Tomato—“Umusalu” Uubomfiwa mu Nshila Shapusanapusana
KU ULEMBA LOLENI! MU BRITAIN
NAMAYANDA umwina Italy atile: “Kuti nacita shani ukwabula tomato!” Ifyo fine e fyo abengi abepika basosa mwi sonde lyonse. Ca cine, tomato ilabomfiwa mu fya kulya ifyapusanapusana mu fyalo ifingi. Abalima pa mayanda balalima sana tomato ukucila ifya kulya fimbi. Lelo bushe tomato citwalo nelyo musalu?
Mu masambililo aya fimenwa, batila tomato citwalo pantu yalikwate nseke. Lelo, abengi batontonkanya ukuti tomato musalu, pantu ilingi line bailiila pamo ne fya kulya fikalamba. Kuti mwatemwa ukumfwa ifyo ici ca kulya cishaiwamina catendeke.
Ilyashi Lisuma Pa fyo Tomato Yatendeke
Ku Mexico abaAztec balelima tomato iya kulya. Bakacimfya ba ku Spain abalefuma ku Mexico basendele tomato ukuya na yo ku Spain muli ba1500, kabili ukufumya kwi shiwi lya ciNahuatl ilya tomatl, bena batile tomate. Mu kwangufyanya abena Spain abaleikala ku Italy, ku North Africa, na ku Middle East na bo batendeke ukulya tomato.
Muli ba1550 tomato yafikile ku kapinda ka ku kuso aka Bulaya. Pa kubalilapo fye baletontonkanya ukuti tomato yalikwete sumu, e ico yalelimwa fye nga maluba. Nangu ca kuti tomato yaba musango umo wine ne cimenwa batila nightshade, amabuula ya iko yaba na kacena kanunkila kabili imikonso ya iko yaliba na sumu, lelo tomato iine yena tayakwata sumu.
Cilemoneka kwati tomato wa kubalilapo uwatwelwe ku Bulaya ali uwa muntuntula, pantu abena Italy baleita tomato ukuti pomodoro (apele wa mutuntula). AbaBemba bena baleti matimati lelo pali nomba batila fye tomato. Mu ncende shimbi bamo baleti “icitwalo ca citemwiko.” Ukufuma ku Bulaya tomato yabwelele na kabili ku North America ukupita pali bemba wa Atlantic na balefwaya ifyalo fya kuteka, uko yasukile yalabomfiwa sana nge fya kulya muli ba1800.
Yaba mu Misango Iingi, Kabili Yalishibikwa Sana
Ipusheni umo ukumweba ilangi lya tomato, nangu cibe shani alayasuka ati “yalikashika.” Lelo bushe mwalishiba ukutila kuti kwaba na tomato iya muntuntula, iyakashikila, iyafiitulukila, iyabuuta, iya katapakatapa, nelyo fye iya mindoloshi? Te misango yonse iya tomato iyabulungana. Imo yaba iyapapatala atemwa iyasolomoka ku mpela nge lini, nelyo iimoneka nga kotapela. Kuti yaba iinono nge ntongwe nelyo kuti yaba ikalamba nge kofi lya muntu.
Ici ca kulya caseeka sana cilalimwa nangu fye ni ku Iceland ukushailepela na ku New Zealand. Ifyalo filima sana tomato ni United States ne fyalo fya ku kapinda ka kulyo aka Bulaya. Mu ncende shatalala mwena balima tomato mu fikuulwa ukucila ukulima pa nse, kabili mu fiswebebe mwena balima tomato mu menshi ya mufundo weka weka fye ukwabula iloba.
Tomato na nomba yalitemwikwa sana ku bantu abashaishibisha sana ifya bulimi. Tayayafya ukulima, kabili ukulima fye utumuti utunono kulafumya tomato iingi iingakumana ukulya ulupwa ulunono. Nga ca kuti tamukwete incende iikalamba, kuti mwalima mu lukungu lwa ng’anda.
Ifya Kusunga Tomato ne fyo Ingafwa Ubumi Bwenu
Ukutalala kulasundula ubusuma bwa tomato, e ico mwilabika tomato mu friji. Nga mulefwaya ukuti ipye bwangu, kuti mwaibika lwa mupepi ne windo apalefika akasuba atemwa mu ng’anda pa mbale pamo na tomato nelyo inkonde iyapya kale nelyo ukuibika mu cipepala ca kaki no kucifunga no kuleka papite nshiku ishinono fye.
Tomato isuma ku bumi bwenu. Mwaliba mavitamini ayengi. Abafwailisha pa fimenwa basangile ukuti tomato yalikwata uto batila lycopene, utu twaba tuntu tumo utwakwata ilangi lyakashika utusangwa muli tomato, uto baleti tulacefyako amalwele pamo nga kansa na malwele ya ku mutima. Ubukulu bwa tomato menshi yeka yeka, kabili abashifwaya ukwina kuti batemwa sana ukwishiba ukuti muli tomato tamwaba amafuta ayengi ayalenga umuntu ukwina.
Tomato Ilawama mu fya Kulya Fyapusanapusana
Nga mwaya ku kushita tomato, musala tomato wa musango nshi? Tomato wakashika uwaseeka e wawama ukupangila amasalads e kutila ifilyo ifyo balya ifibishi, kabili aliwama ukupangila umuto. Tomato umunono munono uwakashika, nelyo uwa mutuntula, alilowa sana, pantu alikwata shuga iingii, kanshi alawama ukumulya umubishi. Nga ca kuti mulefumbika ico batila pizza nelyo nga muleipika ifyo batila pasta, kuti nalimo mwabomfya tomato uwasolomoka nge lini kabili uwakosakosa bwino. Tomato ikalamba iyitwa beefsteak—baita kuti beefsteak pa mulandu wa kuti yalifina kabili yalikwata umunofu uukulu, yena isuma ku fyo mulefumbika. Tomato uwa katapakatapa, atemwa uwa mindoloshi, ena munani uusuma. Cine cine, tomato ilawamya ifya kulya kabili ilalenga ifya kulya pamo nge misalu, amani, inama ne sabi ukumoneka bwino. Nga te kuti musange tomato uwa kuti e lyo asabwa fye, ukwabula no kutwishika kuti mwasanga imisango iya tomato iyapusanapusana iya mu fikopo mu matuuka.
Abepika bonse balikwata inshila babomfeshamo tomato, lelo moneni inshila shimo shimo isho mwingafwaya ukweshako.
1. Nga ca kuti mulefwaya ukupanga bwangu bwangu umusonga nsala, kuti mwabuula tomato waputaulwa bwino bwino mwabikapo na mozzarella cheese na kotapela. Kabili sansenipo amafuta ya miolife ayasakanamo impilipili, e lyo na mabuula ya basil.
2. Pa kupanga ico batila Greek salad kusankanya utuputulwa twa tomato, icibimbi, na feta cheese mwabikapo ne miolife iyafiita kabili kuti mwabikapo na kanyense wakashika uwaputaulwa bwino. Pa kuti fiwamineko kuti mwabikamo umucele ne mpilipili, kabili kuti mwabikapo na mafuta ya miolife ayasankana na menshi ya mu ndimu.
3. Pangeni ico batila Mexican salsa ukubomfya tomato uwaputulwa mu tupimfya tupimfya, kanyense, ne mpilipili, e lyo na coriander iyasakana na menshi ya mu ndimu.
4. Pangeni tomato sosi iisuma iishayafya iya kubika pali pasta. Buuleni impoto no kubikamo tomato uwaputulwa mu tumpifya utunono tunono, tushuga utunono, no tumafuta twa miolife utunono, na garliki uwashonaulwa, na basil e lyo no mucele ne mpilipili. Bilausheni fyonse pamo, lyena muleke filepya panono panono amaminiti napamo 20 ukufikila fyatikama. Lyena kuti mwaitila pali pasta iyo mwipike.
Tomato iibomfiwa mu nshila shapusanapusana ni imo fye iya fya kulya ifyapusanapusana ifyapangilwa ukuti tulelya.