Ukusesema Ukwalembwamo Kulafikilishiwa

“Tapali amashiwi nangu yamo pa mashiwi yonse ayasuma ayo Yehova amwebele ayashacitika.”—YOSHUA 23:14.

BUSHE BAIBOLO YAPUSANA SHANI NE FITABO FIMBI? Bashimapepo ba kale balesobela ifintu ifishaleishibikwa bwino kabili ifishalecitika no kucitika. Ifi fine e fyo caba na muno nshiku, ifyo ababuka basobela taficitika. Kwaliba abantu abamona ifilecitika muno nshiku no kusobela ifikacitika ku ntanshi, kabili limo balesha no kusobela ifikacitika mu myaka ya ku ntanshi sana. Nomba ukusesema kwaba mu Baibolo kwena kulalanda fyonse fye kabili lyonse kulafikilishiwa, nangu ca kutila kwalembelwe kale sana.—Esaya 46:10.

ICA KUMWENAKO: Mu ma 500 B.C.E., kasesema Daniele amwene icimonwa icalesobela ukuti abena Grisi bali no kucimfya abena Madai na bena Persia mu nshita fye iinono. Casobelwe no kuti ilyo fye imfumu ya Grisi ‘yali no kukwata amaka,’ e lyo ubufumu bwakwe bwali no ‘kukontoka.’ Nani wali no kupyana iyi imfumu? Daniele alembele ukuti: “Kuli amabufumu yane ukufuma mu luko lwa iko ayakema, lelo tayakabe na maka nga ya iko.”—Daniele 8:5-8, 20-22.

IFYO BAKALEMBA WA LYASHI LYA KALE BALANDAPO: Ilyo papitile imyaka 200 ukutula apo Daniele afwilile, Alekisanda Mukalamba aishileba imfumu ya Grisi. Mu myaka fye 10, Alekisanda alicimfishe ubuteko bwa bena Madai na bena Persia no kutanununa ubuteko bwakwe ukufika fye na ku Mumana wa Indus (uwaba mu calo ca Pakistan). Lelo ilyo ali ne myaka 32 alifwile mu kupumikisha. Pa kulekelesha, kwaishileba inkondo mupepi no mushi wa Ipsus, mu Asia Minor iyalengele ukuti ubufumu bwa kwa Alekisanda bwakanikane. Bacilolo bane abacimfishe muli iyi nkondo e bayakene ubufumu bwa Grisi. Lelo, pali aba tapali nangu umo uwakwatishe amaka nga Alekisanda.

MULETIPO SHANI? Bushe kwaliba icitabo icili conse umwalembwa ukusesema ukwafikilishiwa? Nelyo bushe kuti mwasumina ukutila Baibolo yali-ibela?

[Amashiwi pe bula 4]

“Muli Baibolo mwaba ukusesema . . . ukwingi uko umuntu ashingatila ciba fye nkuma pa kuti kufikilishiwe.”—ICITABO CA A LAWYER EXAMINES THE BIBLE, ICALEMBELE IRWIN H. LINTON

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 4]

© Robert Harding Picture Library/SuperStock

Mwaba Ilyashi Lya Kale Ilya Cine

“Nalikonka fyonse bwino bwino ukufuma pa kutendeka.”—LUKA 1:3.

BUSHE BAIBOLO YAPUSANA SHANI NE FITABO FIMBI? Mu nshimi sha kale tabalanda incende uko ifintu fyacitikile, ubushiku fyacitike, na mashina ya bantu balelandapo. Lelo amalyashi ayengi ayalembwa mu Baibolo yena yalalenga uulebelenga ukushininkisha ukuti ifyo Baibolo “yalanda fya cine nga nshi.”—Amalumbo 119:160, The Psalms for Today, iyapilibwile R. K. Harrison.

ICA KUMWENAKO: Baibolo itila: “Nebukadnesari imfumu ya ku Babiloni . . . yasendele Yehoyakini [Imfumu ya baYuda] muli bunkole ku Babiloni.” Pa numa, “mu mwaka uo Ebili-merodaki imfumu ya Babiloni yatendeke ukuteka, e lyo yafumishe Yehoyakini imfumu ya Yuda mu cifungo.” Na kabili, “icipimo cakwe ica fya kulya, imfumu yalemupeela lyonse ifyo alekabila cila bushiku, inshiku shonse isha bumi bwakwe.”—2 Ishamfumu 24:11, 15; 25:27-30.

IFYO ABASHULA IFYA MU MUSHILI BASANGA: Pa fitantaala fya musumba wa kale uwa Babiloni, abashula ifya mu mushili balisangapo ifyalembwa fya buteko ifyaliko mu nshiku sha kwa Nebukadnesari II. Pali ifi fyalembwa palilembelwe no bwingi bwa fya kulya balepeela abafungwa e lyo na balebomba kwi sano. Balilembelepo na mashiwi ya kuti, “Yaukin [Yehoyakini],” uwali “imfumu ya Yahud [Yuda],” na ba mu ng’anda yakwe. Inga pali Ebili-merodaki, uwapyene Nebukadnesari, bushe balisangapo ifili fyonse? Pa mutondo umo uo basangile mupepi no musumba wa Susa, palembwa ati: “Isano lya kwa Amil-Marduk [Ebili-merodaki], Imfumu ya Babiloni, mwana Nebukadnesari Imfumu ya Babiloni.”

MULETIPO SHANI? Bushe kwaliba icitabo ca mushilo icili conse icalembelwe kale icilanda ifintu fya cine kabili mu kulungatika? Nelyo bushe kuti mwatila Baibolo yali-ibela?

[Amashiwi pe bula 5]

“Ifyo Baibolo yalanda pa nshita ne fifulo ukwalecitikila ifintu, fya cine sana kabili fyalishintililwapo ukucila ifyo ifyalembwa fimbi ifya kale fyalanda.”—ICITABO CA A SCIENTIFIC INVESTIGATION OF THE OLD TESTAMENT, ICALEMBELE ROBERT D. WILSON

[Icikope pe bula 5]

Icalembwa ca bena BAbiloni apo balumbula Imfumu Yehoyakini iya baYuda

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 5]

© bpk, Berlin/Vorderasiatisches Museum, SMB/Olaf M. Tessmer/Art Resource, NY

Ifyo Yalanda pa Bumi fya Cine

“Kalonganika . . . aletontonkanya sana no kufwailisha sana, . . . alefwaya . . . ukulemba amashiwi ayalungama aya cine.”—LUKALA MILANDU 12:9, 10.

BUSHE BAIBOLO YAPUSANA SHANI NE FITABO FIMBI? Mu fitabo fya kale ifingi, mwalilembwa ifyebo ifyo abantu batwishika kabili ifingabaletelela, ifyo na baishiba ifya sayansi muno nshiku basango ukuti fya bufi. Na muno nshiku mwine, bakalemba ba fitabo balalembulula ifitabo ifyo balemba pa kuti fyumfwane ne fintu ifipya ifyo baishibilapo. Lelo, Baibolo itila Kabumba e mwine wa fyebo fyalembwamo no kuti Icebo cakwe “caikalilila pe.”—1 Petro 1:25.

ICA KUMWENAKO: Mu Mafunde ya kwa Mose, Lesa aebele abena Israele ukulashiika ubusali “ku nse ya nkambi.” (Amalango 23:12, 13) Nga ca kuti umwina Israele aikata ku citumbi ca nama nelyo ica muntu, aalingile ukusamba. (Ubwina Lebi 11:27, 28; Impendwa 19:14-16) Abalelwala ifibashi balebabika beka ukufikila caishibikwa ukuti teti bambukisheko bambi.—Ubwina Lebi 13:1-8.

IFYO ABAISHIBA IFYA BUMI BALANDAPO: Na muno nshiku mwine, ukwishiba ukwa kupoosa ubusali, ukusamba ku minwe, no kusunga abalwala amalwele yambukila beka, ni nshila ishisuma isha kuicingililamo ku malwele. Akabungwe ka U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC) kalandile pa fyo abantu bengacita nga ca kuti takuli ifimbusu fya kwimba nelyo inshila imbi iya kupooselamo ubusali. Katile: “Ubusali bwa muntu bulingile ukushiikwa ukutali, napamo amamita 30 ukufuma ukwabela amenshi.” Akabungwe ka World Health Organization katila, nga ca kuti abantu balepoosa ubusali uko balingile ukupoosa, cilacefyako ubulwele bwa kupolomya. Mupepi ne myaka 200 iyapita, badokota basangile ukuti nga tabasambile ku minwe pa numa ya kwikata ifitumbi, baleambukishako bambi amalwele. Akabungwe ka CDC katile, ukusamba ku minwe “e nshila yawamisha iya kuicingililamo ku malwele yambukila.” Inga pa lwa kusunga abalwele ba fibashi beka nelyo bambi abalwala amalwele yambukila? Tapakokwele sana, ulupapulo lwa Saudi Medical Journal lwatile: “Nga kwaba icikuko, ukutalusha abalwele ku batuntulu e nshila isuma iya kucilikila amalwele yambukila ukusalangana.”

MULETIPO SHANI? Bushe kwaliba icitabo icili conse icalembelwe kale, lelo ifyabamo filomfwana ne fyo badokota ba muno nshiku balanda pa bumi? Nelyo bushe kuti mwasumina ukutila cine cine Baibolo yali-ibela?

[Amashiwi pe bula 6]

“Tapali uushingatemwa ifyo amafunde ya kwa Mose yalandile pa kuicingilila ku malwele.”—ICITABO CA MANUAL OF TROPICAL MEDICINE, ICALEMBELE DOKOTA ALDO CASTELLANI NA ALBERT J. CHALMERS

Ifyalembwamo Filomfwana

“Bakasesema tabaitendekele fye abene ukulanda amashiwi ya kusesema, lelo umupashi wa mushilo e walengele ukuti balande ayo mashiwi ayafumine kuli Lesa.”—2 PETRO 1:21.

BUSHE BAIBOLO YAPUSANA SHANI NE FITABO FIMBI? Ifyalembwa fya kale ilingi filapilikana nangu ca kutila fyalembelwe pa nshita imo ine. Amabuuku ayalembwa na bantu abapusanapusana, kabili mu ncende ishalekanalekana na pa nshita ishalekanalekana ilingi yalapilikana. Lelo Baibolo yena itila amabuuku yonse 66 ayabamo yalembelwe fye na Kalemba umo, kabili ifyalembwamo fyalikatana.—2 Timote 3:16.

ICA KUMWENAKO: Mose, kacema uwaliko mu ma 1500 B.C.E., alilembele mwi buuku lya mu Baibolo ilya kubalilapo ukuti “umwana” ali no kwisapususha abantunse. Pa numa, casobelwe muli ili line ibuuku ukuti uyu mwana ali no kufuma mu lupwa lwa kwa Abrahamu, Isaki na Yakobo. (Ukutendeka 3:15; 22:17, 18; 26:24; 28:14) Ilyo papitile imyaka nalimo 500, kasesema Natani asokolwele ukuti umwana ali no kufuma mu lupwa lwa bufumu ulwa kwa Davidi. (2 Samwele 7:12) Ilyo papitile imyaka 1,000, umutumwa Paulo alondolwele ukuti uyu mwana ali no kuba ni Yesu e lyo ne bumba lya basambi bakwe abasalwa. (Abena Roma 1:1-4; Abena Galatia 3:16, 29) Mu kulekelesha, ilyo calefika mupepi na 100 C.E., ibuuku lya kulekeleshako mu Baibolo lyasobele ukuti ababa mwi bumba lya mwana bali no kushimika ubunte pali Yesu ku ba pe sonde, bali no kubuuka ukuya ku muulu no kuteka nankwe pa myaka 1,000. Aba ababa mwi bumba lya mwana, bakonaula Satana Kaseebanya kabili bakapususha abantunse.—Ukusokolola 12:17; 20:6-10.

IFYO ABALANDA PA FYABA MU BAIBOLO BASOSA: Pa numa ya kubebeta amabuuku 66 aya mu Baibolo, Louis Gaussen alembele ukuti alipapile sana ifyo ifyaba muli “ili buuku fyaikatana, ilyalembelwe na bakalemba abengi pa myaka 1,500. . . . Aba bakalemba bonse bakwete ubuyo bumo bwine nangu ca kutila ifyo balelemba tabafishibe bwino bwino. Ifyo balembele fyalelanda pa fyo Umwana wa kwa Lesa akalubula abantunse pe sonde.”—Theopneusty—The Plenary Inspiration of the Holy Scriptures.

MULETIPO SHANI? Bushe kuti mwaenekela ifyaba mu citabo icalembelwe na bantu balekanalekana 40, pa myaka ukucila 1,500 ukumfwana? Nelyo bushe kuti mwasumina ukuti cine cine Baibolo yali-ibela?

[Amashiwi pe bula 7]

“Aya amabuuku nga yabikwa pamo, yapanga ibuuku limo . . . Takwaba icitabo icili conse icingalingana ne li ibuuku.”—ICITABO CA THE PROBLEM OF THE OLD TESTAMENT, ICALEMBELE JAMES ORR

Ifyo Ifunda Filatwafwa na Muno Nshiku

“Icebo cenu ni nyali ku makasa yandi, kabili lubuuto mu nshila yandi.”—AMALUMBO 119:105.

BUSHE BAIBOLO YAPUSANA SHANI NE FITABO FIMBI? Kwaliba ifitabo fimo ifyo abengi bamona ati fisuma, lelo te kuti fyafwe umuntu. Muno nshiku kwaliba ne fitabo umo balemba pa fya kucita ifintu fimo, lelo ifi fitabo balafipitulukamo lyonse fye no kufilembulula. Nomba ifi te fyo caba kuli Baibolo, itila, “fyonse ifyalembelwe kale fyalembelwe ku kutufunda.”—Abena Roma 15:4.

ICA KUMWENAKO: Nangu ca kutila Baibolo te citabo ca kusambililamo ifya kuba no bumi ubusuma, mwaliba ukupanda amano pa fya kuba no bumi ubusuma. Ku ca kumwenako, Baibolo itila, “umutima uwatekanya e bumi bwa mubili.” (Amapinda 14:30) Itusoka no kuti: “Uuitalusha ku banankwe afwaya fye ukucita ifyo umwine atemenwe; tafwaya ukupandwa amano.” (Amapinda 18:1) Ilanda no kuti, “mwaba insansa ishingi mu kupeela ukucila ishaba mu kupokelela.”—Imilimo 20:35.

IFYO ABAFWAILISHA BASANGA: Ukuteka umutima, ukukwata ifibusa ifisuma no kuba kapekape kuti kwamwafwa ukuba no bumi ubusuma. Magazini ya The Journal of the American Medical Association yatile: “Abaume aba cipyu e balwala sana ubulwele bwa stroko ukucila balya abalama icipyu cabo.” Mu kufwailisha uko bacitile mu Australia pa myaka 10, basangile ukutila abakote “abakwete ifibusa ifisuma e lyo na bantu abo bengalanshanya na bo ifya nkama fyonse,” kuti bakokolako pa calo. Na kabili, mu 2008, abafwailisha pa fintu ku Canada na ku United States basangile ukuti, “nga ca kutila umuntu alebomfya indalama shakwe ku kwafwa bambi alaba sana ne nsansa ukucila nga mwine e washibomfya.”

MULETIPO SHANI? Bushe kuti mwacetekela ibuuku ilili lyonse ililanda pa fya bumi, ilyalembelwe imyaka nalimo 2,000 iyapita? Nelyo bushe kuti mwasumina ukuti cine cine Baibolo yali-ibela?

[Amashiwi pe bula 8]

“Baibolo nali-itemwa sana . . . pantu mwaliba ukufunda ukusuma ukwingalenga umuntu ukuba no bumi ubusuma.”—HOWARD KELLY, M.D., UWALI PA BATENDEKE JOHNS HOPKINS UNIVERSITY SCHOOL OF MEDICINE