umwabe nshishi sha batata uli amapopa, na makoma ya uko yapya ku mulilo?”—Nehemia 1:1-3; 2:1-3.

19. (a) Lintu Imfumu Artakishashete yaipwishe Nehemia, cinshi acitile intanshi? (b) Cinshi Nehemia alombele, kabili ni shani fintu alangile ukuti alishibe ulwa mibombele ya kwa Lesa muli ci?

¹⁹ Ilyashi pali Nehemia lyakonkanyapo ukuti: “E lyo imfumu yatile kuli ine, Cinshi ico ulefwaya? E ico napepele kuli Lesa wa mu muulu; kabili natile ku mfumu, Nga cabe cisuma ku mfumu, kabili nga awama umubomfi wenu ku cinso cenu, ndelombe ca kuti mundeke nje kuli Yuda, ku musumba wa nshishi sha batata, no kuukuula.” Uku kwipusha kwatemwine Artakishashete, uwabombeele na pali fimbi ifyo Nehemia aipwishe ukuti: “Nga cabe cisuma ku mfumu, mpeelwe bakalata ntwale kuli bakateka ba ku masamba ya Mulonga [wa Yufrate] aba kuti bampishe nsuke mfike kuli Yuda; na kalata wa kuli Asafi kalinda wa mitengo ya mfumu, uwa kuti ampeele imiti ku kucitako imyalo ya mpongolo ye sano lya ku Ng’anda ne ye linga lya musumba ne ya ng’anda iyo nkekalamo.” Nehemia alishibe ulwa mibombele ya kwa Yehova muli fi fyonse kabili atile: “Awe imfumu yalimpeele [bakalata], umwabelele ukuboko kusuma kwa kwa Lesa wandi pali ine.”—Nehemia 2:4-8.

20. (a) Icebo ‘ca kulenga Yerusalemu ukwikalwamo no kukuulwa’ cafishiwepo lilali? (b) Ilya ‘myaka 70’ yatendeke no kupwa lilali? (c) Bushinino nshi bulangilila ukulungika kwa nshiku sha kutendeka no kupwa kwa ilya ‘myaka 70’?

²⁰ Nangu cingati insambu shapeelwe mu mweshi wa Nisani, ku ntendekelo ya mwaka walenga 20 uwa kuteka kwa kwa Artakishashete, “ukufuma kwa cebo ku kulenga Yerusalemu ukwikalwamo no kukuulwa” kwafishiwepo pa numa ya myeshi. Ici cacitike ilyo Nehemia afikile mu Yerusalemu no kutendeka umulimo wakwe uwa kukuula Yerusalemu cipya cipya. Ulwendo lwa kwa Esra lwasendele imyeshi ine, lelo umusumba wa Shushani wali amakilomita 322 ku kabanga ka Babele na muli fyo kwali ukutali na Yerusalemu. Lyene, Nehemia afwile afikile mu Yerusalemu ku mpela ya mwaka walenga 20 uwa kuteka kwa kwa Artakishashete nelyo tutile mu 455 B.C.E. E lyo yatendeke ilya ‘myaka 70 x 7,’ iyasobelwe nelyo imyaka 490. Yali no kupwa ku mpela ya mwaka wa 36 C.E.—Moneni umukululo uleti “Ni Lilali Artakishashete Atendeke Ukuteka?” pe bula 197.

“UWASUBWA CILONGOSHI” AMONEKA

21. (a) Cinshi cali no kupwishishiwa muli ilya ‘myaka 7’ iya ntanshi, kabili te mulandu ne mibele nshi? (b) Mesia ali no kumoneka mu mwaka nshi, kabili Ilandwe lya kwa Luka lilanda ukuti cinshi cacitike pali ilya nshita?

²¹ Myaka inga yapitilepo ilyo Yerusalemu ashilakuulwa cipya cipya? Ukubweshiwa kwa ulya musumba kwali no kupwishishiwa “mu nshita sha bucushi” pa mulandu wa mafya pa baYuda abene beka no kukaanya ukwalefuma ku bena Samaria na bambi. Ubushinino bulangilila ukuti umulimo ukalamba wapwile nalimo mu 406 B.C.E., muli ilya ‘myaka 7 x 7,’ nelyo imyaka 49. (Daniele 9:25) Imyaka 62 x 7, nelyo imyaka 434 yali no kukonkapo. Pa numa ya iyo nshita, Mesia walaiwa pa nshita ntali ali no kumoneka. Ukupenda imyaka 483 (49 ukubikapo 434) ukufuma mu 455 B.C.E. kutuleta ku 29 C.E. Cinshi cacitike pali ilya nshita? Luka, kalemba we Landwe atwebo kuti: “Awe mu mwaka uwalenge kumi na isano [15] kuli bumulopwe bwa kwa Tiberi Kaisare, ilyo Ponti Pilato ali mulashi wa ku Yudea, na Herode ali ni mfumu ya ku Galili, . . . icebo ca kwa Lesa caishile kuli Yohane mwana Sekaria mu matololo; na o aile mu mpanga shonse ishashinguluka Yordani, alebilo lubatisho lwa kulapila ku kulekelelwe membu.” Pali ilya nshita “abantu balelolela” Mesia.—Luka 3:1-3, 15.

22. Ni lilali Yesu aishileba Mesia wasobelwe kabili ni mu nshila nshi abelele fyo?

²² Yohane te wali Mesia walaiwe. Lelo pa lwa fyo amwene pa lubatisho lwa kwa Yesu wa ku Nasarete, mu mwaka wa 29 C.E. mu mibundo, Yohane atile: “Namono Mupashi ulefuma mu muulu nge nkunda, no kwikala pali wene. Na ine wine nshamwishibe; lelo uwantumine ku kubatisha ku menshi, ulya wine atile kuli ine, Uuntu wamono Mupashi uleika no kwikalapo, wene e ulebatisha ku Mupashi wa mushilo. Na ine namona, kabili nashimiko bunte ukuti uyu e Mwana wa kwa Lesa.” (Yohane 1:32-34) Ilyo abatishiwe, Yesu aishileba Uwasubwa, Mesia, nelyo Kristu. Ilyo papitile fye akashita kanono, Andrea umusambi wa kwa Yohane akumenye Yesu wasubwa no kuyaeba Simone Petro ukuti: “Natusanga Mesia.” (Yohane 1:41) E ico, “uwasubwa cilongoshi” amoneke pa nshita ilya ine, pa mpela ya myaka 69!

IFYALI NO KUCITIKA MU MWAKA WA KULEKELESHA

23. Mulandu nshi “uwasubwa cilongoshi” ali no kufwila kabili ci cali no kucitika lilali?

²³ Finshi fyali no kupwishishiwa mu mwaka walenga 70? Gabriele atile ilya nshita ya ‘myaka 70’ yali nailingwa “ku kupwisho bupulumushi no kupeshe membu, kabili ku kukonsolwela amampuulu no kuleto bulungami bwa muyayaya, kabili ku kukomenene cimonwa na bukasesema, no kusubo mwashilisha.” Pa kuti ici cicitwe “uwasubwa cilongoshi” ali no kufwa. Lilali? Gabriele atile: ‘Pa numa ya myaka 62 uwasubwa akaputulwa, no kukanabapo impyani; . . . Akakoshe cipingo ku bengi cinelubali umo wa myaka; kabili kuli hafu wa cinelubali uyu wa myaka akalenge lambo ne ca buunga ukuleka.’ (Daniele 9:26a, 27a) Inshita yakakala yali “kuli hafu wa cinelubali uyu wa myaka,” e kuti, pa kati ka mwaka wa kulekelesha.

24, 25. (a) Nga fintu casobelwe, Kristu afwile lilali, kabili imfwa yakwe no kubuushiwa fyapeseshe inshi? (b) Cinshi imfwa ya kwa Yesu yalenga ukubako?

²⁴ Ubutumikishi bwa kwa Yesu Kristu ubwa ku cintubwingi bwatendeke ku mpela ya 29 C.E. kabili bwali fye bwa myaka itatu na hafu. Nga fintu casobelwe, mu kutendeka kwa 33 C.E., Kristu ‘aliputwilwe’ ilyo afwile pa cimuti ca kucushiwilwapo, ukupeela umweo wakwe uwa buntunse nge cilubula ca bantu. (Esaya 53:8; Mateo 20:28) Ukupeela inama ya malambo ne fya buunga ifyo Ifunde lyatubulwile fyalipwile lintu Yesu wabuushiwa apeele Lesa ku muulu umutengo wa bumi bwakwe ubwa buntunse ubo apeele nge lambo. Nangu cingati bashimapepo ba ciYuda batwalilile ukupeela amalambo ukufikila ubonaushi bwe tempele lya Yerusalemu mu 70 C.E., Lesa talepokelela amalambo ya musango yu. Yali nayapyanikishiwapo ne lambo lyawamapo, ilyo lishali na kubwekeshiwapo. Umutumwa Paulo alembele ukuti: “[Kristu] atuulile ilambo limo ilya pa membu . . . Pantu ku ca kuninika cimo alenga abashishiwa babe abapwililila ukupwililila kwa pe.”—AbaHebere 10:12, 14.

²⁵ Nangu cingati ulubembu ne mfwa fyatwalilile ukucusha abantu, ukuputulwa kwa kwa Yesu mu mfwa no kubuushiwa kwakwe ku bumi bwa ku muulu kwafishishepo uku kusesema. ‘Kwapwishishe ubupulumushi, ukupeshe membu, ukukonsolwela amampuulu, no kuleto bulungami.’ Lesa alifumishepo icipingo ce Funde, icasansalike abaYuda ukuti babembu. (Abena Roma 5:12, 19, 20; Abena Galatia 3:13, 19; Abena Efese 2:15; Abena Kolose 2:13, 14) Nomba imembu sha bancitatubi abalapila kuti shalekelelwa na muli fyo ukufumyapo ukukandwa bali no kukandwa. Ukupitila mwi lambo lya cikonsolwelo ilya kwa Mesia, abali ne citetekelo kuti bawikishiwa kuli Lesa na kabili. Kuti baenekela ukupokelela ubupe bwa kwa Lesa ubwa “mweo wa muyayaya muli Yesu Kristu.”—Abena Roma 3:21-26; 6:22, 23; 1 Yohane 2:1, 2.

26. (a) Nangu cingati Icipingo ce Funde cali nacifumishiwapo, cipingo nshi ‘cakoshiwe pali cinelubali umo wa myaka’? (b) Cinshi cacitike pa mpela ya mwaka walenga 70?

²⁶ E fyo Yehova afumishepo icipingo ce Funde ukupitila mu mfwa ya kwa Kristu mu 33 C.E. Lyene ni shani cingalandwa ukuti Mesia “akakoshe cipingo ku bengi cinelubali umo wa myaka”? Pantu akoseshe icipingo ca kwa Abrahamu. Ukufikila ilyo ulya mwaka walenga 70 wapwile, Lesa atambike amapaalo ya cilya cipingo ku bufyashi bwa ciHebere ubwa kwa Abrahamu. Lelo pa mpela ya ilya ‘myaka 70,’ mu 36 C.E., umutumwa Petro ashimikile Korneli umwina Italia waipeelesha ku kupepa, ulupwa lwakwe, na Bena fyalo bambi. Kabili ukutula bulya ubushiku, imbila nsuma yatendeke ukubilwa ku bantu ba nko.—Imilimo 3:25, 26; 10:1-48; Abena Galatia 3:8, 9, 14.

27. Ni muli kwi “Umwashilisha” mwasubilwe, kabili mwasubilwe shani?

²⁷ Uku kusesema kwalandile na pa lwa kusubwa kwa “mwashilisha.” Ici tacilelanda pa lwa kusubwa kwa Mwashilisha, nelyo umuputule wa mu kati na nkati, uwe tempele mu Yerusalemu. Pano ili shiwi lya kuti “umwashilisha” lilelanda pa mwashila mwa ku muulu umwa kwa Lesa. Ni kulya eko Yesu apeele Wishi umutengo we lambo lyakwe ilya buntu. Lilye lambo lyasubile, nelyo ukupaatwila, mulya umwashila mwa ku muulu, umwa ku mupashi, umwaleimininwako no Mwashilisha umwe hema lya pe sonde no mwe tempele lyaishilebako ku ntanshi.—AbaHebere 9:11, 12.

LESA AIKASHA UKU KUSESEMA

28. “Ukukomenene cimonwa na bukasesema” kwalolele mwi?

²⁸ Kulya kusesema pali Mesia ukwalandilwe na malaika Gabriele kwalandile na pa “kukomenene cimonwa na bukasesema.” Ici calolele mu kuti fyonse ifyasobelwe pali Mesia, fyonse ifyo apwishishishe ukupitila mwi lambo lyakwe, ukubuushiwa, no kumoneka ku muulu, pamo ne fintu fimbi ifyacitike mu mwaka walenga 70 fyali no kukomenenwa ku kusuminisha kwa bulesa, ukuba ifya cine, no kucetekelwa. Ici cimonwa cali no kukomenenwa, mu kuti Mesia fye eka e wali no kucifishapo. Cali no kufishiwapo muli wene na mu mulimo Lesa ali no kubombela muli wene. Ni muli Mesia fye wasobelwe umo twingasanga ukushimbulwa kwalungika pa lwa ici cimonwa. Tapali icali no kukomonona umo ici cimonwa calolele.

29. Cinshi cali no kwisacitika kuli Yerusalemu wakuulilwe cipya cipya kabili mulandu nshi?

²⁹ Gabriele ali nasobela ku numa ukuti Yerusalemu ali no kukuulwa cipya cipya. Nomba asobela ulwa konaulwa kwa ulya musumba wakuulilwe cipya cipya ne tempele lya uko ati: “Abantu ba kwa cilongoshi uukesa bakonaulo musumba no mwashila; e lyo impela yakwe ikaba mu kukukululwa, kabili ukufika ku mpela kukabo bulwi, ukupomonwapomonwa ukwapangwa. . . . E lyo pe pindo lya makankamike kukesa umo uulengo kupomonwa, ikasuke impela iyapangilwe ikapongolwelwe pa ulengo kupomonwa.” (Daniele 9:26b, 27b) Nangu cingati uku kupomonwa kwali no kucitika pa numa ya ilya ‘myaka 70,’ kwali no kufuma mu fya kucitika mu “mwaka” wa kulekelesha lintu abaYuda bakeene Kristu no kumwipaya.—Mateo 23:37, 38.

30. Nga fintu ilyashi lya kale lilangilila, icipope ca kwa Kasunga wa Nshita Mukalamba cafishiwepo shani?

³⁰ Ilyashi lya kale lilangilila ukuti mu 66 C.E., ifita fya ciRoma ifyaletungululwa kuli Cestius Gallus Kateka wa ku Aramu fyashingile Yerusalemu. Ifita fya ciRoma ifyakwete ifishibilo nelyo imendela sha bakapepa ba tulubi, fyaingile mu musumba no kutendeka ukutompola ilinga lye tempele ku kapinda ka kuso te mulandu no kulwisha kwa baYuda. Ukwiminina palya kwabalengele ukuba “ica muselu” icingapomona umupwilapo. (Mateo 24:15, 16) Ukupala ‘mukukulule’ abena Roma ilyo baletekwa na Mushika Titus bapomwene ulya musumba ne tempele lya uko mu 70 C.E. Tapali icabaleseshe, pantu ici calisobelwe, e kuti ‘capangilwe’ kuli Lesa. Yehova, Kasunga wa Nshita Mukalamba afishishepo icebo cakwe na kabili!

FINSHI MWAILUKAMO?

• Lintu imyaka 70 iya kupomonwa kwa Yerusalemu yaleya ilepwa, finshi Daniele apaapaatile Yehova?

• Bushe ilya ‘myaka 70,’ yalepele shani kabili ni lilali yatendeke no kupwa?

• “Uwasubwa cilongoshi” amoneke lilali, kabili ni pa nshita nshi iyakakala ‘aputwilwe’?

• Cipingo nshi ‘cakoshiwe ku bengi cinelubali umo wa myaka’?

• Cinshi cacitike pa numa ya ilya ‘myaka 70’?

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 197]

Ni Lilali Artakishashete Atendeke Ukuteka?

BAKALEMBA ba lyashi lya kale tabomfwana pa lwa mwaka Artakishashete Imfumu ya ku Persia yatendeke ukuteka. Bamo batila atendeke ukuteka mu mwaka wa 465 B.C.E. pantu wishi, Xerxes, atendeke ukuteka mu 486 B.C.E. kabili afwile mu mwaka walenga 21 uwa kuteka kwakwe. Lelo kwaliba ubushinino bulangilila ukuti Artakishashete abikilwe pa bufumu mu 475 B.C.E. no kuti atendeke ukuteka mu 474 B.C.E.

Ifyalembwa ne fyabaswa ifyashulilwe pa Persepolis, umusumba wa bwangalishi uwa bena Persia uwa kale filangilila ukuti Xerxes na wishi, Dariusi I baletekela capamo. Nga ca kuti batekeele capamo pa myaka 10 kabili Xerxes atekele eka pa myaka 11 ilyo Dariusi afwile mu 486 B.C.E., ninshi Artakishashete atendeke ukuteka mu 474 B.C.E.

Ubushinino bwa cibili bubimbamo Themistocles, Mushika wa ku Atena uwacimfishe ifita fya kwa Xerxes mu 480 B.C.E. AbaGriki baishilemupata no kumupeelo mulandu wa bucisanguka. Themistocles alifulumwike no kuyauba kwi sano lya ku Persia uko bamupokelele bwino. Ukulingana na Thucydides, kalemba wa lyashi lya kale umuGriki, ici cacitike lintu Artakishashete “atendeke fye ukuteka.” Diodorus Siculus, kalemba wa lyashi lya kale umuGriki atila Themistocles afwile mu 471 B.C.E. Apo Themistocles alombele ukuti bengamupeela umwaka umo uwa kusambililamo icina Persia ilyo ashilamonana na Artakishashete Imfumu, afwile afikile mu Asia Minor te kucila umwaka wa 473 B.C.E. Ubo e bushiku na Jerome mu citabo cakwe ica Chronicle of Eusebius (Imilandu ya kwa Eusebius) alandapo. Apo Artakishashete e lyo “atendeke fye ukuteka” lintu Themistocles afikile mu Asia mu 473 B.C.E., Ernst Hengstenberg uwasoma umwina Germany atile mu citabo cakwe ica Christology of the Old Testament ukuti Artakishashete atendeke ukuteka mu 474 B.C.E., nga fintu fye ne mpapulo shimbi shilanda. Akonkenyepo ukuti: “Umwaka walenga 20 uwa kwa Artakishashete mwaka wa 455 B.C.”

[Icikope]

Icabaswa ca kwa Themistocles

[Ifikope pe bula 188, 189]

(Nga mulefwaya ukumona ifikope, moneni mu citabo)

‘IMYAKA 70’

imyaka 49 imyaka 434 imyaka 7

[Icikope pe bula 180]

[Icikope pe bula 193]