Ifyo Amataba Yapangwa Cipapwa Icine Cine

BA Harlin abekala mu New York mu United States balekele fye nomba line ukulima amataba, kabili balelimina ku citungu ukwaba ba bemba ico beta ukuti Finger Lakes. Balitemenwe sana ukulondolwela abanabo na batandashi ifyo amataba yapangwa ifipapusha abantu. Abalemba Loleni! baitile ba Harlin ukulondolola ificitika kwi taba ifyo ababelenga ino magazini bengatemwa ukwishiba. Twalamona na fimbi ificitika kwi taba. Ku ca kumwenako fye, ni kwi amataba yafumine? Bushe cali shani pa kuti balelima amataba mu calo conse? Kabili bushe amataba bayabomfya kuli finshi? Kanshi nomba natumone fimo ifyo baHarlin balalondolola ifilelanga ukuti ifyo amataba yapangwa cipapwa icine cine.

Icilimwa Icilenga Umulimi Eshibe Ifyo Cilefwaya

BaHarlin batila, “Ine mona ukuti uwapangile itaba alicenjela kabili alipangile mu musango wa kupapusha. Ukutendekela ku mabula ukufika fye na ku menso ye taba ayali ku museba, fyonse fyalitantikwa bwino bwino ica kuti tulatemwa ukumona ifyo itaba lyapangwa. Cimbi na co, ca kutila ilyo itaba lilekula, kuti lyalenga umulimi ukwishba ifyo lilefwaya. Ilyo alimona kuti aishiba nga lilefwaya amenshi nelyo umufundo. Kuli fwe bantu, akanya nga kalila ninshi pali ifyo kalefwaya. Nga filya fine caba na ku fimenwa fimbi, itaba na lyo ilyo lilekula, kuti lyalenga umulimi aishiba ifyo lilekabila ukupitila mu fyo amabula yaliko yalemoneka ne fyo lilekula. Nga filya fine cacindama ukwishiba ico umwana alekabila nga alila, e fyo cacindama no kwishiba ifyo itaba lilekabila nga twamona ifyo amabula yaliko yalemoneka.

“Amabula ye taba nga yaba ayakashikila, cilangililo ca kuti itaba nalibulisha umufundo uo beta ukuti fosifeti [phosphate]. Imimonekele imbi kuti nalimo yalangilila ukuti itaba nalibulisha ifyo likabila pa kukula ifili nga magnesium, nitrogen, nelyo potash. Umulimi kuti aishiba nga ca kuti itaba nalitebelelwa no bulwele nelyo nga nalipya ku muti babikamo.

“Nga filya fine abalimi bonse bacita, na ine pa kubyala amataba mbyala ilyo umushili taulatalala pa kuti yengamena. Nga papita imyeshi 4, 5 nangu 6, amataba yalalepa ukufika na ku mamita yabili.

“Kuti mwaishiba apo itaba lyafika mu mikulile nga mwapenda fye amabula likwete. Itaba nga lyakwata amabula yasano (5), kuti mwamona ukuti nalitendeka ukubomfya ifyo lilekabila ukufuma mu mushili e lyo pali iyi nshita e lyo limoneka na bwino sana. Ica kubalilapo fye, imishila ilatala yaya pa nshi, yaceceeta ifyo umushili uli kabili ifyo yasanga mu mushili filenga itaba iline ukwishiba ifyo lingabomfya bwino ifyasangwa mu mushili pa kuti likapaape bwino. Ilyo itaba lyakwata amabula 12 ukufika ku mabula 17, na kabili lilatwala imishila pa nshi ukuyaceceeta ifyo umushili uli, ici cilenga ukuti itaba iline lishibe ubwingi bwa menso yakaba ku museba. Kuti twatila fye, ici cilimwa cileshiba ifyo cingabomfya bwino ifyo casanga mu mushili pa kuti cikule bwino no kupaapa bwino. Fimbi ifyo twingamwenako ukuti ici cilimwa cipapwa, ni ku ficitika pa kuti itaba lipangwe.”

Imimpupunga no Mupangwa Ubuluba, e lyo no Mushishi we Taba

“Kwi taba lyonse kulaba umumpupunga na mulya ubuluba bwingila pa kuti amataba yapangwe. Umumpupunga e ulya ufuma pa mpela ya cilimwa ce taba. Cila mumpupunga walikwata utuntu umupangwa ubuluba utwaba nalimo 6,000. Utu tuntu tulafumya ubuluba ubwingi nga nshi. Ubuluba nga bwasendwa no mwela e buya mu kulenga ukuti amenso ya mataba ayashilati yasanguke amataba yatendeke ukupangika amataba. Amenso ya mataba ayashilati yasanguke amataba yalacingililwa bwino bwino mu kati ka fipaapa fye taba.

“Nomba ciba shani pa kuti ubuluba ubufuma ku mumpupunga buyefika pali ayo menso ya mataba ayacingililwe mu fipaapa fye taba? Buponena pa mushishi we taba no kwingila mu kati. Umushishi we taba ni ulya uufumina ku nse ye taba kabili waba uwanakilila. Itaba lyonse lilakwata umushishi uwingi. Nga mwasalapo umushishi umo no ku-ukonka fye mpaka na pe shinte, walayamufisha pa linso lye taba ilishilati lipangwe ukube taba. Ponse apo umushishi we taba wamena ninshi pali ilinso limo ilye taba ilishilapangwa ukuba itaba. Kanshi ilinso limo na limo e lisa mu kupangwa ukuba itaba.

“Ku mpela ya mushishi we taba kwaba utwikata ubuluba ubulefuma ku mumpupunga kabili kulya kwine e ko ubuluba ubusendelwe mu mwela bwisa mu kulambatila. Ubuluba nga bwalambatila fye apali ponse ku mushishi we taba, akaba ngo mushila kalatendeka ukumena ukupita mu kati ka mushishi we taba, kayakumana ne linso lye taba ilishilati lisanguke itaba. Nga fyakumana, apo pene uluseke lwe taba lulapangwa.

“Itaba nga lili mambalawila, cilangililo ca kuti pa mushishi umo tapaponeene ubuluba ubwafumine ku mumpupunga, ne calengele nalimo ni co uyo mushishi wafumine ninshi ubuluba bwalilukuta kale. Umushili nga uli uwauma na co kuti calenga itaba ukuba mambalawila. Nga filya tulandilepo kale, shibulimi nga aishiba ifyo icilimwa cilebulisha, kuti acitapo fimo pa kuti alobolole ifingi uno mwaka nangu umwaka ukonkelepo. Ifyo nalecita pa kuti ubulimi bwa mataba buleba bwino ni fi, naleti uno mwaka nabyalamo amataba e lyo umwaka umbi nabyalamo cilemba ya soya. Iyi cilemba ilalundamo umwela uufwaikwa sana ku bulimi uo beta ukuti nitrogen mu mushili kabili ilapwisha ne fishishi filya fyaba ngo tufishimu ifilya sana amataba.

“Ndatemwa nga nshi ukumona mwi bala umwali umwauma mwaba amataba ayamena bwino, yafumya imimpupunga, yapaapa kabili yalamoneka bwino. Ukwabula no kutwishika nalicetekela ukuti nga fintu fye ifimenwa fyonse fyapangwa, itaba na lyo lyalipangwa mu musango wa kupapa. Kabili ifyo naishiba pe taba finono sana.”

Bushe ifyo baHarlin balanda pe taba fyalenga ukuti mufwaye ukwishibilapo ifingi pa fyo itaba lyaba? Tontonkanyeni ukwafumine itaba na pa fyo balibomfya.

Ukufuma ku Mexico Ukusalanganina ku Fyalo Fyonse!

Uko ubulimi bwa mataba bwatendekele ni ku fyalo fya ku America, maka maka ku Mexico, kabili ukufuma kulya e lyo nomba ubulimi bwa mataba bwasalanganine ku fyalo fimbi. Abena Peru ba ku kale balepepa lesa mwanakashi uwa mataba, icilubi ico bafwikile icilongwe ku mutwe ico bapangilepo ne fyalemoneka kwati mataba. Uulemba ilyashi pa fintu, Joseph Kastner alanda ukutila abena India ababalilepo ukwikala ku fyalo fya ku America “balepepa [amataba] ayo balemona ukuti yapangilwe na tulesa, kabili ayo balemona ukuti eko no muntu apangilwe . . . Cali icayanguka ukulima amataba, pantu kwi taba limo kwalefuma ifya kulya ifyo umuntu umo engalya no kwikuta mu bushiku bumo.” Nangu cibe fyo, abalimi balesakaanya amataba na cilemba pa kwipika. Nangu fye ni ino nshita abena South America e fyo batemwa ukulya.

Abena Bulaya baishileishiba amataba mu 1492 ninshi Christopher Columbus uwalesabanta ukufwaya ifintu alifika kale mu Caribbean. Ferdinand, umwana wa kwa Columbus alembele ukutila ba wishi bamwene imbuto ‘iyo beta ukuti amataba. Aya mataba yali ayanunkila, kuti mwalya ayaipikwa, ayakoca, kuti mwapeelako no bunga.” Columbus alilondweleko uyu musango wa mbuto. Kabili Kastner alemba ukuti “[ilyo calefika pa kati ka ba 1500, ninshi abantu balalalima amataba mu Spain e lyo na mu Bulgaria na mu Turkey. Abalebomba umulimo wa kusenda abasha e batwele imbuto ya mataba ku Africa. . . . Abaume abaali na Ferdinand Magellan [umwina Spain uwafyalilwe ku Portugal uwalesabanta ukufwaya ifintu] bashile imbuto ya mataba mu Philippines na mu Asia iyo bafumishe ku Mexico.” Ifi e fyo amataba yaishileishibikwa mu fyalo ifingi.

Muli shino nshiku, amataba e mbuto yalenga bubili iyo balima sana ukukonka pa ngano. Umupunga e mbuto yalenga butatu. Ifya kulya ifingi ifyo abantu balya sana fifuma kuli ishi mbuto, kabili e kufuma ne fya kulya baliisha ifitekwa.

Nga fintu fye caba ku fimenwa fimbi, amataba na yo yaba apengi. Mu calo ca United States mweka fye, mwaba imitundu ya mataba ukucila pali 1,000 ukubikako fye na mataba ayapangwa ukufuma ku buluba bwa mataba yambi. Icilimwa ce taba kuti calepa amasentimita 60 ukufika ku mamita 6! Ifyo fine e fyo na mataba ayatwalako yapusana ukulepa. Yamo yaba ayepi sana e lyo yambi yalalepa sana. Icitabo ca Latin American Cooking citila, “amataba yamo ayo balima mu South America yalakula sana, yalakwata amenso ayakulu kabili ayapapaatala.”

Amataba yaba ayalekanalekana. Kwaba aya mutuntula (aya yelo), ayakashika, aya bluu, ayakashikila, na yafiita. Limo limo yalaba ayabalaala. Kanshi te kuti tupape ico abantu bamo bashifwaila ukwipikila amataba ayabalaala, lelo bafwaya ukuyasunga fye pa kuti yaleyemfya.

Amataba, ni Mbuto Iibomfiwa mu Nshila Ishingi

Kwaba imitundu yalekanalekana mutanda (6) iya mataba. Kwaba isho beta ati dent corn (isha menso ayatobonkela pa muulu), flint corn (isha menso ayabulungana), flour corn (shilya ishanaka, isha buunga sana), sweet corn (ishalowa), ne sho beta ati waxy corn e lyo na popcorn (shilya bapangilako amapopukoni). Pa mataba yonse ayo balima mu calo, amataba yalowa eyashafula sana. Icilenga ukuti aya mataba yabe ayalowa mulandu wa kuti kulaba ificitika muli ili itaba ilyo lilepangwa ififusha shuga ukucila ukufusha ubuunga ifyapusanako ne ficitika mu mataba yambi. Mu calo fye conse, amataba ayengi ayo balima bayabomfya mu kuliisha ifitekwa e lyo ayanono e yo abantu babomfya ku kulya. E lyo yambi na yo ayanono e yo babomfya ku kupangilako fimo e lyo na ku mbuto. Nangu cibe fyo, ifyo babomfya amataba filapusanapusana ukulingana ne calo cimo cimo.

Amataba balayabomfya mu nshila shalekanalekana. Kwi taba ili line fye nelyo ku fyo bafumyako kuti bapangilako ifintu pamo nga glu, ne fya kulya batila mayonesi [mayonnaise] kabili kuti bapangilako no bwalwa elyo balapangilako na mapepala ayanaka bwino ayo bafwika abana kwati matebela. Ku mataba balapangako na mafuta babomfya muli fimashini aya ethanol. Ukwabula no kutwishika, kucili inshila na shimbi isha kubomfeshamo ici cilimwa ca kupapusha icibomfiwa mu nshila shalekanalekana isho bacili balefwailisha.

[Akabokoshi pe bula 13]

Amataba Ayapangwa ku Buluba bwa Mataba Yambi (Hybrid)

Mu fyalo ifingi, abalimi batemwa ukulima amataba ayapangwa ku buluba bwa mataba yambi pantu yalapaapa sana. Amataba ayapangwa ku buluba bwa mataba yambi, ilingi line ayatobonkela pa muulu (dent corn), yapangwa ilyo babula ubuluba bwa mbuto iipuseneko bayabubika pa mushishi wa mbuto imbi iikwete amenso ayashilapangwa ukuba amataba. E lyo limbi nga balefwaya balabula ubuluba bwa mbuto sha mataba ishapangwa ku buluba bwa mataba yambi isho batemenwe no kububika pa mushishi wa mbuto imbi pa kuti bapange imbuto imbi iikapalana ne sho mbuto shimbi. Lelo, uyu musango wa kupanga imbuto ukufuma ku mbuto shimbi, ulenga fye abalimi ukulashita fye imbuto balefwaya ukulima. Mulandu nshi? Pantu imbuto iyo bapangile ukufuma ku mbuto shimbi nalimo te kuti ibe iisuma kabili te kuti ilepaapa sana.

[Ifikope pe bula 12]

Kwaliba imitundu yalekanalekana iya mataba mu calo conse

[Abatusuminishe]

Courtesy Sam Fentress

Courtesy Jenny Mealing/flickr.com