Ubwafya Bukumene Isonde Lyonse

Mu 1999, David Satcher, umukalamba wa fipatala ca ku United States, atile: “Ukuipaya cintu icilesakamika sana abantu bonse.”

AYA e mashiwi yali aya kubalilapo ukulandwa no mukalamba wa fipatala uwa ku United States ku cintubwingi pali uyu mulandu wa kuipaya. Abantu abengi muli cilya calo balaipaya sana ukucila balya abo bepaya fye. E co Ing’anda ya mafunde iya mu United States yalandile ukuti ukucingilila ukuipaya e mulandu ufwile ukwangwako sana muli ici calo.

Lelo, impendwa ya baipeye mu United States, iyali 11,400 pa bantu 100,000 mu 1997, icepeleko fye panono pa mpendwa ya mwi sonde lyonse iyasabankanishiwe na ba World Health Organization mu 2000, e kutila abantu 16,000 pa bantu 100,000. Impendwa ya bantu baipaya mwi sonde lyonse yalingilishiwako amapesenti 60 mu myaka 45 iyapita. Pali nomba, mu mwaka fye umo, abantu nalimo milioni umo balaipaya. Ilyo papita amasekondi 40 ninshi pafwa umo!

Nalyo line, impendwa tashingatweba fyonse pali ubu bwafya. Ilingi line aba mu lupwa balakaana ukuti umufwe wabo taipeye fye. Kabili, batunga ukutila nga ca kuti umo aipaya, bambi nalimo 10 ukufika kuli 25 ninshi nabeshako ukuipaya. Ukufwailisha kumo ku United States kwasokolwele ukuti amapesenti 27 aya bana be sukulu ku sekondari basumine ukuti mu mwaka wapwile, balitontonkenyepo ukuipaya; amapesenti 8 pa baipushiwe batile balyesesheko ukuipaya. Ukufwailisha kumbi kwasokolwele ukuti abakalamba ukufuma pa mapesenti yasano ukufika pa mapesenti 15 inshita imo balitontonkenyepo ukuipaya.

Ukupusana kwa Ntambi

Ifyo abantu bamona ukuipaya fyalipusana nga nshi. Bamo batila ukuipaya mulandu wabipisha, bamo batila ni nshila ya bucamwenso iya kupwishishamo ubwafya, kabili bambi na bo batila e nshila isuma iya kulombelamo ubwelelo pa cilubo umo acitile. Bamo batila no kuti e nshila ya mano iya kulangilamo ico upampaminepo. Mulandu nshi abantu batontonkanishisha muli iyi nshila? Icilenga sana ni ntambi. Na kuba, kalata wa The Harvard Mental Health Letter atubulula ukuti intambi kuti “shalenga umo ukuipaya.”

Tontonkanyeni pa calo cimo icaba pa kati ka Bulaya, icalo ca Hungary. Uwasoma sana ifya muntontonkanya Zoltán Rihmer alanda pa mpendwa iikulu iya baipaya kulya ukuti “lutambi lwa bulanda” ulwa ku Hungary. Béla Buda, umukalamba wa kabungwe ka National Institute for Health, asangile ukuti abena Hungary balaipaya ukwabula ukushingashinga, pa mulandu fye onse. Buda alandile ati abantu abengi batemwa ukulanda ati: “Alwele kansa—mukwai napwa no kwishiba ifya kuipwisha.”

Mu India mwali ulutambi lwa mipepele ulo baleti suttee. Ulu lutambi lwali lwa kuti mukamfwilwa afwile ukuipoosa pa mwina wa nkuni apo baleoca icitumbi ca mulume wakwe, pali nomba lwalibindwa, lelo lucili talwapwililila. Ilyo cashimikwe ukuti namayo umo aipeye muli uyu wine musango, abekala mushi abengi balilumbenye imfwa yakwe. Ukulingana na magazini wa India Today, kuli ilya ncende ya ku India “abanakashi abaipeye mu myaka 25 bafikile 25.”

Ica kusungusha ca kuti, mu Japan abaipaya bacila imiku itatu abafwa mu masanso ya pa musebo! Icitabo ca Japan—An Illustrated Encyclopedia, cisosa ukuti: “Ku Japan, uko bashatala abapata ukuipaya, ukuipaya no lupanga (e kuti seppuku nelyo hara-kiri) lwaba lutambi ulo bamona ukuti lwaliba fye bwino.”

Mu citabo cakwe ica Bushido—The Soul of Japan, Inazo Nitobe, uwaishileba pa numa kalemba wa kwa kalemba mukalamba uwa kabungwe ka League of Nations, alondolwele ulu lutambi lwa mfwa. Alembele ati: “Ukuipaya [seppuku] ukwatendeke mu nkulo sha pa kati, kwali ni nshila ifita fyalewamishamo imilandu yabipisha fyalecita, ukulombelamo ubwelelo, ukupwishishamo umuseebanya, ukupusushishamo ifibusa fyabo, nelyo ukulangilamo ubufumacumi bwabo.” Nangu ca kuti ulu lutambi lwa kuipaya lwalipita, abanono bacili baleipaya mu musango umo wine nga ca kuti basangamo ubwafya mu mikalile.

Kumfwa mu Kristendomu, ukufuma fye na kale abantu balemona ukuipaya ukuti mulandu wabipisha. Mu mwanda wa myaka uwalenga 6 na 7, Icalici lya ba Roma Katolika lyalemona uwaipaya ukuti ninshi natamfiwa mu calici kabili tabalecitapo nangu cimo pa cililo cakwe. Mu ncende shimo, ukupimpila ifya mapepo kwalenga kwabako intambi shishaliko ukulosha ku kuipaya—ukusanshako no kukulika icitumbi, no kupusha icimuti mu mutima wa citumbi.

Icipapusha ca kuti abaleesha ukuipaya baleyobwela ubupingushi bwa mfwa. Mu mwanda wa myaka uwalenga 19, Umusungu umo uwaeseshe ukuipaya pa kuiputula umukolomino alikulikwe. Kanshi ubuteko bwafikilishe fye ico umwine afililwe ukucita. Nangu ca kuti imikandile balekandilamo abaleesha ukuipaya yalyalwike pa myaka iingi, ni mu 1961 e lyo Ing’anda ya Mafunde iya ku Britain yatile ukuipaya no kwesha ukuipaya nomba taili milandu yabipisha. Mu Ireland yatwalilile ukumonwa ngo mulandu wabipisha ukufikila mu 1993.

Ndakai, bakalemba bamo aba fitabo bakoselesha ukuipaya ukuti e nshila ya kusengulwilamo. Icitabo ca mu 1991 icilanda pa fya kwaafwa uwalwala ubwa mfwa ukuipaya catubulwile nshila sha kuipailamo. Pa numa, abantu abengi abashalwele ubwa mfwa babomfeshepo inshila imo pa nshila isho ici citabo calandilepo.

Bushe kwena ukuipaya e nshila ya kupwishishamo amafya? Nelyo bushe kwaliba ifintu ifisuma ifya kukanaipaila? Ilyo tushilayasuka aya mepusho, lekeni tumone ifilenga abantu ukuipaya.

[Amashiwi pe bula 21]

Mu mwaka fye umo, abantu nalimo milioni umo balaipaya. Ilyo papita amasekondi 40 ninshi pafwa umo!

Umulandu Abantu Baipaila

Kay Redfield Jamison, uwasoma pali bongobongo atile: “Umuntu onse uwaipaya alaba no mulandu aipaila: mwine fye eka e wishiba uyo mulandu, kabili ufwile ulabipisha.”

ILYO ashilaipaya, kalemba walumbuka uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 20 uwa ku Japan, Ryunosuke Akutagawa, alembele ati: “Ukuba umumi kulanungulusha.” Lelo, ilyo ashilalanda aya mashiwi, atile: “Kwena, nshilefwaya ukufwa, lelo . . . ”

Nga filya cali kuli Akutagawa, abengi abaipaya tabafwaya ukufwa lelo bafwaya “ukupwisha conse icilecitika,” e fyasosele umwaume umo uwasoma sana pali bongobongo. Amashiwi yasangwa mu tukalata tulemba abaipaya yalanga fye ifi fine twalandapo. Amashiwi ya kuti ‘Nafilwa ukushipikisha’ nelyo ‘Cinshi ndeculila?’ yalanga ukufwaisha ukutaluka ku mafya yene yene aya mu bumi. Lelo nge fyo uwasoma umo alondolwele, ukuipaya kwaba “ngo kundapa icifine ukubomfya ibomba lya nyukiliya.”

Nangu line kwaba imilandu yalekanalekana iilenga abantu ukuipaya, ifintu fimo ificitika mu bumi filalenga abantu ukuipaya.

Imilandu Ilenga Ukuipaya

Caliseeka ku baice abafuupulwa ukuipaya nangu fye ni pa milandu ingamoneka nge inono kuli bambi. Ilyo balelungulushiwa kabili tapali ico bengacita, abaice kuti bamona ukuipaya nge nshila ya kulandwilamo ababalungulusha. Hiroshi Inamura, uwalamuka sana mu kwafwa abantu abalefwaya ukuipaya mu Japan, alembele ati: “Ciba kwati ukuipaya, e nshila abaice bafwaisha iya kukandilamo umuntu uwabacushishe.”

Ukufwailisha kwa nomba line mu Britain kwalangile ukuti ilyo abana balecushiwa, kuti balengwa sana ukufwaya ukuipaya. Ukukalipwa ku mutima uko aba bana bapitamo kwa cine cine. Umulumendo wa myaka 13 uwaikulike alembele kalata umo alumbwile abantu basano abalemucusha no kumupoka fye indalama. Alembele ati: “Napaapaata, afweniko abaice bambi.”

Bamo kuti bafwaya ukuipaya ilyo baba mu bwafya pa sukulu nelyo lintu batoba ifunde, ilyo baleka ukumfwana no yo baleishishanya na o, ilyo bafeluka ku sukulu, ilyo basakamikwa pa fyo amashindano yakaba, nelyo ukufuupulwa pa mulandu wa kusakamikwa sana pa fyo cikaba ku ntanshi. Ku basambi abacita bwino sana ku sukulu kabili abafwaya ukuti belalufyanya, ukucimfiwa nelyo ukufeluka—nampo nga kwa cine cine nelyo kwa kwelenganya fye—kuti kwabalenga ukufwaya ukuipaya.

Ku bakalamba, icilenga sana ukuti baleipaya mafya ya ndalama nelyo aya ku ncito. Mu Japan, pa numa ya myaka ya kubwelela pa nshi mu fya bunonshi, abantu abaipeye bacilile pali 30,000 mu mwaka umo. Ukulingana ne nyunshipepala ya Mainichi Daily News, abakalamba abengi nga nshi baipeye “pa mulandu wa nkongole, ukuwa kwa makwebo, ubupiina no kubulwa incito.” Amafya ya mu lupwa na yo kuti yalenga umuntu ukuipaya. Inyunshipepala ya ku Finland yashimike ati: “Abaume abo ifyupo fyapwile fye nomba line abali pa kati ka myaka 40 na 60” baba pa bantu abengi abaipaya. Ukufwailisha kwacitilwe mu Hungary kwalangile ukuti abakashana abengi abafwaya ukuipaya bafuma mu ndupwa shaba na mafya ya kulekana no kupaatukana.

Ukupoka penshoni e lyo no kulwala na fyo fyaba pa filenga sana ukuipaya, maka maka ku bakalamba. Ilingi abalwele basalapo ukuipaya, te lilya fye balwalisha, lelo ilyo bamona ukuti awe ukucula kwacila.

Lelo, te bonse baipaya ilyo baba na mafya twalumbula. Ukucila, ilyo baba na mafya ya musango yo, abengi tabaipaya. Kanshi mulandu nshi bamo batontonkanishisha ukuti ukuipaya e kupwisha amafya, ilyo abengi tabatontonkanya ifyo?

Ifishinka Fyacindama

Kay Redfield Jamison, uwasambilila pali bongobongo uubombela pa Johns Hopkins University School of Medicine atile: “Cimo icilenga ukuipaya caba ifyo umo alemona ifilecitika.” Kabili atile: “Abantu abengi, ilyo baletontonkanya bwino, tabamona conse icacitika ukuti nacibipisha ica kuti baipailepo.” Eve K. Mościcki, uwa pa U.S. National Institute of Mental Health, atile ifintu ifingi—fimo ifimoneka nge fishacindama—filampana ne filenga umo ukufwaya ukuipaya. Fimo fyaba kucula na matontonkanyo nelyo ukukunkuma kuli fimo, ifyo umo aba, ne fyo bongobongo aba. Natubebete fimo.

Ica ntanshi icilenga sana ukuipaya pali fi malwele ya kuli bongobongo na yalengwa no kukunkuma, pamo ngo kupopomenwa, ukufulungana, no kunwensha ubwalwa nelyo kubomfya bubi bubi imiti ikola. Ukufwailisha kwacitilwe ku Bulaya na ku United States kwalangile ukuti ukucila pa mapesenti 90 aya baipeye baliculilepo kuli ifi. Na kuba, bamo abafwailisha aba ku Sweden basangile ukuti pa baume abashasangilwe na macushi ya musango yo, abantu ukucilako panono pali 8 e baleipaya pa bantu 100,000, lelo ku bapopomenwa icipendo cali pa muulu nga nshi, e kuti abantu 650 baleipaya pa bantu 100,000! Kabili abasoma batila ifilenga ukuipaya fimo fine na ku fyalo fya ku Asia. Nalyo line, nangu ca kuti twasakanya ifipendo fya kupopomenwa ne fya fintu fimbi ifilenga ukuipaya te kutila ninshi teti tucingilile abantu ku kuipaya.

Uwasoma sana Jamison, uwafwailepo na o ukuipaya, atile: “Cimoneka kwati abantu balashipikisha ukupopomenwa nga baishiba ukuti ifintu fikawama ku ntanshi.” Lelo, asangile ukuti ilyo umuntu acilamo ukupopomenwa, amaka ya muntontonkanya aya kukana ukufwaisha ukuipaya yalaya yalecepa. Apashanya icicitika kuli filya amabuleki ya motoka yapwa ilyo balenyata icinyantenyante.

Calicindama ukwishiba ubu bwafya pantu ukupopomenwa kuti kwaundapwa. Ukuyumfwa abapelelwa kuti kwafumishiwapo. Ilyo ifi fintu fyabombelwapo, abantu baba na masakamika yabalenga ukuipaya te kuti baipaye.

Bamo batontonkanya ukuti ifyo umo apangwa kuti fyalenga umuntu ukuipaya. Kwena ca cine ukuti imfyalo shilasangwilako ku mibele ya muntu, kabili ifyo basapika filanga ukuti mu ndupwa shimo mulaba ukuipaya sana ukucila mu ndupwa shimbi. Lelo, ukulingana na Jamison asondwelele ati, “ukufwaya ukuipaya takulanga ukuti ukuipaya cintu ico tushingacimfya.”

Imibombele ya bongobongo na yo kuti yasangwilako. Muli bongobongo, insandesande ishingi nga nshi shilapeeleshanya ifyebo mu musango umo uwa kupapa. Pa mpela ya lusandesande lumo lumo ulumoneka ngo musambo, paba utupunda tumo uto batila ama synapses umo insandesande shimbi shifumya ifyebo. Ubwingi bwa serotonin iisangwa muli ulu lusandesande, napamo kuti yalenga umuntu ukufwaya ukuipaya. Icitabo ca Inside the Brain cilondolola ukuti: “Nga ca kuti serotonin yacepa . . . kuti yalenga umuntu ukubulwa insansa, ukumulenga ukukanatemwa ukuba umumi no kwingilishako imibele ingamulenga ukupopomenwa no kuipaya.”

Lelo, icishinka ca kuti takwaba uo balingila fye ukuti akaipaya. Abantu abengi balashipikisha amafya na masakamika. Icilenga bamo ukuipaya fintu umuntontonkanya no mutima fyankula ku mafya. Tatufwile fye ukwangwa kuli filya ifyaishibikwa fye ukuti e filenga lelo na ku fishaishibikwa.

E co, cinshi twingacita pa kuti twingalamona bwino ifintu ica kuti cikatulenge ukuipakisha ubumi?

[Akabokoshi pe bula 24]

Ifyo Ukuba Umwaune Nelyo Umwanakashi Kwayampana no Kuipaya

Ukulingana no kufwailisha kwacitilwe mu United States, nangu ca kuti abanakashi e bengafwaisha sana ukuipaya ukucila abaume, abaume abengi e baipaya. Abanakashi kuti bapopomenwa sana ukucila abaume, kabili ici kuti catwafwa ukumfwikisha umulandu abanakashi abengi bafwaila ukuipaya. Lelo, ukupopomenwa kwabo takubipa sana, kanshi napamo kuti bakupwishisha fye mu nshila shimbi ishabako eyefilya ukucila ukuipaya. Lelo, abaume bena kuti bafwaya ukubomfya inshila shakakala no kushininkisha ukuti baipaya.

Lelo, mu China mwena, abanakashi abengi balaipaya ukucila abaume. Na kuba, ukufwailisha kwalangile ukuti mwi sonde lyonse, mu China e mwaba abanakashi abengi nga nshi abaipaya, maka maka mu mishi. Basosa abati umulandu umo ulenga abanakashi ba kulya ukufwaya ukuipaya no kuipaya fye wa kuti calyanguka ukusanga umuti wa kwipailako utushishi uwakalipa nga nshi.

[Akabokoshi na Cikope pe bula 23]

Ifyo Ukuipaya Kwayampana no Kutalalilwa

Cimo icilenga abantu ukupopomenwa no kuipaya kutalalilwa. Jouko Lönnqvist, uwali intungulushi ya balesapika ulwa kuipaya mu Finland, atile: “Abengi [abaipeye] balitalalilwe nga nshi. Balikwete sana inshita lelo tabakwete ifibusa.” Kenshiro Ohara, uwasoma pali bongobongo ubomba pa Hamamatsu University School of Medicine ku Japan, atile “ukutalalilwa” e kwalengele ukuti muli ici calo abantu abali pa kati ka myaka 40 ukufika kuli 60 abaleipaya bafulileko.

[Icikope pe bula 22]

Ku bakalamba, icilenga sana ukuti baleipaya mafya ya ndalama nelyo aya ku ncito

Kuti Mwaafwiwa

MU SWITZERLAND, umwaume wa myaka 28 aipwishe ati: ‘Bushe nwe aya mapilushi 49 aya tulo ayali muli kapu atemwa ninwa?’ Umukashi wakwe na bana bakwe balimubutwike, kabili apopomenwe icibi. Lelo, pa numa ya kunwapo yamo, atile: ‘Nga cinshi nalafwila!’ Anwa yalya mapilushi yonse, mukwai ne li lyashi nga tatulishibe. Te lyonse ciba ati umuntu nga alefwaya ukuipaya ninshi alaipaya.

Alex Crosby uwa mu kabungwe ka ba U.S. Centers for Disease Control and Prevention alandile pa baice abafwaya ukuipaya ati: “Nga mwafulunganya amapange yabo aya kuipaya, nangu fye ni pa maawala ayanono, kuti mwabacilikila ukuipaya. Nga mwabapumfyanya, kwena bengi mwingacilikila ukuipaya. Kuti mwabapususha.”

Ilyo alebomba mu kabungwe ka ba Lifesaving and Emergency Center pa Japan Medical College, Profesa Hisashi Kurosawa apuupuutwile abantu abengi abafwaile ukuipaya. Ca cine, nga kwaba ukucilima amapange ya kuipaya, abantu kuti bapusushiwa. Bushe kwafwa kwa musango nshi kulekabilwa?

Ukwishiba Amafya Ayalenga

Nga fintu tulandilepo mu cipande cifumineko, bakasapika batila abantu abengi abaipeye baipeye pa mulandu wa kucula na matontonkanyo atemwa ukutepukila ku fintu ifikola. Ici calengele, Eve K. Mościcki, uwa mu kabungwe ka ba U.S. National Institute of Mental Health, ukusosa ati: “Isubilo likalamba ilya kucincintila ukuipaya ku ba mishinku yonse lyaba kucilikila ukulwala umutima no kutepukila ku fintu ifikola.”

Ku ca bulanda, abengi abakwata aya mafya tabafwaya ubwafwilisho. Mulandu nshi? Yoshitomo Takahashi uwa mu kabungwe ka Tokyo Metropolitan Institute of Psychiatry alondolola ati: “Pantu mu bwikashi mwaba ulufyengo ulubi.” Kabili atila ici e calenga ukuti na bantu abaletwishika nga bali bwino baleshimunuka ukufwaya ukundapwa apo pene.

Nalyo line, bamo tabaleka insoni ukubalesha ukucite fyo. Hiroshi Ogawa, kasabankanya wa pa mulabasa uwaishibikwa sana uwaletako programu wa pa mulabasa pa myaka 17 mu Japan, aebele icintubwingi ukuti alapopomenwa kabili alefwaya no kuipaya. Ogawa atile: “Ukupopomenwa kuti kwapashaniwa ku cifine icilwalika bongobongo.” Alondolwele ukuti onse kuti apopomenwa, lelo kuti apuupuutuka.

Ebeniko Umo

Béla Buda, umukalamba wa mu kabungwe ka Hungary’s Association for the Prevention of Suicide, atile: “Nga ca kuti umo tebeleko nangu umo ubwafya aleshingwana na bo, ilingi line ubo bwafya bumoneka kuli wene ngo bukalamba sana kabili ubushingapikululwa.” Uku kulandapo kukomaila fye pe pinda lya mano ilya kale ilyaba mu Baibolo ilitila: “Uwikala eka akonkelela ifyo atemwo mwine; ukumupanda amano konse kumulenga icipyu.”—Amapinda 18:1, Baibolo wa Diocese of Mbala.

Kutikeni kuli ifi fyebo fya mano. Mwilacula mweka na mafya ayakakala. Fwayeni umuntu mwingacetekela uo mwingebako. Nalimo kuti mwatila, ‘Ine nshakwata uo ningebako.’ Dokota Naoki Sato uwaishiba ifya malwele ya mutima atila e fyo abengi balanda. Sato atile abalwele tabafwaya ukwebako bambi pantu tabafwaya ukusokolola ubunake bwabo.

Ni kwi umuntu engasanga uwingakutika? Mu ncende ishingi kuti alomba ubwafwilisho ku kabungwe akacincintila ukuipaya atemwa ukutumina foni ku batangata abali na mafya ya musango yu nelyo ukufwaya dokota wacetekelwa uundapa amalwele ya mu nkuntu. Incenshi shimo shalisanga intulo na imbi ukwingafuma ubwafwilisho, ne yo ntulo mipepele. Bushe imipepele kuti yaafwa shani?

Ukusanga Ubwafwilisho Bukabilwa

Marin, umwina Bulgaria walwalilila, alefwaisha ukuipaya. Bushiku bumo asangile magazini wa fya mapepo uwa Ulupungu lwa kwa Kalinda, ulupapulo lusabankanishiwa ne Nte sha kwa Yehova. Alyankwileko ku bwite bwali muli magazini ubwa kuti atandalilwe ne Nte sha kwa Yehova. Marin alondolola icatumbwikemo ati: “Bansambilishe ukuti ubumi bupe ukufuma kuli Shifwe wa ku muulu no kuti tatwakwata insambu sha kuicena nelyo ukuipaya. Ici canengele ukuti nifwaya na kabili ukuipaya kabili nafwaile ukutwalilila ukuba no mweo!” Marin na kabili alitungililwe icine cine na Bena Kristu ba mu cilonganino. Nangu ca kuti acili uwalwalilila, alondolola ati: “Nomba ndesanga insansa no mutende, kabili nkwete ifisuma ifingi ifya kucita—ica kuti ne nshita ilancepela! Akubula Yehova ne Nte shakwe ifi fyonse nga nshafikwata.”

Umulumendo umwina Switzerland uo tulandilepo pa kutendeka na o alyafwilishiwe ku Nte sha kwa Yehova. Ndakai alanda pa “cikuuku ca lupwa lumo ulwa Bena Kristu” abatendeke ukumusunga mu ng’anda yabo. Alundapo ukuti: “Pa numa, aba mu cilonganino [ca Nte sha kwa Yehova] balelekanina ukunjita ukuliila na bo capamo ica kulya pa nshiku ishingi. Icangafwile sana te cilela fye lelo ukulandako na umo.”

Uyu mwaume alikoseleshiwe sana ne fyo asambilile muli Baibolo, maka maka ilyo asambilile ulwa kutemwa uko Lesa wa cine, Yehova, atemwa abantunse. (Yohane 3:16) Cine cine, Yehova Lesa alakutika ilyo ‘mwapongolwela ifya mu mutima wenu’ ku cinso cakwe. (Amalumbo 62:8) “Amenso ya kwa Yehova yalolo ku no ku yalabebeta mu calo conse,” te ku kufwaya ifilubo mu bantu, lelo “ku kuilango kuti wa maka ku kwafwa ababa ne mitima ya mpomfu kuli wene.” (2 Imilandu 16:9) Yehova atulaya ati: “Witiina, pantu ine ndi nobe, witentuka, pantu ine ndi Lesa obe; nakulakulengo kutalila, cene nakulakwafwa, cene nakulakufumbatila ku kwa kulyo kwandi kwa bulungami.”—Esaya 41:10.

Ukulanda pa bulayo bwa kwa Lesa ubwa calo cipya, uyu mwina Switzerland atile: “Ubu bulayo bwalingafwa ukucefyanyako ukukalifiwa.” Ili subilo, ilyalondololwa nge “nanga ya mutima,” lisanshamo ubulayo bwa bumi bwa pe muli Paradise wa pe sonde.—AbaHebere 6:19; Amalumbo 37:10, 11, 29.

Ubumi Bwenu Bwalicindama Kuli Bambi

Ca cine, napamo kuti mwakwata amafya yamo ayengamulenga ukuyumfwa ukuti muli fye mweka no kuti nga mwafwa tapakabe nangu umo uukasakamana. Lelo, ibukisheni ukuti: Paliba ubupusano ubukulu pa kuyumfwa fye ati uli weka no kuba weka. Pa nshita ifyalembwa mu Baibolo fyalecitika, kasesema Eliya ali no bulanda nga nshi. Aebele Yehova ati: “Bakasesema benu nababepaya ku lupanga; na ine nashala neka.” Ca cine, Eliya ayumfwile ukuti ali fye eka—kabili alikwete umulandu wa kuyumfwila ifyo. Bakasesema banankwe abengi balipaiwe. Kwali abamupangile ukumwipaya, kabili alebutuka pa kuti apusuke. Bushe ca cine ali fye eka? Awe. Yehova amulengele ukwishiba ukuti kwaliba abantu ba cishinka na bambi napamo 7,000 abaleesha muli bucishinka ukubombela Lesa muli ilya nshita yaafya nga filya fine na o alecita. (1 Ishamfumu 19:1-18) Lelo, bushe imwe caba shani? Bushe na imwe nalimo tamwaba mweka nge fyo muyumfwa?

Mukwai e ko baba abamusakamana. Napamo mwatontonkanya ukuti abamusakamana bafyashi benu, abena mwenu, abana benu, ne fibusa. Ala kwaba na bambi abengi. Mu cilonganino ca Nte sha kwa Yehova, kuti mwasanga Abena Kristu bakosoka abayangwako kuli imwe, abakamutekanishisha no kukutika kuli imwe, kabili abakapepela pamo na imwe no kumupepelako. (Yakobo 5:14, 15) Kabili nangu ca kuti umuntunse uushapwililika amupunwisha, kwaba Umo uushakatale amusha. Imfumu Davidi iya ku kale yatile: “Ilyo tata na mayo bandekelesha, e lyo Yehova ambuula.” (Amalumbo 27:10) Ca cine, Yehova “asakamana imwe.” (1 Petro 5:7) Te kwesha ukulaba ukuti mwalicindama kuli Yehova.

Ubumi bupe ukufuma kuli Lesa. Ca cine, inshita shimo ubumi kuti bwamoneka kwati cisendo ukucila ubupe. Nalyo line, bushe kuti mwaelenganya ifyo mwingomfwa nga mwali no kupeela ubupe bwaumo mutengo umuntu umo lyene abupoosa ilyo talabubomfya na bwino? Fwe bantunse bashapwililika tatulati tutendeke no kubomfya ubu bupe bwa bumi. Na kuba, Baibolo ilangilila ukuti ubumi twikala pali ino nshita tabuli “bumi bwine bwine” kuli Lesa. (1 Timote 6:19, NW) Ca cine, mu nshita ili fye mupepi ku ntanshi ubumi bwesu bukaba bumi bwine bwine, kabili ubwa nsansa. Cikaba shani fyo?

Baibolo itila: “[Lesa] akafuute filamba fyonse ku menso yabo, ne mfwa tayakabeko kabili iyo; takwakabe kabili ukuloosha nangu kukuuta nangu kucululuka; pa kuti ifya ntanshi nafiya.” (Ukusokolola 21:3, 4) Esheni ukwelenganya ifyo ubumi bwenu bukaba ilyo aya mashiwi yakafikilishiwa. Mwipupumina. Esheni ukwelenganya bwino fyonse. Ukwelenganya kwenu te kwa fye. Ilyo mwaetetula pa fyo Yehova acitila abantu bakwe ku numa uku, ukucetekela kwenu muli wene kukakula kabili ukwelenganya kwenu kuti kwabelako ukwa cine kuli imwe.—Amalumbo 136:1-26.

Kuti papitako inshita pa kupuupuutukilila no kufwaya ukutwalilila no mweo. Twalilileni ukupepa kuli “Lesa wa cisansamushi conse, uuletusansamusha pali conse ica bucushi icituponena.” (2 Abena Korinti 1:3, 4; Abena Roma 12:12; 1 Abena Tesalonika 5:17) Yehova akamupeela amaka mukabila. Akamusambilisha ukuti cisuma ukuba umumi.—Esaya 40:29.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 27]

Bushe Kuti Mwayafwa Shani Uulemoneka Kwati Kuti aipaya?

Cinshi mwingacita ngo muntu amwebako ukuti alefwaya ukuipaya? Icipani ca U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC) citila: “Kutikisheni.” Mulekeni alondolole ifyo aleyumfwa. Lelo, ilingi line uulefwaya ukuipaya alaitalusha ku bantu kabili tafwaya sana ukulanshanya. Musuminisheni ukuti bukali no kupelelwa aleumfwa fya cine cine. Nga ca kuti mwamulondolwela ukuti te fyo aali kale, nalimo kuti amweba icilengele ukuti aaluke.

Ilyo mulekutika, mulangulukileniko. Icipani ca CDC citila: “Calicindama ukulondolola ukuti ubumi bwa uyo muntu bwalicindama kuli imwe na ku bantu bambi.” Lekeni eshibe ifyo imfwa yakwe ingaleta ubulanda kuli imwe na ku bantu bambi. Afweni uyo umuntu ukumona ukuti Kalenga wakwe alamusakamana.—1 Petro 5:7.

Abasoma na kabili batila calicindama ukufisa conse ico uyo muntu engabomfya ku kuipaya—maka maka imfuti. Nga ca kuti ifintu fyabipa sana, kuti mwakoselesha uyo muntu ukuya ku cipatala ukuti bamwafwe. Nga mwamona ukuti cayafya imwe bene iteni ababombela ku fya bukangalume aba ku cipatala.

[Akabokoshi pe bula 29]

‘Bushe Lesa Akanjelela Pali Ifi Ng’umfwa?’

Ukubishanya ne Nte sha kwa Yehova kwalyafwa abengi ukuleka ukutontonkanya pa kuipaya. Nalyo line, ndakai takwaba uwalubukako ku mafya ya mu mikalile nelyo ku kupopomenwa. Abena Kristu abatontonkanyapo pa kuipaya ilingi balacula no kuyumfwa aba mulandu pa kutontonkanya pa ca musango yo. Ukuyumfwa uwa mulandu kuti kwabalenga fye ukuculilako. E co kuti bacita shani no kuyumfwa kwa musango yo?

Calicindama ukwishiba ukuti abaume na banakashi ba busumino abalembwa mu Baibolo balelanda fimo ifishawama pa bumi. Rebeka, umukashi wa kwa Isaki, inshita imo ali no bulanda sana pa bwafya bwa mu lupwa ica kuti atile: “Ninengwo bunani ku mweo wandi.” (Ukutendeka 27:46) Nangu ni Yobo uwafwililwe abana, ukulwala, ukulufya icuma, no kuba umupiina mu bwikashi, atile: “Ine ninkankamana ku mweo wandi.” (Yobo 10:1) Mose na o alilile kuli Lesa ati: “Shi munjipaye no kwipaya.” (Impendwa 11:15) Eliya, uwali kasesema wa kwa Lesa, inshita imo atile; “Epela; nomba, mwe Yehova, buuleni umweo wandi.” (1 Ishamfumu 19:4) Kabili kasesema Yona alandile pa miku iingi ati: “Cang’wamino kufwa ukucilo kuba no mweo.”—Yona 4:8.

Bushe Yehova alikene aba bantu pa mulandu wa fyo baleyumfwa? Iyo. Na kuba asungile fye ne fyo balandile muli Baibolo. Lelo, calicindama ukwibukisha ukuti tapali nangu umo pali aba bantu ba busumino uwasuminishe ukuyumfwa kwakwe ukumulenga ukuipaya. Yehova alibacindamike; alefwaya babe no mweo. Icishinka ca kuti Lesa alyangwa fye na ku bumi bwa babifi. Abacincisha ukwaluka ku mibele yabo ‘no kuba no mweo.’ (Esekiele 33:11) Pali bufi abangwa sana ukufwaya ukuti abasenamine, alafwaisha ukuti babe no mweo!

Yehova alipeela ilambo lya cilubula ilya Mwana wakwe, icilonganino ca Bwina Kristu, Baibolo, ne pepo. Inshila tulandilamo na Lesa—e kuti ipepo—lyonse yaba iyaisuka. Lesa kuti akutika ku bapepa kuli wene no mutima waicefya, uwafumaluka kabili akabomfwa. “E ico tupalamine no kupama ku cipuna ca bufumu ica kusenamina, ukuti tumone uluse no kusango kusenamina ku kutwafwa pa nshita ya kukabila kwesu.”—AbaHebere 4:16.

[Akabokoshi pe bula 28]

Bushe Untu Mwatemenwe Aipeye Fye?

Ilyo umuntu aipaya, balupwa ne fibusa balacula sana na matontonkanyo. Abengi balaipeela umulandu pa cacitika. Kuti nalimo batila: ‘Kanshi nga nalikeleko panono na o bulya bushiku,’ ‘Kanshi nga nalilamine ululimi ilya nshita,’ ‘Kanshi nga nalicitileko fimo ku kumwafwa.’ Kuti balosha mu kuti ‘Ncitako fimo, umuntu wandi nga tafwile.’ Lelo, bushe caliba fye bwino ukuipeela umulandu ilyo umo aipaya?

Muleibukisha ukuti tacayanguka sana ukwishiba ukuti umuntu alefwaya ukuipaya kano fye lilya aipaya. Ilyo ashilaipaya calyafya ukwishiba. Baibolo itila: “Umutima waishibe cikonko ca uko uwine, no kusekelela kwa uko umweni takumako.” (Amapinda 14:10) Limo limo te kuti twishibe ifyo umuntu umbi aletontonkanya nelyo ifyo aleyumfwa. Abantu abengi abafwaya ukuipaya te kuti bebe bambi ifyo baleyumfwa, nangu fye ukwebako balupwa abo bacetekela sana.

Pa lwa kwishiba nampo nga umuntu kuti aipaya, icitabo ca Giving Sorrow Words citila: “Icishinka ca kuti ilingi tacayanguka ukwiluka ifishibilo fya musango yo.” Ici citabo cimo cine citila nangu ca kuti mwalimwene fimo ifyalelanga ukuti alefwaya ukuipaya, ukwishiba fye takulepilibula ukuti nga mwalimucilikile ukuti eipaya. Ukucila ukuipeela umulandu, kuti mwasansamushiwa ku mashiwi ya Mfumu Solomone uwatile: “Aba mweo bantu abaishibo kuti bakafwa, lelo abafwa bantu abashaishiba kantu nangu kamo.” (Lukala Milandu 9:5) Umuntu mwatemwa talelungulushiwa mu mulilo wa helo. Kanshi amalangulushi ayamulengele ukuipaya yaliloba. Talecula; aletusha fye.

Pali nomba, kuti cawamisha ukusakamana ubumi bwa bali no mweo, ukusanshako fye no kuisakamana mwe bene. Solomone akonkenyepo ukuti: “Conse ico iminwe yobe yasanga ica kucita, cita ku maka yobe” ilyo uli umumi. (Lukala Milandu 9:10) Kuti mwacetekela ukuti Yehova, “Shifwe wa nkumbu kabili Lesa wa cisansamushi conse” e waishiba pa fyo cikaba ku ntanshi kuli balya abaipaya.—2 Abena Korinti 1:3.a

[Futunoti]

[Ifikope pe bula 25]

Ubumi bwenu bwalicindama kuli bambi

[Icikope pe bula 26]

Ebeniko umo