Takwaba Icawama Ukucila Icine

Nga Fintu Cashimikwa Na G. N. Van Der Bijl

Mu June 1941, nalitwelwe kuli baGestapo no kutumwa ku nkambi ya kucushiwilwamo iya Sachsenhausen mupepi na Berlin, mu Germany. Kulya, pamo ngo mufungwa walenga 38190, e ko naikele ukufikila ulwendo lwa kuya ku kwipaiwa kwa museebanya mu April 1945. Lelo ilyo nshilalondolola ifyo fya kucitika, kanondolole ifyo naishileba umufungwa.

NAFYALILWE mu Rotterdam, Netherlands, pa numa fye ya kutendeka kwa Nkondo ya Calo iya I, mu 1914. Tata alebomba mu nyanji, kabili akayanda kesu akanono kabelele mupepi ne nyanji. Ku kupwa kwa nkondo mu 1918, namwene amashitima ayengi ayaleitwa ukuti katenga malilo yaisapita ne congo nga nshi. Ukwabula ukutwishika yaiswilemo abashilika abacenwa abaletwalwa ku mayanda ukubafumya ukwalelwila abashilika.

Ilyo nali ne myaka 12, nalekele isukulu ku kuyaingila incito. Pa numa ya myaka 8 naingile incito ya kulolekesha pa fya kulya fya balendo ba mu ngalaba no kubasakamana, kabili pa myaka ine iyakonkelepo, naendawike pali bemba pa kati ka Netherlands na United States.

Ilyo twafikile pa cabu ca mu New York mu lusuba lwa 1939, inkondo ya calo na imbi yalibalamwike. E co lintu umuntu umo aishile mu bwato bwesu no kuntambika icitabo caleti Government, icashimike pa lwa buteko bwalungama, nalicipokeleele mu buseko. Ilyo nabwelelemo ku Rotterdam, natendeke ukufwaya incito iishali ya pali bemba, apantu ukubombela pali bemba nomba kwalemoneka ukwa busanso. Pa September 1, Germany asanshile Poland kabili inko shaipoosele mu Nkondo ya Calo iya 2.

Ukusambilila Icine ca Baibolo

Pa Mulungu ulucelo lumo mu March 1940, nali mu ng’anda ya mukalamba wandi uwaupa ilintu umo uwa Nte sha kwa Yehova akonkonseshe pa ciibi. Namwebele ukuti nalikwete kale icitabo ca Government kabili nalimwipwishe pa lwa ku muulu na bayako. Anjaswike icasuko caumfwika kabili icabamo ukupelulula ica kuti naliitotooseshe ukuti, ‘Ici e cine.’ Nalimupeele akeyala kandi no kumulaalika ukwisantandalila ku ng’anda ku mwandi.

Pa numa ya kuntandalila fye imiku itatu, inshita intu twalelanshanya pa lwa Baibolo mu kushika, natendeke ukulashindika uyu Nte mu mulimo wa kushimikila ku ng’anda ne ng’anda. Ilyo twafikile ku cifulo ca kubombelamo, alinangile apa kutendekela, kabili nashele ndeshimikila neka. Ifi e fyo abapya abengi baalelangililwa umulimo wa kushimikila muli shilya nshiku. Nalipandilwe amano ukuti, pa kuti nshimwenwe mu musebo, lyonse mfwile ukuba mu lukungu lwa mayanda ilyo ndetambika ifitabo. Ukucenjela kwalekabilwa mu nshiku sha mu kubangilila isha nkondo.

Pati papite imilungu itatu, ifita fya bena Germany pa May 10, 1940, fyasanshile abena Netherlands, kabili pa May 29, Seyss-Inquart cilolo wa buteko bwa ku Germany abilishe ukuti ukuteyanya kwa Nte sha kwa Yehova kwalibindilwe. Twalekumana fye mu mabumba ayanono, kabili twalecenjela pa kuti ififulo fya kulonganinamo fiishibikwa. Icaletukoselesha apakalamba kutandala kwa bakangalila benda.

Nalepeepa fwaka icine cine, kabili ilyo napeele fwaka kuli Nte uwalensambilisha no kusango kuti tapeepa, natile: “Nshakabale ndeka ukupeepa fwaka!” Nangu ni fyo, tapakokwele sana, ilyo naleenda mu musebo, natontonkenye ukuti, ‘Nga ndi no kusanguka Nte, mfwile ukuba Inte ya cine cine.’ E co nshabalile mpeepa na kabili.

Ukwikatisha Icine

Mu June 1940, imyeshi mupepi na itatu pa numa ya kumonana na ulya Nte pa ng’anda ya kwa munyinane, nalangishe ukuipeela kwandi kuli Yehova kabili nalibatishiwe. Pati papite imyeshi inono, mu October 1940, natendeke umulimo wa nshita yonse nga painiya. Pali yo nshita, nalipeelwe icaleitwa ukuti icola ca kwa painiya. Calikwete amatumba ayengi umwa kubika ifitabo no tutabo, kabili kuti cafwalilwa mu kati ke jaketi.

Ukufuma fye apo umulimo wa bena Germany watendekele, Inte sha kwa Yehova shalelungwa no kwikatwa mu kukonkana. Ulucelo lumo mu February 1941, nali mu mulimo wa mwi bala na baNte bambi bamo bamo. Ilyo bena baletandalila abantu ku lubali lumo ulwa mayanda ya munkulinkuli, nabombele ukushinguluka ulubali lubiye ulwa cikuulwa ku kubakumanya. Mu kupita kwa nshita, naile mu kumona icalengele ukuti bakokole kabili nakumenye umuntu uwanjipwishe ukuti, “Bushe na iwe naukwatapo utu tutabo utunono?”

Nayaswike ukuti, “ninkwata.” Pa kumfwe fyo alinjikete no kuntwala ku kapokola. Nalilindikwe mu kalyati pa milungu mupepi na ine. Bakapokola abengi bali aba bucibusa. Cikulu fye umuntu tatwelwe kuli baGestapo, kuti alekwako pa kusaina fye icipepala calembwapo ukuti takabale asabankanya ifitabo fya Baibolo. Ilyo naipushiwe ukusaina ico cipepala, nayaswike ukuti: “Nangu fye mwampeele indalama imintapendwa shani, nalyo line te kuti nsaine.”

Pa numa ya kulindikwa inshita inono, natwelwe kuli ba Gestapo. Lyene natuminwe ku nkambi ya kucushiwilwamo iya Sachsenhausen mu Germany.

Ubumi mu Sachsenhausen

Mu June 1941, ilyo nafikile mu Sachsenhausen, nasangile mwaliba kale Inte mupepi na 150, maka maka abena Germany. Fwe bafungwa abapya twatwelwe ku ciputulwa ca nkambi baleita ati ku Isolation. E ko bamunyinefwe ba Bwina Kristu batupokelele icawamisha no kutupangasha ku fyo tufwile ukwenekela. Pati papite umulungu umo baNte na bambi ukufuma ku Netherlands balifikile. Pa kubala twapeelwe incito ya kwiminina pa ncende imo ine pa mulola wa nkambi ya bashilika ukufuma pa 7:00 hrs mpaka 18:00 hrs. Limo limo abafungwa balecite fyo cila bushiku pa mulungu umo nelyo ukucilapo.

Te mulandu no kusungwa mu bukalushi, bamunyina baliibukiile ukukabila kwe pamfya ukwa kutwalilila abateyanishiwa no kuliishiwa lwa ku mupashi. Cila bushiku umo aalepeelwa umulimo wa kupekanya ifyebo pe lembo lya mu Baibolo. Pa numa, Nte umo umo aaleya kuli uyo wine mu lubansa lwa kulonganinapo no kukutika ku fyo aapekenye. Lyonse ifitabo fyaleletwa mu nkambi mu bumfisolo mu nshila ishalekanalekana, kabili no kulongana twalelongana lyonse pa Mulungu no kusambilila ifi fitabo fya pali Baibolo capamo.

Mu nshila yabulo kwishibikwa icitabo ca kuti Children, icafumine pe bungano lya pa St. Louis mu United States mu lusuba lwa 1941, caliletelwe mu bumfisolo mu nkambi ya Sachsenhausen. Pa kuti icitabo ciisokololwa kabili ciionaulwa, twalicakeene mu fiputulwa, kabili ifiputulwa fyalisalanganishiwe pa kati ka bamunyina pa kuti balelekanina ukucibelenga.

Papitile fye inshita iinono, abaletungulula inkambi baishileishiba pa lwa kulongana twalelongana. E co baNte balisalanganishiwe no kubikwa mu nkambi shalekanalekana. Ico catupeele shuko lyawamisha ilya kushimikila ku bafungwa bambi, pali uyu mulandu, abena Poland, abena Ukraine, na bambi abengi balipokeleele icine.

AbaNazi tabafishile nangu panono ukufwaya kwabo ukwa konaula nelyo ukwipaya ba Bibelforscher, nga fintu Inte sha kwa Yehova baaleitwa. E co, umutitikisha wabikilwe pali ifwe walicililemo. Twaebelwe ukuti twali no kulekwako nga ca kuti twasaine icipepala ca kusenuka ubusumino bwesu. Bamunyina bamo batendeke ukupelulula ukuti, “Nga nalekwako, kuti nacite fingi mu mulimo wa kwa Yehova.” Nangu line abanono balisaine, bamunyina abengi batwalilile aba busumino te mulandu no kupusulwa, ukusaalulwa, no kucululushiwa. Tatwabalile atwishiba ukwaile bamo pa basaine. Ku ca buseko, nangu ni fyo, bambi balilapiile pa numa kabili bacili ni Nte shacincila.

Lyonse twalepatikishiwa ukutambako lintu abafungwa balekandwa mu bukalushi, pamo ngo kulopolwa ifikoti 25 ku cimuti. Inshita imo, twalengelwe ukutamba ukwipaiwa kwa baume bane ukupitila mu kubakulika. Ifintu fya musango yo filambukila nga nshi umuntu. Munyina umo, umutali, uwayemba uwaleikala mu nkambi umo naleikala, anjebele ukuti: “Ilyo nshilaisa kuno, naalefwa umutombo apo pene fye nga namona umulopa. Lelo nomba nalishipa.” Nalyo line, nangu ca kuti pambi twaishileshipa, tatwakunkwime. Kuti nasosekesho kuti, nshabalile mfimbila bakapakasa wesu nelyo ukubapata.

Pa numa ya kubomba ne bumba twalebomba nalyo ilya kommando pa nshita imo, naliteekelwe mu cipatala pa kuti umubili walikabile sana. Dokota wa cikuuku umwina Norway na nasi umwina Czechoslovakia balingafwile, kabili napamo icikuuku cabo capuswishe ubumi bwandi.

Ulwendo lwa Kuya ku Kwipaiwa

Ukufika mu April 1945, calishibikwe apabuuta ukuti Germany alecimfiwa mu nkondo. Ifyalo fyapuminkaniwa ifya ku masamba fyaleisa lubilo lubilo ukutula ku masamba, ne fya ku Soviet, fyaletula ku kabanga. Calikoseele abaNazi ukwipayaulula imyanda ya makana abali mu nkambi sha kucushiwilwamo no kushiika imibili yabo mu nshiku fye ishinono ukwabula ukwishibikwa nangu panono. E co bapingwilepo ukwipayamo abalwala no kutwala abafungwa abashalapo ku fyabu fyapalamiishe. Kulya bapekenye ukuyabalonga mu ngalaba no kuyabunsha ingalaba pali bemba.

Ulwendo lwa bafungwa mupepi na 26,000 ukufuma ku Sachsenhausen lwatendeke ubushiku pa April 20. Ilyo tushilafuma pa nkambi, bamunyina abalwele balipusushiwe ukufuma mu cipatala. Twalisangile icikocikala apa kubasendela. Bonse pamo twali 230 ukufuma mu fyalo 6 ifyapusanapusana. Pa baalwele palipo na Munyina Arthur Winkler, uwabombele apakalamba ku kulundulula umulimo mu Netherlands. Fwe Nte ni fwe twali ku mpela muli ulu lwendo, kabili twatwalilile ukukoseleshanya ukutwalilila ukulaenda.

Pa kubalilapo, twaendele pa maawala 36 ukwabula ukutuusha. Ilyo naleenda, naliponeene fye na mu tulo umulandu no kuculisha no kufunshika. Lelo ukushalila ku numa nelyo ukulatuusha cene tacalimo pantu umo ninshi alefwaya ukupikwe mfuti ku balinshi. Ubushiku twalelaala pa nse nelyo mu mitengo. Kwali ifya kulya ifinono limo no kukanabako fye. Ilyo insala yacililemo, namyangile umuti wa mu meno uo ba Red Cross ba ku Sweden batupeele.

Pa mulandu wa kuti abalinshi ba ku Germany tabaishibe bwino ukwali ifita fya bena Russia ne fya ku United States, twacitile inkambi mu mitengo pa nshiku shine. Cali lishuko pantu, calengele ukukanafika ku lulamba lwa Lübeck mu nshita ku kuyaniina ingalaba shali no kututwala pali bemba apo twali no kuyabunshiwa. Kwi pele pele, pa numa ya nshiku 12 no lwendo lwa makilomita ukucila pali 200, twafikile mu Crivitz Wood. Apa tapaalepele ukufuma ku Schwerin, umusumba uwali amakilomita 50 ukufuma ku Lübeck.

Abena Soviet bali lwa ku kulyo kwesu, na bena Amerika, lwa ku kuso kwesu. Umulandu ne congo ca mfuti ishikalamba no kulisha kwatwalilila ukwa mfuti ishinono, twalishibe ukuti twalipaleme ukwalelwilwa inkondo. Abalinshi ba ku Germany balisakamikwe; bamo balifulumwike, na bambi bafuulile ifya kufwala fya bushilika no kufwala ifyo bafuulile abafungwa abaafwa, pa kukanafwaya ukwishibikwa. Mu kati ka ici cimfulumfulu, fwe Nte twalilongene ku kupepela ubutungulushi.

Bamunyina abaletutungulula bapingwilepo kuti tufwile ukwima ubushiku bwakonkelepo ku macaca no kulungama ku ntunga yabeleleko abashilika abena Amerika. Nangu line abafungwa mupepi na hafu abatendeke ulwendo lwa kuya ku kwipaiwa bafwilile nelyo ukwipaiwa mu nshila, Inte sha kwa Yehova shonse shalipusunswike.

Abashilika bamo aba ku Canada balinsendeleko muli motoka ukuntwala ku musumba wa Nijmegen, ukwaleikala inkashi yandi. Lelo ilyo nailefika kulya nasangile ukuti alifumako. E co natendeke ubulendo bwa pa makasa ukuya ku Rotterdam. Ku ce shuko, nalisendelweko muli motoka wa bantu bambi fye uwailemfisha ku cifulo cine naleya.

Icine Caliba E Bumi Bwandi

Ubushiku bwine nafikile mu Rotterdam, nalilembeshe umulimo wa bupainiya na kabili. Pa numa ya milungu itatu naile ku mulimo natuminweko mu musumba wa Zutphen, umo nabombele pa mwaka wakonkelepo umo na hafu. Mu kati ka iyo nshita, nalikosobwekeko lwa ku mubili. Lyene nalisontelwe ukuba kangalila wa muputule, nga fintu abatumikishi benda betwa. Pa numa ya myeshi iinono, nalilaalikwe kwi Sukulu lya Baibolo Ilya Gileadi Ilya Watchtower, mu South Lansing, ku New York. Pa numa ya kupwisha ikalasi lyalenga 12 ilya lilye sukulu mu February 1949, natuminwe ku Belgium.

Nalibombela mu mbali shalekanalekana isha butumikishi mu Belgium, ukusanshako no kubombela pe ofesi lya Sosaite pa myaka mupepi na 8 na makumi ya myaka aya kubomba mu mulimo wa kwenda pamo nga kangalila wa muputule no wa citungu. Mu 1958, naupile Justine, uwaishileba umunandi wa kwenda nankwe. Nomba ilyo ndeya ndekotelako, ncili ninkwata ubuseko bwa kuba na maka ya kubombako mu nshila yacepako nga kangalila wenda uwa kwikatilila.

Lintu napituluka mu butumikishi bwandi ubwa ku numa, kuti nasosa mu cine cine ukuti: “Takwaba icawama ukucila icine.” Kwena, te lyonse ifintu fyalewama. Nalimona ukukabila kwa kusambilila ku mpuso shandi no kupelebela kwandi. E co nga ndelanda na bacaice, ilingi line mbeba ukuti: “Na imwe bene mukapange mpuso kabili nakalimo fye no kubembuka icabipisha, lelo te kwesha ukushifishilisha. Lanshanyeni umulandu na bafyashi benu nelyo na eluda, kabili lyene lungikeni ifilekabilwa ukulungikwa.”

Pa myaka mupepi na 50 napoosa mu butumikishi bwa nshita yonse mu Belgium, nalikwate shuko lya kumona abo naishibe nga baice balebomba nga baeluda na bakangalila wa miputule. Kabili nalimona uko bakabilisha ba Bufumu mupepi na 1,700 muli ci calo bafula ukufika kuli 27,000 ne mpusho.

Ndepusha ukuti, “Bushe kuti kwabako inshila yacilapo kupaalwa iya kwikalilamo ukucila pa kubombela Yehova?” Tayatalile aibako, tayabako pali nomba, kabili tayakatale aibako. Ndapepa ukuti Yehova engatwalilila ukututungulula no kutupaala no mukashi wandi pa kuti twingatwalilila ukumubombela ku ciyayaya.

[Icikope pe bula 26]

No mukashi wandi pa numa fye ya kuupana mu 1958

“Kalengeni aba Nko Shonse Ukuba Abasambi”

“E ICO kabiyeni, kalengeni aba nko shonse ukuba abasambi, mulebabatishisha mwi shina lya kwa Tata ne lya Mwana ne lya Mupashi wa mushilo.” Ifi e fintu na New World Translation ipilibula ikambisho lya kwa Yesu pali Mateo 28:19. Ubu bupilibulo, nangu cibe fyo, bwalisuushiwa. Ku ca kumwenako, ulupapulo lumo ulwa mipepele, lutila: “Ubupilibulo ubwasuminishiwa fye na malembo ya ciGriki ni ubu: ‘Kalengeni inko shonse ukuba abasambi!’” Bushe ici ca cine?

Ubu bupilibulo ubutila, “Kalengeni inko shonse ukuba abasambi,” bulasangwa mu mabupilibulo ya Baibolo ayengi kabili bupilibulo ubwa kukonka amashiwi ya ciGriki. E co, ni pi pashimpwa ubupilibulo ubutila, “Kalengeni aba nko shonse ukuba abasambi, mulebabatishisha”? Ni pa mashiwi ayashingulukako. Inumbwilo ‘ukubabatisha’ ukwabulo kutwishika ilosha ku bantu umo umo, te ku nko. Hans Bruns umwina Germany uwasoma asoso kuti: “[Ishiwi] ‘ba’ talilosha ku nko (iciGriki califilekanya bwino bwino), lelo ku bantu aba mu nko.”

Ukulundapo, tulingile ukumona fintu ikambisho lya kwa Yesu lyabombele. Ukukuma ku butumikishi bwa kwa Paulo na Barnaba mu Derbe, umusumba mu Asia Minor, tubelengo kuti: “Ilyo babilile imbila nsuma na ku mushi ulya, no kucita abasambi abengi, babweleele ku Lustra na ku Ikonia na ku Antioke.” (Imilimo 14:21) Namumono kuti Paulo na Barnaba bacitile abantu bamo aba mu Derbe ukuba abasambi, te musumba wa Derbe iyo.

Mu kupalako, pa kulosha ku nshita ya mpela, ibuuku lya Ukusokolola lyasobele ukuti “ibumba likalamba . . . abafuma ku luko lonse ne mikowa ne misango ya bantu na bantu na ba ndimi” e bakabombela Lesa, te nko shonse iyo. (Ukusokolola 7:9) Muli fyo, New World Translation na yo yalyebelwa ukuba ubupilibulo bwashintililwapo ubwa ‘Amalembo yonse ayapuutwamo kuli Lesa.’—2 Timote 3:16.