Amafya Yaibela Ayaba mu Ndupwa Umwaba Abana Bashili ba Kuifyalila

● Ba Patricia Papernow, impandamano mu fya ndupwa batile, ilyo muli na mafya mu lupwa umwaba abana abashili ba kuifyalila, nga mwakonkelesha ifyo indupwa umwaba abana ba kuifyalila bacita pa kupwisha amafya, ciba kwati mulebomfya mapu ye tauni lya Kabwe pa kufwaya icifulo cimo mu musumba wa Lusaka.

Icishinka ca kuti, amafya yaba mu ndupwa umo umulume no mukashi bopana ninshi balikwata abana, yali-ibela e lyo yalakula ukucila ayaba mu ndupwa umwaba fye abana ba kuifyalila. Na kuba, ba William Merkel, abasoma imitontonkanishishe ya bantu balondolwele indupwa umwaba abana abashili ba kuifyalila ati, “shalyafya, kabili shali-ibela sana e lyo ukumfwana kulashupa.”

Lelo cinshi cingekatanya ababa muli ishi indupwa? Ishi indupwa kuti twashipashanya ku ca kufimbana ico babilila utusalu utwapusanapusana. Ilyo batendeka ukucibila, tacikosa pantu basuntinkanya fye utusalu patali patali, lelo nga capwa, cilakosa sana kwati fye babomfeshe insalu imo pantu utusalu balatubila capamo bwino bwino.

Natulande pa mafya yamo ayaseeka muli ishi indupwa, ne fyo abengi bacita pa kuti indupwa shabo shikose. Na pa numa, twalalanda pa ndupwa 4 ishaba ne nsansa nangu ca kuti abalume na bakashi baupene ninshi balikwata abana.

UBWAFYA 1: IFYO MWALE-ENEKELA TAFICITIKE

“Nalemona kwati abana ba bena mwandi bakantemwa kabili bakalambikako amano, lelo na pa numa ya myaka 8, ico tacacitika.”—Gloria.a

ABABA mu ndupwa umo abalume na bakashi baupene ninshi umo nangu bonse balikwata kale abana, balenekela ifintu ifishicitika ilingi. Abafyashi tabafwaya ukupanga ifilubo balepanga mu cupo bali kale kabili balafwaya ukutemwikwa no kubabikako amano. Fimo ifyo benekela taficitika, e lyo nga taficitike, balomfwa ububi. Nga fintu Baibolo ilanda: “Ico ule-enekela nga tacilecitika, cilalwalika umutima.” (Amapinda 13:12, Beck) Kuti mwacita shani nga ca kuti ifyo mufwaya ukucitika, tafilecitika?

IFYO MWINGACITA

Mwilasuulako fye ku fyo mufwaya fikacitike no kumona kwati fikasuka fikaleke ukumusakamika. Lelo tontonkanyenipo no kwishiba icilenga filemusakamika. Na pa numa, tontonkanyeni pa co mufwaila ukupwisha ubo bwafya pa kuti mwishibe ico mwabikilako sana mano. E lyo mu kulekelesha, ishibeni ico mufwile ukwenekela pali ino nshita. Moneni ifya kumwenako:

1. Nkatemwa abana ba bena mwandi ukutula fye pa kutendeka kabili nabo bakantemwa.

Mulandu nshi? Ndafwaya sana ukuba mu lupwa ulwatemwana kabili ulwaikatana.

Enekeleni ici: Mu kuya kwa nshita, tukatemwana sana. Icikankaala pali ino nshita ca kuti, tuli lupwa kabili twalicindikana.

2. Bonse fye mu lupwa tukaaluka mu nshita fye iinono.

Mulandu nshi? Bonse natuipekanya ukutendeka ukwikala pamo.

Enekeleni ici: Ilingi line palapita imyaka 4 ukufika kuli 7 pa kuti indupwa umwaba abana abashili ba kuifyalila shikose. Kanshi bengi bakwatako amafya tukwata.

3. Tatwakulapusana pa ndalama.

Mulandu nshi? Apo twalitemwana, tatwakulapusana pa tuntu utwa cabecabe.

Enekeleni ici: Apo amafya ya ndalama ayo twalekwata mu fyupo twalimo yalikulile, kuti tuletiina ukusungila pamo indalama shesu.

UBWAFYA 2: IFYA KWISHIBANA BWINO

“Twalyalwile imikalile bwangu bwangu kabili ilyo line fye twalitendeke ukumfwana.”—Ba Yoshito.

“Papitile imyaka 10 pa kuti fye ntendeke ukulacita ifingekatanya ulupwa lwesu.”—Tatsuki, umwana wa bakashi baba Yoshito.

NGA fintu cali kuli ba Yoshito na Tatsuki, ababa mu ndupwa umwaba abana bashili ba kuifyalila, limo balafilwa ukwishiba ifyo umo atontonkanya pa fintu fimo mu lupwa. Mulandu nshi ukwishiba ifyo umo aletontonkanya kwacindamina? Nalimo nga kwaima amafya mufwaya ukucitapo cimo ilyo line fye. Lelo pa kupwisha bwino amafya, mufwile mwabala mwaishiba ifyo aba mu lupwa baletontonkanya.

Apo ifyo tulanda kuti fyakoselesha bambi nelyo ukubakalifya, calicindama ukusala ifya kulanda. Baibolo itila: “Imfwa no bumi fyaba mu maka ya lulimi.” (Amapinda 18:21) Cinshi cingamwafwa ukulalanda ifingalenga ulupwa lwenu ukwikatana ukucila ukupusana?

IFYO MWINGACITA

• Mulebika amano ku ba mu lupwa lwenu no kubalangulukilako ukucila ukulabasuusha. Ku ca kumwenako:

Umwana wenu nga atila: “Nafuluka batata,” mwimutalika. Mu nshita ya kumweba ati, “Kuti wabafuluka shani pantu ba wiso ba muli ino ng’anda balikutemwa sana kabili balikubikako amano ukucila na ba wiso abakufyala,” kuti mwatila: “Ninjishiba ulabafuluka. Njebako ifyo ufulukako sana kuli ba wiso.”

Mu nshita ya kweba abena mwenu ati: “Umwana wenu takwata umucinshi pantu tamumufunda,” bebeni fye ifyo mulefwaya alecita. Kuti mwatila: “Mumwebeko Luka ukutila, kuti natemwa sana nga alemposha ilyo abwela pa ng’anda.”

• Muleliila capamo bonse no kwangalilako capamo, e lyo no kukwata amapepo ya lupwa pa kuti muleishibana.

• Mulekumana lyonse ngo lupwa pa kuti mulelanshanyako ifikumine ulupwa. Muleleka onse mu lupwa alelandapo ukwabula ukumucilima. Cilawama ukubalilapo ukulanda pa fisuma ifyo mumwene mu lupwa e lyo mwalanda pa mafya. Cindikeni uulelanda nangu ca kuti alanda ifyo mushitemenwe kabili lekeni uuli onse alande ico alemona ukuti e cingapwisha ubwafya.

UBWAFYA 3: IFYA KWIKATANYA ULUPWA

“Umukashi wandi na bana bakwe balalanshanya ku mbali e lyo banjimina. Naba kwati ndi mutulatula fye.”—Ba Walt.

UKUIMONA kwati uli mutulatula fye mu lupwa lobe kulaleta amafya yambi. Ku ca kumwenako:

• Ilyo umufyashi talaupwa atemwa ukuupa, abana bakwe balomfwana no ukaba umwina mwakwe, lelo ilyo baupana, abana balaleka ukumfwana nankwe.

• Umufyashi aleilishanya ukuti umwina mwakwe alebikisha amano ku mwana wakwe uwa myaka 6.

• Aba mu lupwa baumana sana pa tumilandu fye utunono.

Na bene ba bana balakwata amafya pantu nabo bene balomfwa ububi ulupwa nga talwikatene. Ba Carmen batile: “Cilangafya sana ukwafwa abena mwandi na bana bandi ukuti bawikishanye nga bapusana.”

Yesu alilandilepo amashiwi yamo ayengafwa abakwata aya amafya. Atile: “E ico, fyonse ifyo mufwaya abantu ukuti balemucitila, e fyo na imwe mulebacitila.” (Mateo 7:12) Bushe indupwa umwaba abana bashili ba kuifyalila kuti bacita shani pa kuti ulupwa lwabo lwikatane?

IFYO MWINGACITA

• Bikeni sana amano ku cupo. (Ukutendeka 2:24) Muleba sana na bena mwenu, kabili lekeni abana benu beshibe ukuti abena mwenu balicindama sana. Ku ca kumwenako, na lintu umufyashi umwaume ashilaupa kuti aeba abana bakwe ati: “Ba Ana nalibatemwa kabili bakaba abakashi bandi. Ndefwaya mukalebapeela umucinshi.”

• Mulekwata inshita ya kulanshanya no mwana wenu umo na umo. Ukucita ifyo kukalenga abana balemona ukuti balicindama no kuti mwalibatemwa.

• Mulekwata inshita ya kuba no mwana umo na umo uwa bena mwenu ukwabula abena mwenu ukubapo pa kuti muleumfwana.

• Ikataneni na bana mu lupwa ukwabula ukubatalusha ku bafyashi babo ababafyalilila. Mu ndupwa umwaba abana bashili ba kuifyalila, abana abakalamba nalimo pa kubala kuti cilebafya ukulanda ati “ulupwa lwesu.”

• Mulepeela cila mwana imilimo ya kubomba, na pa kubiika ifintu fyakwe. E fyo mulecita na ku bana abesa fye mu kutandala.

• Nga mulefwaya, kuti mwakuukila mu ng’anda imbi nelyo ukukushako ing’anda mwikalamo pa kuti abana baisa mu kwikalamo tabalemona kwati bele pa bene.

UBWAFYA 4: UKUFUNDA ABANA

“Nga ndekalipila abana ba mwina mwandi, Carmen, alabapokolola mu nshita ya kusuminisha ifyo ndelanda.”—Ba Pablo.

“Cilankalipa sana ba Pablo nga balecusha abana bandi.”—Ba Carmen.

CINSHI ukukusha abana kwafisha mu ndupwa umwaba abana bashili ba kuifyalila? Nalimo ilyo umufyashi ali eka, talefunda sana abana. Umwaume nelyo umwanakashi nalimo teti afikile fye ukutemwana na bana asanga. Cinshi cifumamo? Umwine wa bana kuti alemona kwati umwina mwakwe alekalipila sana abana, e lyo umwina mwakwe na o kuti alemona kwati abana asanga tabafundwa bwino.

Baibolo ikoselesha abafyashi ukukanacishamo ukukalipila abana. Itila: “Mwilakalifya abana benu, lelo mulebakusha ukulingana no kusalapula kwa kwa Yehova [Lesa] no kukonkomesha kwakwe.” (Abena Efese 6:4) Ico ilembo lilandapo, kusambilisha umwana imibele isuma, te kumwebaula pa fyo acita. E lyo kabili abafyashi bakoseleshiwa ukuba aba cikuuku e lyo no kutemwa abana pa kuti belabakalifya ilyo balebafunda.

IFYO MWINGACITA

• Ebeni abana amafunde ya pa ng’anda, mutendekele na yo mwakwata kale. Moneni ifyo ukucita ifi kwingamwafwa ilyo kwacitika ifya musango uyu:

Banyina: Jennifer, muno mu ng’anda mwaliba ifunde lya kuti taufwile ukutuma ifyebo pa foni nga taulapwa ifya ku sukulu.

Jennifer: Te imwe bamayo.

Banyina: Ee, nalishiba ico Jen, lelo pali ino nshita, nine mfwile ukukweba ifya kucita. Kabili ndebwekeshapo nati, taufwile ukutuma ifyebo pa foni ilyo taulapwa ifya ku sukulu.

• Te kwesha ukupeela abana amafunde ayengi nelyo ukwalula bwangu amafunde. Limo abafyashi kuti baeba umwana basanga ukucita fimo ifyo bena balemona ukuti tafyafishe. Lelo nga ca kuti uyu mwana amona ukuti ifintu fyalyaluka sana mu lupwa aisabamo, ena kuti alefimona ukwafya. Na lyo line, kuti cawama ukubikako amafunde ayapya ayalanda pa kupeelako bambi inshita ya kuba beka, e lyo na pa mifwalile, maka maka nga muli abana abakalambako mu lupwa.

• Mwe bafyashi nga mwapusana, mwilalanshanishisha pa bana. E lyo umwana nga acita ico mushitemenwe, ico cine e co landenipo, ukucila ukulanda ukuti abafyashi bakwe tabamukushishe bwino.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 3]

Bamo bamona kwati mu ndupwa umwaba abana abashili ba kuifyalila, te kuti mube insansa

[Icikope pe bula 4]

Mulekutikisha pa kuti muleishiba ifyo cila muntu aletontonkanya e lyo ne filemusakamika

[Icikope pe bula 6]

Abafyashi nga bapusana, bafwile ukulanshanya ilyo bali beka

Indupwa Shimo Umwaba Icumfwano

TWALITENDEKA UKUMFWANA

Elise umwana wa ba Philip uuli ne myaka 20 aleikala na bawishi kabili e walebomba imilimo iingi pa ng’anda. Ba Philip baishileupa ba Louise. Bushe ba Louise balitendeke ukumfwana na Elise, umwana wa bena mwabo?

Louise: Tatwaleumfwana pa kubala. Nalitemwa ukwikala pa ng’anda no kubomba utumilimo utwalekanalekana kabili ifyo fine e fyo nalefwaya.

Elise: Bamayo ba Louise balibikile bwino ifintu mu ng’anda no kupoosa ifintu fyesu fimo. Bushiku bumo ilyo nawamye mu ng’anda nabikile ifintu fimo apo fishikala, pantu nshaishibe apo batampile ukufibika. Ici calikalifye ba Louise kabili calengele twatendeka ukuumana, no mulungu walipwile ukwabula ukusoshanya.

Louise: Bushiku bumo nasukile naeba Elise ukuti: “Nshishibe uko tukapela nga ca kuti twakulaikala ifi fine ukwabula ukusoshanya, pantu ine te kuti nkwanishe.” Icungulo, Elise aishilelomba ubwelelo. Nalimukumbete, kabili bonse twalililile.

Elise: Bamayo ba Louise tabafumishemo mu ng’anda ifikope nakobeke ku cibumba, e lyo batata nabo tabafumishe amalaiti nabikile mu muputule wa kutuushishamo. Ici kuti camoneka kwati kantu akanono kuli bambi, lelo ifyo bacitile fyalengele nalaumfwa ukuti ncili wa muli ilya ng’anda. Ndatasha sana na pa fyo bamayo basakamana umwaice wandi nga aisa mu kwikala na ifwe. Napapita imyaka ibili apo batata baupila. Pali ino nshita, ba Louise baba fye kwati e bamayo.

Louise: Ine na Elise tatwikala fye ing’anda imo, lelo tulomfwana no kumfwana.

“ICACINDAMA SANA KWIKATANA”

Ba Anton na ba Marelize baupene ninshi cila muntu alikwata abana batatu. Napapita imyaka 6 apo baupanine.

Ba Anton: Bonse mu lupwa tulaya mu kwangala capamo kabili tulakwata ne nshita ya kuba no mwana umo na umo. Palipitileko imyaka pa kuti twikatane, lelo amafya ayengi ayo twalekwata yalipwa.

Ba Marelize: Calicindama ukulamona abana bonse ukuti bana besu ukucila ukulabapatulula. Inshita imo nali-ilishenye ilyo namwene ukuti ba Anton bamufyenga fye umwana wandi pa kumukalipila no kweba umwana wabo ukwikala ku cipuna ca ku ntanshi mu motoka. Lelo naishilemona ukuti ukwikatana mu lupwa kwacindamapo ukucila ukwikala ku ntanshi. Tulesha sana ukuba no mulinganya nangu ca kutila tatucitila abana ifintu fimo fine.

Nshifwaya ukulanda pa fisuma ifyalecitika mu lupwa nali kale, pantu abashaliko kuti balemona kwati twatemwa sana ulupwa twalimo ukucila ulo twabamo. Lelo ndatasha aba mu lupwa naba nomba pa fisuma ificitika.

“TUBALILAPO UKUBATASHA”

Papita imyaka ine apo ba Francis na ba Cecelia baupanine. Bakwata abana bane, batatu ba bakashi e lyo umo wa balume.

Ba Francis: Nshi-italusha ku bana besu kabili nshifulwa bwangu. Tulaliila capamo kabili ilyo tulelya, tulalanshanya ifikumine ulupwa. Ndakoselesha bonse mu lupwa ukubombako imilimo ya pa ng’anda apo ukubombako iyi milimo kulatwafwa bonse fye.

Ba Cecelia: Ndalanshanya no mwana umo umo no kukutikisha ku filesakamika abana na ku fyo bashitemenwe. Nga tulelanshanya nabo, tubalilapo ukubatasha e lyo pa numa twabakoselesha ukubombela pa fyo bashilecita bwino. Kabili nga nalufyanya, ndasumina ukuti nindufyanya no kulomba ubwelelo.

BONSE BABILI TE BAFYASHI BAKWE ABAMUFYALILILA

Yuki, uwa myaka 20, alekeleshe ukumonana na ba wishi ninshi ali fye ne myaka 5. Pa numa banyina baishileupwa kuli ba Tomonori, lelo banyina nabo balifwile ilyo Yuki ali ne myaka 10. Pa numa ya myaka 5, ba Tomonori balyupile ba Mihoko. Yuki asukile atendeka ukwikala na bafyashi bonse babili abashamufyalilila.

Yuki: Ilyo batata ba Tomonori balefwaya ukuupa, natile: “Nshilekabila bamayo na bambi. Abafyashi nakwata bafula.” Nalifulilwe ilyo baupene kabili bamayo nshalebabikako amano.

Mihoko: Nangu ca kutila abalume bandi tabampatikishe ukutemwa Yuki nge fyo bamutemenwe, nalefwaya sana ukulaumfwana nankwe. Twalyeseshe sana ukulacita ifyo ulupwa lwalecita ilyo banyina tabalafwa. Twalecitila pamo ifya kwa Lesa, twaleangalila pamo, ukuliila pamo cila cungulo no kulanshanya pa numa ya kulya. Nalishibe bwino bwino ifyo aleumfwa ilyo twalandilepo pa mfwa ya banyina.

Ilyo naimite, twalisakamene kabili twalefwaya Yuki ukumfwa ukuti na o wine mwana wesu. Twale-eba Yuki ukuulisha umwana no kumucinja itebela, kabili twalemutasha pa menso ya bambi nga atwafwa. Itsuki alitemwa sana Yuki. Ilyo ashilaishiba ukulanda ati “tata” nelyo “mayo” ninshi alishiba kale ukulanda ati niini, e kutila mukalamba wandi.

Yuki: Nga ca kuti abafyashi bakusunga te ba kufyalilila, kulaba ukumona kwati tabakubikako amano. Nga waebako abantu bambi, tabomfwikisha ifyo uleumfwa. Lelo ine ndomfwa bwino ukuti Abena Kristu banandi balangafwa sana. Nomba nalileka no kutiina bamayo. Na kuba, bamayo balampandako amano kabili ndabeba fyonse ifili ku mutima.

[Amashiwi pe bula 9]

Tekeni umutima! Na mu ndupwa umwaba abana abashili ba kuifyalila mulaba insansa