Rwanda

PA FYALO fyacepesha kabili ifimoneka bwino sana mu Africa, icalo ca Rwanda na co e po caba. Mwaliba utupili utwingi ne mpili ishikalamba, ne mitengo, ifimana, ifipooma, ne fimenwa ifyalekanalekana e lyo ne nama. Mwaliba impili ishikalamba isho beta ati Virunga ishapakanya icalo ca Rwanda ne calo ca Democratic Republic of the Congo,a ku masamba e lyo ku kapinda ka ku kuso e shapakanya Rwanda na Uganda. Ulupili lwa Karisimbi, ulutali sana pali ishi mpili, lupili ulwingapuulika ulwalepa amamita 4,480, ulumoneka ulwabuuta pa muulu pa mulandu wa mfula ya mabwe. Mwi samba lya ishi impili mwaliba ifimuti ifingi ne nsengu, e lyo ne fimuti fya myangashi umwangalila bakolwe, abo abantu batemwa ukwipaya. Kabili muli iyi yine mitengo ya mu Rwanda e musangwa na fikolwe ifikalamba sana ifishaseeka.

Ukufuma ku lupili ukufika ku lulamba lwa Bemba wa Kivu no kuyafika ku mutengo wa Nyungwe Forest kwaba ifimenwa ifimoneka bwino sana. Muli uyu mutengo, mwaba fikolwe ifikalamba, na bakolwe bambi, e lyo ne nama sha misango imbi 70. Mwaba imisango ya miti nalimo 270 e lyo ne misango ya fyuni 300. Mwaliba ne fipelebesha na maluba ayengi sana ayasuma, ne fi filalenga iyi mpanga yacingililwa ukumoneka bwino.

Mu mutengo wa Nyungwe Forest, e mwatendekela umumana uunono uwaya ku kabanga. Mwaliba imimana imbi iipoosa amenshi muli uyu mumana uwayaingila muli bemba wa Lake Victoria. Ukufuma muli uyu bemba, uyu mumana walikula sana kabili walola ku kapinda ka ku kuso no kuyapita mu Ethiopia, na mu Sudan, e lyo wayaingila mu Egypt umo wayapoosa amenshi muli Bemba wa Mediterranean. Kanshi uyu mumana, uwatendeka fye unono mu mutengo wabela lwa pa kati ka Africa, e waisaba umumana wa Nile uwalepa amakilomita 6,825, kabili waba pa mimana yalepesha pano isonde.

INSHITA SHA MAFYA

Ku ca bulanda, muli ici calo cinono ica Rwanda, mwali ukwipayana kwabipisha inshita imo. Abaume, abanakashi, na bana abengi balipaiwe mu bunkalwe ilyo kwali ukufwaya ukukufya umutundu umo. Imilabasa yalilangile isonde lyonse ifyo abantu baipayawile abantu banabo kabili ici calitiinishe sana abengi.—Luk. Mil. 8:9.

Cali shani ku babomfi ba kwa Yehova aba cishinka muli iyi nshita ya mafya na mu myaka yakonkelepo? Nga filya fine umumana uunono uwatendekela mu mutengo wa Nyungwe Forest watwalilila ukwabula ukukama te mulandu ne cipuki na kasuba, mpaka wayasanguka umumana uukalamba, abantu ba kwa Yehova mu Rwanda nabo balitwalilila ukubombela Lesa. Balishipikishe ilyo balebacusha kabili ilyashi lyabo lilakoselesha sana aba bwananyina isonde lyonse. Ili ilyashi ililelanda pa fyo bamunyinefwe mu Rwanda balangile ukutemwa, icitetekelo, na bucishinka lyalamukoselesha sana. Lyalamwafwa ukukosha sana bucibusa bwenu na Yehova e lyo no kutemwa sana aba bwananyina.

ABABALILEPO UKUSHIMIKILA MU RWANDA

Lipoti ya kubalilapo iyalandile pa mulimo wa kushimikila imbila nsuma mu Rwanda, yali muli 1971 Yearbook of Jehovah’s Witnesses. Ici citabo catile: “Mu March uno mwaka [1970] bapainiya baibela babili baingile mu Rwanda, no kutendeka ukushimikila mu musumba ukalamba uwa Kigali. Abantu basanga muli ici calo balisansamuka kabili balakutika ku bukombe bwa Bufumu, na umo pali aba alitendeka no kushimikila. Amasambililo bapainiya batungulula pa bantu abanono fye abalanda iciSwahili, yalifika 10. Ino nshita, bale-esha na maka ukusambilila iciKinyarwanda pa kuti baleshimikila ku bengi.”

Bapainiya babili abo iyi lipoti yalandilepo ni ba Oden Mwaisoba na bena mwabo, ba Enea, abafumine ku Tanzania. Apo tabaishibe iciKinyarwanda, batendeke ukushimikila abalelanda iciSwahili, abengi pali aba bafumine ku Congo na ku Tanzania. Mu February 1971, mu Rwanda mwali bakasabankanya bane abaletuma lipoti. Banono balesambilila icine pantu takwali impapulo mu ciKinyarwanda e lyo na bakasabankanya tabaishibe ulu lulimi.

Ba Stanley Makumba, bakangalila wa muputule abalebombela mu Kenya, abali abashipa, baile ku Rwanda mu 1974, uyu wali e muku wa kubalilapo. Batile: “Kwali fye amabasi ayanono ayalefuma ku mupaka wa Uganda na Rwanda ukuya ku Ruhengeri, mu Rwanda. Naninine icimbayambaya umwali abantu abengi ica kuti naiminine fye mpaka ukuyafika. Umwina mwandi aikele ku ntanshi na namutekenya. Ilyo twafikile, umwina mwandi alindubile pantu mu mutwe na ku menso kwali fye ulukungu lweka lweka. Pa numa ya ulu lwendo, inuma yalikalipe sana ica kuti umulungu wakonkelepo, ukusanshako fye na pa kulongana kwa muputule, nalelanda amalyashi ubwikeele. Nga kutandalila ifilonganino kwena, nshale-eba bamunyinane ilyo nali no kufika pantu tatwaleishiba ifyo imyendele yali no kuba!”

BABWELELA KU MWABO

Ba Gaspard Rwakabubu, abena Rwanda, balebomba bumakanika mu mikoti ya mu Congo. Batile: “Mu 1974, nasangilwe kwi Sukulu lya Butumikishi bwa Bufumu ilya baeluda mu Kolwezi. Munyinefwe Michael Pottage uwalesambilisha muli ili isukulu atile, aba kwi ofeshi lya musambo mu Kinshasa, balefwaya eluda umwina Rwanda uwingaitemenwa ukubwelela ku mwabo mu kuyabomba umulimo wa kushimikila. Bushe nkaye? Natile, nalayalanshanya no mwina mwandi, Melanie.

“Pali ilya nshita, umukalamba wa ncito ninshi e lyo anjebele fye ukuti nabansala ukuya ku Germany mu kusambilila. Nalebomba bwino kabili cila nshita balenundilako indalama sha kufola. Na lyo line, tapapitile inshiku ishingi pa kuti tupingulepo ifya kucita. Naebele Munyinefwe Pottage ukutila, kuti twatemwa ukubwelelamo ku Rwanda. Umukalamba wa ncito alipapile sana. Anjipwishe ati: ‘Bushe te kuti ube Inte ya kwa Yehova kuno kwine, kano fye wabwelela ku Rwanda?’ Na bamunyinefwe abalemona kwati balengafwa bankoseleshe ukukanaya. Baleti: ‘Uli na bana bane. Belenga Luka 14:28-30 mu mutekatima no kutontonkanyapo.’ Na lyo line, twalibwelelemo ku Rwanda.

“Umukalamba wa ncito e watulipiliile indeke twaninine pa kubwelelamo. Ilyo twafikile mu Kigali, mu May mu 1975, twafikilile mu ng’anda ya kusonkela, iya njelwa she loba, iya kushingula fye pa nshi. Yalipusene sana ne ng’anda ya kampani iyo twaleikalamo ku Congo iyakwete fyonse. Na lyo line, apo twalefwaisha ukubombela Lesa, twali-ipekenye ukwalula imikalile.”

Apo bapainiya baibela aba ku fyalo fimbi baleshimikila abantu mu ciSwahili, abengi balemona kwati baile mu kusambilisha ici citundu. Lelo ilyo ba Gaspard no lupwa lwabo bafikile, abantu balilwike ukuti te fyo baile mu kucita, pantu bena balesambilisha abantu icine pa Bufumu ukubomfya Baibolo ya ciKinyarwanda.

E lyo Munyinefwe Rwakabubu alipilibwile akatabo ka mabula 32 mu ciKinyarwanda akaleti, “Imbila Nsuma iyi iya Bufumu.” Kapulintilwe mu 1976 kabili abengi balikatemenwe. Abantu balekabelenga mu basi na mu misebo. Abengi balefwaisha ukulanshanya pe shina lya kwa Yehova ilyali muli aka katabo.

ABENA RWANDA BAPOKELELA ICINE

Pali ilya nshita mwali fye bakasabankanya 11 muli ici calo, kabili abengi tabali bena Rwanda. Ba Justin Rwagatore bali pa bena Rwanda ababalilepo ukupokelela icine. Batendeke ukusambilila icine mu ciSwahili na bapainiya baibela abafumine ku Tanzania, abashaishibe iciFrench nelyo iciKinyarwanda. Ba Justin bali abasansamuka. Babatishiwe mu 1976 kabili baleikala mu Save, umo imfumu ya mu Rwanda yabalilepo ukusuminisha baKatolika ukukuula minshoni mu 1900. Ba Justin batile, abantu balefwaisha ukwishiba ifyo Baibolo isambilisha. Lelo bashimapepo balipatile ba Nte kabili balekaanya abantu babo ukukutika ku fyo balesambilisha nelyo ukupokako impapulo.

Munyinefwe Ferdinand Mugarura, uwali uwashipa sana, na o ali pa bena Rwanda ababalilepo ukupokelela icine. Mu 1969, ilyo aleikala mu Congo, alipokeleko icitabo citila, Icine Icitungulula ku Bumi bwa Ciyayaya ica mu ciSwahili. Ilyo aishileishiba ukwali ba Nte, ena na banakwe babili batampile ukulaenda amakilomita 80 lyonse pali Cisano, ukuya mu kulongana no kusambilila Baibolo. Balebwelako pali Cimo. Ba Ferdinand babatishiwe mu 1975, pa bushiku bumo bwine na umo pa bo balesambilisha Baibolo. Babasontele ukuba bapainiya baibela mu Rwanda mu 1977. Batile mu 1976, kwali ukulongana kwa muputule mu ng’anda ya ba Rwakabubu, kabili abasangilweko bali 34, na batatu balibatishiwe.

BAMISHONARI BABAKAANYA UKUYA KU RWANDA

Apo Ibumba Litungulula lyalibika sana amano ku fyo aba bwananyina mwi sonde lyonse bakabila, lyaebele bamishonari bamo ukuti bakaye ku Rwanda. Mu 1969, bamishonari bane abapitile mwi Sukulu lya Gileadi mwi kalasi lyalenga 47 babatumine ku Rwanda.

Ba Nicholas Fone batile: “Ku kupwa kwa January, Munyinefwe Knorr aebele bonse mwi kalasi lyesu uko tukaya mu kubombela. Twalyumfwile ale-eba ba Paul na ba Marilyn Evans ukuti babatumine ku Rwanda. Lyena aebele ine no mwina mwandi ukuti: ‘Na imwe bene mukaya ku Rwanda!’ Twalitemenwe sana, kabili pa numa twabutukiile mu laibrari ya bamishonari no kuyafwaya ukwabela icalo ca Rwanda mwi buuku lya mamapu. Lelo pa numa twapokelele kalata iyatile ubuteko bwalikaana ukutusuminisha ukwingila mu Rwanda. Twalyumfwile ububi, lelo twalisumine ukuya ku Congo uko baishiletutuma pamo na ba Paul na ba Marilyn.”

Mu 1976 kwali bamunyinefwe babili na bena mwabo abo batumine ku Rwanda pa numa ya kupwisha isukulu lya Gileadi ilya bamishonari, mwi kalasi lyalenga 60. Lintu aba bamishonari bashipa bane bafikile mu Rwanda, bafwaile ing’anda ya kusonkela no kutendeka ukushimikila no kusambilila iciKinyarwanda. Ilyo imyeshi itatu yapwile, ubuteko tabwabasuminishe ukutwalilila ukwikala mu Rwanda, e ico babebele ukuyabombela ku Bukavu, ku kabanga ka Congo.

“BALESHIMIKILA SANA”

Mu 1975, bapainiya baibela abafumine ku Tanzania na ku Congo no kuya ku Rwanda, batendeke ukubwelelamo ku mwabo pa milandu yapusanapusana. Pali iyi nshita, bamunyinefwe abena Rwanda ninshi balitendeka ukubombako bupainiya no kushimikila mu fifulo fimbi. Mu 1978, icitabo caleti, Icine e lyo na matrakiti yabili fyalipilibwilwe mu ciKinyarwanda. Ulupungu lwa kwa Kalinda nalo lwalitendeke ukufuma cila mweshi. Ishi impapulo shalengele abengi ukupokelela icine. Ba Manfred Tonak abali bamishonari pali ilya nshita balandile pali bapainiya ba mu Rwanda ati: “Baleshimikila sana ica kuti na bapya balebapashanya.”

Ba Gaspard Niyongira balandile pa fyo imbila nsuma yasabankene muli shilya nshiku. Batile: “Ilyo nabatishiwe mu 1978, abantu abengi balepokelela icine, ne ci calitiinishe bashimapepo. Abengi balesangwako ku kulongana kukalamba. Nga twaya mu kushimikila twalefula nga makanta! Ilingi line bakasabankanya mupepi na 20 baleyabaleshimikila ukufuma mwi tauni lya Kigali ukuyafika ku Kanombe apali amakilomita 9. Nga batuushako no kulya ica kulya ca kasuba, balekonkanyapo no kwenda amakilomita 7 ukuya ku Masaka, e lyo icungulo babwelelamo ku Kigali na basi. Na mu fifulo fimbi e fyo bakasabankanya balecita. E co abantu balemwena ati muli ici calo mwali Inte sha kwa Yehova abengi nga nshi. Ici calengele abantu batubepeshe ubufi no kusonga ubuteko ukuti bwikasuminisha imipepele yesu muli ici calo.”

Bamunyinefwe mu Rwanda abatemenwe sana icine balefwaisha ukumfwa ifyo ciwama ukulongana na bamunyinabo aba mu fyalo fimbi. E ico mu December 1978, abena Rwanda 37, pamo na bana balimine ubulendo bwa kuya ku Nairobi, ku Kenya, apali amakilomita 1,200 ku kuyasangwa ku kulongana kwa bantu abafumine mu fyalo ifingi ukwaleti: “Victorious Faith.” Pa kuya bapitile mu Uganda. Ulu lwendo lwalyafishe. Takwali sana imyotoka kabili ishingi shalefwa mu nshila. E lyo mu Uganda mwali ifimfulunganya fya mitekele. Ilyo bamunyinefwe bafikile ku mupaka wa Kenya na Uganda, ababomfi ba buteko bababepeshe ukuti bali ni nengu, kabili balibekete no kubatwala ku maofeshi ya bashilika ku Kampala, mu Uganda. Idi Amin, kateka wa calo ca Uganda pali ilya nshita, e wabalubulwishe. Ilyo bayaswike ifipusho abepwishe, aebele abalashi ukuleka baleya. Nangu bapushilweko ubushiku bwa kubalilapo, bamunyinefwe balisekelele ukumona bamunyinabo abengi nga nshi abafumine mu fyalo fyalekanalekana nabalongana mu mutende.

BAESHA NA MAKA UKULEMBESHA IMIPEPELE YESU

Te bonse batemenwe icine ca mu Baibolo na mafunde yalanda pa mibele isuma ayo ba Nte balesambilisha. Bashimapepo e baumfwile sana ububi ilyo bamwene abantu abengi balepokelela icine. Munyinefwe Rwakabubu atile: “BaKatolika bakosa abengi, na baProtestanti, na ba mwi calici lya Adventist balilembele amakalata ya kufuma muli aya macalici. Munyinefwe umbi na o atile, umulimo wa kushimikila wali kwati mulilo uwaleya ulepya mu macalici yakalamba. Mu nshita fye iinono, abalesangwa ku kulongana mu Kigali balifulile, bacila na 200. Pa kubala bashimapepo tabatubikileko sana amano pantu twali abanono. Lelo ilyo twatendeke ukufula, bamo batendeke ukumona kwati tuleleeta amafya mu calo. Pali iyi ine inshita, Vincent Nsengiyumva, shikofu mukalamba mwi Calici lya Katolika mu Rwanda, aishileingila mu cilonganino ca mapolitiki icaleteka.

“Apo twalefula bwangu sana, twalingile ukulembesha imipepele yesu ku buteko pa kuti bamishonari bakatendeke ukwisa, tukatampe ukukuula Amayanda ya Bufumu, no kulakwata ukulongana kukalamba. Kwi ofeshi lya musambo ku Kenya, bateyenye ukuti ba Ernest Heuse abafumine ku Belgium bakayemonana na bacilolo ba buteko no kulembesha imipepele yesu, lelo ubuteko bwalikeene. Mu 1982, aba ku musambo mu Kenya baishiletweba ukulemba kalata kuli Cilolo wa cipani cilolekesha pa mafunde ya calo no wa cipani cilolekesha pa filecitika mu calo, no kubalomba ukusuminisha imipepele yesu. Ine na bapainiya baibela babili twasaine iyi kalata, lelo tababweseshe.”

Apa ninshi abalekaanya imipepele yesu bafulilako. Munyinefwe Antoine Rugwiza, uwafuuka kabili uwa mucinshi atile, bushiku bumo aumfwile kateka alanda pa mulabasa ati, takapanye uuli onse uusuusha “ifyo abena Rwanda basuminamo.” Bonse balishibe ukuti alelanda pa Nte sha kwa Yehova. Papitile fye inshita inono bamunyinefwe babalesha no kulongana. Kwaishileba na mang’umfung’umfu ya kuti balatendeka ukwikata ba Nte. Munyinefwe Rwakabubu balimwitile imiku ibili ku ba buteko ku kulubulula.

Lyena mu November 1982, ba Kiala Mwango na bena mwabo ba Elaine, abali ku Nairobi, babatumine ku Rwanda mu kwangalila ukulongana kwa muputule mu Butare, mu Gisnyi, na mu Kigali. Munyinefwe Rwakabubu e wali ceyamani pali uku kulongana. Ilyo ukulongana kwa muputule kwapwile fye mu Kigali, aba ku maofeshi ya buteko balimwitile umuku walenga butatu. Lelo uyu muku tabwelele! Mu nshiku fye shine, bapainiya baibela babili abasaine pali kalata ya kwipushishapo ukuti imipepele yesu isuminishiwe, balibekete. Bonse batatu balibakakile ukwabula no kubalubulwisha nelyo ukubapeela inshita ya kuipokolola. Ba Nte na bambi balibekete. Aba buteko baliseele Ing’anda ya Bufumu. Cilolo wa cipani cilolekesha pa mafunde atumine kalata mu fitungu fyonse iyatile Inte sha kwa Yehova nababindwa.

Lyena mu October 1983, bamunyinefwe batatu abasaine ilya kalata ya kwipushishapo ukuti imipepele yesu isuminishiwe, balibetile mu kulubulula. Icilye cabapeele umulandu wa kuti balabepa abantu no kubaliila pa mutwe, lelo ubu bwali ubufi. Takwali uwabashinine nelyo icipepala icili conse icalangile ukuti balacita ifyo. Na lyo line balya bamunyinefwe batatu balibakakile imyaka ibili. Ilyo ubuteko bwalekelele ifipondo fyaipeye abantu no kufifumya mu cifungo, aba bamunyinefwe ba busumino tababomfwilile uluse. Mu Gisenyi, ba Nte bambi 5 baikele mu cifungo mupepi ne myaka ibili nangu ca kuti tababalubulwishe e lyo ne cilye tacapingwile ukuti bakakwe.

IMIKALILE YA MU CIFUNGO

Imikalile mu cifungo yalibipile sana. Cila bushiku, balelya fye umuku umo, ne filyo balebapeela ni tute na cilemba. Inama balelya fye umuku umo pa mweshi. Ku fya kufimbana kwali ifiipu, e lyo pa mulandu wa bafungwa ubwingi, abengi balelaala pa nshi. Te lyonse balekwata amenshi ya kusamba. Bamunyinefwe baleikala mu miputule imo ine ne fipondo ifikali. Abalelinda icifungo bali abakali, lelo ba Jean Fataki bena bali ne cikuuku kuli bamunyinefwe. Balisumine ukusambilila Baibolo, babatishiwa no kubatishiwa, kabili balitwalilila ukubomba bupainiya.

Munyinefwe Rwakabubu atile: “Ilyo twali mu cifungo, shikofu mukalamba aishile mu cifungo mu kupepesha. Aebele abafungwa ukucenjela na ba Nte. Pa numa, baKatolika bamo abalipo batwipwishe ico shikofu alandile filya pantu tabamwenemo ububi mu Nte sha kwa Yehova.”

Pali iyi nshita e lyo ba Roger na ba Noella Poels bafikile mu Kigali ukufuma ku Belgium. Ba Roger baishile ku ncito. Ilyo baishile, ninshi balya bamunyinefwe batatu bacili mu cifungo, e ico balombele ukulanda na Cilolo wa cipani cilolekesha pa mafunde pa kuti bamulondolwele ifyo twasuminamo no kumwipusha ico ubuteko bushatemenwa Inte sha kwa Yehova. Cilolo aputwile ilyashi no kweba ba Roger ati: “Ba Poels, mwalanda fyafula! Twalamuninikisha indeke mubwelelemo ku Brussels. Twamutamfya muli cino calo!”

Apo bamunyinefwe batatu balishipile kabili tabaletiina, balikeele mu cifungo mpaka imyaka ibili iyo babakakile yapwa, nangu ca kutila mu mwaka wa bubili babatwele ku cifungo uko ifintu fyaliko bwino. Babafumishe mu November, mu 1984.

BACILAMO UKUBACUSHA

Abantu balitwalilile ukucusha ba Nte. Babilishe pa mulabasa ukuti Inte sha kwa Yehova babi ne fyo basuminamo fibi icine cine. Mu March mu 1986, batendeke ukwikata ba Nte mu Rwanda monse. Pa bo baikete, pali na ba Augustin Murayi abalelolekesha pa masambililo ya ku Praimari na ku Sekondari, abo batamfishe incito pa mulandu wa kukanaitumpa mu fikansa fya calo. Balibebawile sana mu manyunshipepala na pa mulabasa.

Bamunyinefwe bambi ne nkashi kumo na bali pa bukulu abakwete na bana abanono balibekete. Ku kupwa kwa 1986, babakuushishe ku cifungo icikalamba mu Kigali uko balelolela ukubalubulwisha. Apo bamunyinefwe tabaleimbako inyimbo sha kulumbanya icalo, kabili tabalefwala atemwa ukushita amabaji ya filonganino fya mapolitiki, abengi balelanda ati Inte sha kwa Yehova balipata ubuteko kabili balafwaya ukubupoka.

Ba Phocas Hakizumwami balandile ifi fyebo ninshi balemwentula abati: “Bamunyinefwe aba mu cilonganino ca Nyabisindu bali pa bo babalilepo ukwikata. Apo fwe bengi twalilwike ukuti bali no kutwikata, twalishibe ukuti nga batwikata, tukalashimikila mu cifungo. E ico ilyo bashilatwikata, twalibombeshe pa kuti tushimikile mu fifulo ifingi. Twaleya ku maliketi no kushiila abantu amamagazini ne fitabo ifingi. Twalipepele ukuti Yehova atwafwe ukushimikila mu cifulo twalebombelamo conse ilyo bashilatukaka. Yehova alitwafwile pantu pa 1 October 1985, twalipwishishe ukushimikila mu cifulo cesu conse, na pa numa ya nshiku 7 balitukakile.”

Umwaka wakonkelepo, ba Palatin Nsanzurwimo na bena mwabo ba Fatuma balibekete ku babomfi ba Buteko. Pa numa ya kubalubulwisha pa ma-awala 8 no kusokota mu ng’anda yabo, babatwele ku cifungo na bana babo batatu. Ilyo baleya ku cifungo, abaice ba ba Palatin abaume abaleya balebakonka mu numa, babapokele abana babili, uwa myaka isano no wa myaka ine no kushala nabo. Ba Palatin na ba Fatuma babakakile pamo no mwana wabo uwali no mwaka umo ne myeshi ibili. Pa numa, ba Fatuma babakuushishe ku cifungo cimbi kabili pa numa ya myeshi 9, balibafumishe.

Pali ilya inshita, abana bane aba ba Jean Tshiteya balibatamfishe isukulu. Pa numa ya nshita iinono, ilyo ba Jean babwelele ku ng’anda, basangile nabaposaika ifintu mu ng’anda, abakashi babo nababekata, na bana bashele fye beka mu ng’anda. Tapakokwele, Munyinefwe Tshiteya na o balimwikete no kumubika mu cifungo mu Butare, umwali abena mwakwe na bamunyinefwe bambi. Pa numa, abafungwa bonse abali mu Butare babakuushishe ku cifungo cikalamba mu Kigali. Ilyo Munyinefwe Tshiteya ali mu cifungo, bamunyinefwe mu Kigali e balesakamana abana bakwe.

Munyinefwe Tshiteya atile: “Ilyo bamunyinefwe ne nkashi balebaleta mu cifungo ca mu Kigali ukufuma ku fifungo fimbi, pa kuposhanya, balelanda ne nsansa ati, ‘Komera!’ icalola mu kuti ‘Shipeni!’ Ilyo umo pa balelinda icifungo aumfwile bamunyinefwe baleposhanya ifi, alandile bukali bukali ati: ‘Ala imwe, mwalipena! Bushe abantu kuti baba shani abashipa ilyo bali mu cifungo?’”

Nangu ca kutila balibakakile, abali ne mitima isuma tabanenwike, kabili ilingi mu kubacusha mwalefuma ifisuma. Nkashi Odette Mukandekezi uwali uwasansamuka sana, ali pa bo baikete ilya nshita. Ashimike ukuti: “Bamunyinefwe balebekata no kubapuma. Bushiku bumo twakumenye Josephine, umukashana wacaice uwalecema ing’ombe. Alikwete Baibolo kabili alibelengelemo ukuti Abena Kristu ba kubalilapo balebabepesha, balebacusha, balepuma, no kubapoosa mu fifungo. Apo alishibe ukuti Inte sha kwa Yehova balebacusha, alishininwe ukuti e baba mu kupepa kwa cine, kabili alombele no kuti balemusambilisha Baibolo. Ino nshita Josephine ni nkashi uwabatishiwa.”

Pa nshita imipepele yesu yabindilwe, ba Gaspard Niyongira bale-ensha icimbayambaya icalefika na mu Nairobi, ku Kenya. Pa kufuma ku Kenya, balesenda impapulo mu bumfisolo no kushitwala ku Rwanda mu cibokoshi cali mu cimbayambaya. Muli ici cibokoshi mwaleingila utubokoshi twa fitabo 6. E lyo ba Henry Ssenyonga, abaleikala ku masamba ya Uganda, bena ilingi balesenda magazini pali honda no kuitwala ku Rwanda.

Abantu balelongana mu mabumba ayanono. Ubuteko nga bwatunganya ukuti Inte sha kwa Yehova balelongana mu bumfisolo, bwaletendeka ukufwailisha. Munyinefwe Niyongira atile: “Nakuulile icipinda cimbi ku ng’anda yesu umo twalelonganina mu bumfisolo. Twalebika ifitabo mu maplastiki no kufishiika, no kubiika amalasha pa muulu.”

Ilyo batendeke ukwikata ba Nte, ba Jean-Marie Mutezintare balilesangwako ku kulongana kwa bantu abafumine mu fyalo ifingi ukwaleti, “Bakasunga ba Bumpomfu” ukwali ku Nairobi, mu 1985. Apa ninshi e lyo babatishiwe fye. Pa kubwelelamo, ba Jean na ba Isaie Sibomana bapokele magazini kuli bamunyinefwe ba ku masamba ya Uganda no kuisenda ukuti baye na yo ku Rwanda. Ilyo baleingila mu Rwanda, aba buteko bali-imwene magazini no kubekata. Bailebalubulwisha no kubapoosa mu cifungo umwatalele sana. Baikelemo fye panono babatwala na ku cifungo cikalamba mu Kigali. Muli cilya cifungo basangilemo bamunyinefwe na bankashi 140 abatemenwe sana pa kumfwa ifyo ukulongana mu Nairobi kwali. Ifyo babashimikile fyalibakoseleshe kabili fyalikoseshe sana icitetekelo cabo!

Aba bwananyina abali mu cifungo balelongana no kushimikila. E lyo kabili balesambilisha na bafungwa bamo ukubelenga no kulemba. Baletungulula na masambililo ya Baibolo kabili balyafwile bakasabankanya abapya abengi ukufikapo ukubatishiwa. Bamo babakakile ninshi balitampa kale ukusambilila Baibolo, e lyo bambi basambilile icine mu cifungo.

KANGALILA WA MUPUTULE “ABATANDALILA” MU CIFUNGO

Munyinefwe umo alondolwele ifyalecitika mu cifungo ca mu Kigali mu 1986. Atile: “Mwali bamunyinefwe abengi. Twalikumene no kulanshanya ifyo twingafwa bamunyinefwe abo bashaikete. Twapingwilepo ukubalembela kalata ya kubakoselesha. Twabebele ukuti nga twapwisha ukushimikila mu cifungo, tukabwela. Twaleshimikila bonse abali mu cifungo e lyo twaletungulula na masambililo. Ilyo twaumfwile ukuti kangalila wa muputule aletandalila ifilonganino, na ifwe twalefwaisha ukuti akatutandalile, e ico twalipepele kuli Yehova. Tapakokwele, Munyinefwe Rwakabubu, uwali kangalila wa muputule balimukakile umuku walenga bubili. Tatwatwishike ukuti bamuletele mu cifungo pa kuti atutandalile.”

Ilyo baletucusha, munyinefwe umo fye e wanenwike. Ilyo afwele baji ya cilonganino ca mapolitiki, abafungwa abashali ba Nte bamwebele ati ni kuwe, kabili balimupantawile no kumutuka. Umwina mwakwe uwalesambilila Baibolo, alimwipwishe icalengele anenuke. Pa numa, alilembeele ba shicilye kalata ya kubeba ukuti alilufyenye no kuti acili Inte ya kwa Yehova. Alembeele na ku musambo ku Kenya, ukulomba ubwelelo. Pali ino nshita alebombela Yehova muli bucishinka.

UMULIMO WA KUSHIMIKILA WATWALILILA

Abashali mu fifungo balitwalilile ukushimikila apapela amaka yabo. Nga kwakanya, umuntu umo aleshimikila ama-awala 20 pa mweshi. Ba Alfred Semali batile: “Nangu ca kuti nshali mu cifungo, nalishibe ukuti inshita iili yonse kuti bankaka, e ico nali-ipekenye. Aba buteko balikomene Ing’anda ya Bufumu, e ico twalelongana mu mabumba ayanono kabili tatwalekele no kushimikila. Nalebika amamagazini muli enifulupu no kuya ku tauni kwati nalimo ndefwaya incito. E lyo ishuko nga lyamoneka, naleshiila abantu magazini no kulanshanya nabo Baibolo.

“Mu 1986 bamunyinefwe abengi kumo na balefwaya ukwishiba icine, na batendeke fye ukusambilila Baibolo, balibakakile. Bamunyinefwe kumo na bapya balishipile sana. Ilyo ifi fyalecitika, ba Nte mu fyalo ifingi balelembela kateka wa ku Rwanda no kuilishanya pa fyo bamunyinefwe balebacusha, kabili pa mulabasa balibilishe ukuti uyu kateka alepokelela amakalata ayengi sana cila bushiku. Mwalifumine ifisuma muli ici pantu umwaka wakonkelepo kateka apingwile ukuti bamunyinefwe na bo bakakilwe nabo pamo babafumye mu cifungo. Twalitemenwe icine cine.” Ilyo babafumishe fye mu cifungo, baeluda bapekenye ukuti kube ulubatisho mu Kigali. Abantu 36 balibatishiwe kabili 34 pali aba balilembeshe bupainiya bwa kwafwilisha ilyo line fye!

Bakasabankanya abaletuma amalipoti mu 1986 bali 435 nangu ca kuti e nshita bamunyinefwe balebacusha sana. Pali aba pali nalimo 140 abalipo mu cifungo. Aba bamunyinefwe e balengele ukuti ifilonganino fya Nte sha kwa Yehova mu Rwanda fikose. ‘Balyeshiwe,’ kabili icitetekelo cabo cali icakosa.—Yako. 1:3.

Pa numa ya kupita mu mafya yaliko muli ba 1980, bamunyinefwe mu filonganino fya mu Rwanda balikeleko mu mutende kabili balifulileko. Lelo finshi fyacitike mu kuya kwa nshita? Abengi balipokelele icine. Bushe aba nabo bali no kukosa nge cikuulwa ico bakuulila ne fintu ifishipya? (1 Kor. 3:10-15) Bushe amafya yali no kunasha icitetekelo cabo nelyo iyo? Ico cali no kwishibikwa ku ntanshi.

INKONDO NE FIMFULUNGANYA MU CALO

Mu 1990, bakasabankanya mu Rwanda bali mupepi na 1,000. Lelo ifintu tafyale-enda bwino mu mitekele ya calo. Mu October, abashilika ba mu Patriotic Front bafumiine ku Uganda no kusansa aba ku kapinda ka ku kuso aka Rwanda.

Munyinefwe uwashipa, Ferdinand Mugarura uo bakakilepo imiku ibili pa mulandu wa fyo asuminemo aleikala mu Ruhengeri ilyo ifimfulunganya fyatendeke. Atile: “Ulupato no musobolola pa ba mitundu yalekanalekana fyaleya fye pa ntanshi. Lelo Inte sha kwa Yehova tabaipoosele mu filonganino fya mapolitiki kabili tabapatile imitundu imbi. Ilyo bamunyinefwe bakeene ukuitumpa mu milandu ya mitekele ya calo, bamo balifulumwike, basha na mayanda yabo ne ncito.”

Nkashi umo uwali kafundisha kabili mukamfwilwa uwakwete na bana batatu, alikeene ukutungilila abashilika. Ici calengele kafundisha mukalamba pa sukulu alefunda ukuyamusosela ku bakalamba ba bashilika, kabili balimukakile umuku walenga bubili. Alikakilwepo na muli ba 1980. Ilyo abashilika balesansa bafikile mwi tauni umwali icifungo akakiilwemo, bapampamwine ifiibi fya cifungo kabili abafungwa bonse balibutwike. Lelo, nkashi yesu ena tafulumwike. Ilyo abalesansa baile, balimwikete na kabili no kuyamukaka mu cifungo ca mu Kigali. Ilyo ali muli cilya cifungo alipepele ukuti akeshibe ubushiku bwa Cibukisho, pantu talefwaya ukupuswako. Alipapile ukuti bamufumishe mu cifungo pa bushiku bulya bwine ubwa Cibukisho! Pa mulandu wa kukanaitumpa mu nkondo, balimupokele ing’anda bamufumya ne ncito. Na lyo line aishileba painiya wa nshita yonse uwapimpa.

Ilyo aba mu fyalo fimbi balandileko, abalesansa abafumiine ku Uganda babalile baleka pa nshita inono. Mu 1991, balisuminishenye ukuti mu Rwanda mube ifilonganino fya mapolitiki na fimbi. Kanshi kwaishileba ifilonganino fya mapolitiki ifikalamba ne finono, ne ci caletele ulupato pa bantu ba mitundu iyapusana na pa baleikala mu fifulo fyalekanalekana. Ifyo ifilonganino fimo fyalefwaya ukucita tafyabipile lelo fimbi fyena fyaletele fye ifimfulunganya. Pali iyi nshita, abengi balitashishe ba Nte pa kukanaitumpa mu milandu ya mitekele ya calo, no yu e muku wa kubalilapo babatashishepo. Apo ba Nte tabaleitumpa muli iyi milandu kabili tabalelwisha imitundu imbi, ubuteko na bantu fye balilekele ukubamona nga balwani.

Mu September mu 1991, bamunyinefwe ukufuma ku fyalo fimbi e lyo na bamunyinefwe abena Rwanda babili, ba Gaspard Rwakabubu na ba Tharcisse Seminega, baile kuli bacilolo ba buteko mu Kigali. Aba bamunyinefwe bailelanda na Cilolo mupya uwa cipani calelolekesha pa mafunde ya calo uwalekutika sana ilyo balelanda. Bamunyinefwe balimutashishe pa fyo acitile no kumukoselesha ukutwalilila ukubafwa pa kuti bakakwate ubuntungwa bwa kupepa.

Mu January, 1992, bamunyinefwe balikwete ukulongana mu Kigali ninshi tabalabapeela no buntungwa bwa kupepa. Ba Godfrey na ba Jennie Bint balebukisha bwino sana ifyacitike. Batile: “Pali ilya nshita twalebombela mu Uganda, e ico twalipapile ukupokelela kalata ukufuma ku Bethel ya ku Kenya, umo batwebele ukuya ku Rwanda pa milungu itatu ku kuya-afwa bamunyinefwe ukupekanya ukulongana no kukopa amashiwi ya mu cilangililo. Bamunyinefwe bali bakapekape ica kuti cila bushiku kwaleba ulupwa ulwaletwita ku ca kulya. Bamunyinefwe balyashime icibansa ca mupila kabili ilyo twafikile ninshi ifingi balipekanya. Ilya nshita ninshi bamunyinefwe balipekanya kale ukukopa amashiwi ya mu cilangililo kabili fyonse fyalyendele bwino nangu line mashini balebomfya tayafikilepo sana. Nangu ca kutila bamunyinefwe abengi aba ku kapinda ka ku kuso aka ici calo balifililwe ukupoka ifipepala fya kwendelapo, e lyo no mupaka wa Burundi na Uganda waliseelwe, pa Mulungu abalongene bali 2,079, na babatishiwe bali 75.”

UBUTEKO BWATUPEELA UBUNTUNGWA BWA KUPEPA!

Pa numa ya myeshi iinono, pa April 13, mu 1992, ubuteko bwasukile bwasuminisha umulimo wa Nte sha kwa Yehova mu Rwanda. Filya balecusha bamunyinefwe no kubakaanya e lyo no kubapoosa mu fifungo pa mulandu fye wa kushimikila fyalipwile. Bamunyinefwe bale-enekela umulimo wa kwa Lesa ukulunduluka.

Bwangu bwangu, Ibumba Litungulula lyalitumine bamishonari muli ici calo. Ba Henk van Bussel, ababombelepo mu calo ca Central African Republic ne ca Chad, e lyo na ba Godfrey Bint na bena mwabo ba Jennie, ababombelepo mu Zaire (Democratic Republic of the Congo) na mu Uganda, e bamishonari ubuteko bwabalilepo ukusuminisha ukwikala mu Rwanda. Komiti ya Calo yalisontelwe pa kuti ilelolekesha pa mulimo wa kushimikila.

Munyinefwe Bint alondolwele ifyacitike ilyo ena na Munyinefwe Henk van Bussel bafikile. Atile: “Twafwaile ing’anda ya kwikalamo bamishonari iyali mupepi sana ne Ng’anda ya Bufumu. Ilyo line fye, twatendeke ukusambilila iciKinyarwanda kabili twalimwene ukuti ici citundu calikosa nga filya fine na bapainiya baibela mu 1970 basosele. Mu citabo cimo batwebele ukuti: ‘Ifilembo fya CW nga fili pamo kufishimbula ati TCHKW!’ Tulebukisha no kuti nkashi uwaletusambilisha atile, ‘Mu mashiwi ya kuti “isi nshya” [icalo cipya], te kuti mushimbule bwino ifilembo “shy” nga ca kuti tamumwentwile!’”

Muli ulya wine mwaka, bakasabankanya bafikile 1,665, kabili mu January 1993, kwali ukulongana kwa citungu na kumbi mu Kigali. Pali iyi nshita, abasangilweko bali 4,498, e lyo ababatishiwe bali 182. Ba Kiala Mwango, abali ku Bethel ya ku Kenya e bo batumine ukuyaimininako umusambo pali uku kulongana. Tapali uwatontonkenyepo ukutila pa ncende yali ku lubali lumbi ulwa musebo mupepi ne cibansa twalonganinemo, e pali no kukulwa iofeshi lya musambo mu 2006.

Nangu ca kuti aba ku kapinda ka ku kuso balisanshilwe na kabili, umulimo wa kushimikila wena walelunduluka. Mu 1993, abashilika balelwisha ubuteko bafikile mupepi sana na ku Kigali. Imipaka ya Rwanda na Uganda yaliseelwe, kabili imfuti shikalamba ishalelila ku numa ya mpili shaleumfwika mu Kigali. Abantu nalimo 1 milioni e bafulumwike ukufuma ku kapinda ka ku kuso. Pali aba pali na bamunyinefwe 381, abo aba bwananyina mu Kigali basungile. Abalelwishanya bailekumana ku Arusha, mu Tanzania, no kumfwana ukuti baleke ukulwa. Ubuteko bwalisumine ukupeelako aba mu cilonganino ca Patriotic Front ififulo mu buteko, kabili filonganino fimbi ifikalamba ne finono na fyo balifipeeleko ififulo.

UKULONGANA KWA BUSHIKU BUMO UKWALI UKWAIBELA!

Baliteyenye ukuti kukabe ukulongana kwa bushiku bumo mu Kigali Regional Stadium. Lelo abaleteya umupila nabo balibasuminishe ukubomfya ici cibansa pa 15:00 hrs bulya bwine bushiku. Bamunyinefwe balilongene ulucelo, lelo ilyo ukulongana kwa kasuba takulatendeka, aba kutamba umupila batendeke ukwingila mu cibansa kabili bakapokola balifililwe ukubalesha. Uwalelolekesha pali ici cibansa atile, umupila walapwa pa 18:00 hrs. E ico bamunyinefwe balifumine mu cibansa no kubwela pa 18:00 hrs ku kupwisha programu yonse iya kulongana.

Lelo bamunyinefwe balisakamene pantu ubuteko bwalibikile inshita iyo bonse bafwile ukuba mu mayanda. Tabwalesuminisha imyotoka ukwenda pa numa ya 18:00 hrs, kabili abantu nabo balingile ukuba mu mayanda 21:00 hrs nga yalila. Lelo bulya bwine bushiku pa 19:00 hrs balibilishe pa mulabasa ukuti balatendeka ukwikata abantu pa 23:00 hrs. Kwali na cimbi icacitike. Amalaiti mu cibansa yaleya sana, e ico apo abalelolekesha pa cibansa tabakonkele ifyo bapangene na bamunyinefwe, umulashi wa musumba wa Kigali aebele akampani ka malaiti ukuti beshimya amalaiti ya mu cibansa. Alipekenye ne myotoka sha kusenda bamunyinefwe pa numa ya kulongana. E ico bamunyinefwe balipwishishe programu yonse iya kulongana. Elenganyeni ifyo bapapile ilyo bafumine mu cibansa no kusanga amabasi ayengi yalebalolela!

Ba Günter Reschke balebukisha ifyacitike ilyo babweleleko ku Rwanda ku kupwa kwa September mu 1993. Batile: “Iofeshi lya musambo ilya ku Kenya lyalintumine ukuyasambilisha mwi Sukulu lya Butumikishi Ilya Bufumu ku Kigali na Munyinefwe Rwakabubu. Mu Rwanda mwali fye baeluda 63 pali ilya nshita, nangu ca kuti bakasabankanya bali 1,881. Mwali sana ifimfulunganya muli ici calo pali iyi nshita, kabili twalyumfwile ukuti inkondo naitendeka ku kapinda ka ku kuso. Na lyo line takwali uwatontonkenye ukuti ifintu fyali no kubipa sana, lelo ifyo baeluda basambilile mwi sukulu fyaishile pa nshita yalinga. Fyalikoseshe icitetekelo ca baeluda, no kubafwa ukuba bakacema basuma abali no kucema bwino umukuni ilyo kwali no kuba inkondo.”

BATENDEKA UKUPEKANYA UKUKUULA AMAOFESHI

Ku kupwa kwa March mu 1994, ba Leonard Ellis na bena mwabo, ba Nancy bafumine ku Nairobi ku kuyasangwa ku kulongana kwaibela no kuyabombela pe ofeshi lya bakapilibula. Bethel ya ku Nairobi yatile kuti cawama ing’anda ya bamishonari yaba pamo na maofeshi ya bakapilibula. Pali Cimo pa April 4, pa basangilwe kwi Sambililo lya Ulupungu lwa kwa Kalinda pali bakapilibula abaleya balefulilako, aba muli Komiti ya Calo, bamishonari e lyo na Munyinefwe na Nkashi Ellis. Caliweme icine cine, yali ni ntendekelo ya kulunduluka.

Ilyo Munyinefwe na Nkashi Ellis bapwishishe umulimo baendele, balibwelelemo ne ndeke. Ilyo babwelelemo palipitile imyeshi iingi pa kuti fye indeke ikemepo na kabili mu Kigali. Ubushiku bwakonkelepo Munyinefwe Rwakabubu atumine foni ku ng’anda ya bamishonari no kubeba ati, abemininako ubuteko bwa Russia mu Rwanda balekulukamo mu mpanga ilya twalefwaya ukukuulapo amaofeshi. Nomba kuti batupeela iyi mpanga, kabili ubushiku bwakonkelepo, pa April 7, pali Cine, ena na bamishonari balingile ukukumana ulucelo pa kuti balanshanyepo. Ico tacacitike.

BATENDEKA UKWIPAYAULA ABANTU!

Pali Citatu icungulo, pa April 6, indeke umwali kateka wa ku Rwanda no wa ku Burundi, bali-ilashile imfuti, e lyo yapya no kupona mupepi no musumba wa Kigali. Bonse abalimo balifwile. Banono sana baishibe ukuti iyi indeke yalipiile cilya cungulo pantu aba ku mulabasa tabalandilepo icili conse.

Bamishonari batatu, ba Bint na bena mwabo e lyo na ba Henk tabakabale abalaba ifyaishilecitika. Munyinefwe Bint alondolwele ukuti: “Imfuti na mabomba ifyalelila lucelocelo pa April 7 e fyatubuushishe. Tatwapapile sana pantu mu myeshi ya ku numa mwali sana ifimfulunganya muli ici calo. Lelo ilyo twalepekanya ica kulya ca lucelo, twapokelele foni. Ba Emmanuel Ngirente abalebombela pe ofeshi lya bakapilibula batwebele ati, babilisha pa mulabasa ukuti bakateka babili nabafwa mu ndeke iyaponene. Icipani cangalila abashilika caebele abantu bonse mu Kigali ukukanafuma mu mayanda.

“Muli ba 09:00 hrs twaumfwile abantu basansa ing’anda ya bena mupalamano besu. Babebile motoka no kwipaya abene ba ng’anda abanakashi.

“Twamwene fye abashilika na balesansa baisa pa mwesu, batampa no kupumpunsha ku geti, no kulisha belu. Twatalele fye tondolo kabili tatwafumine. Katwishi ne calengele ukuti beisula geti yesu. Twamwene fye bafumapo no kuya pa mayanda yambi. Imfuti na mabomba fyatwalilile fye ukulila ica kuti tapali napo twingafulumukila. Imfuti shalelilila mupepi sana, e ico twailefisama mu paseji ya ng’anda yesu pa kuti tucingililwe ku mpolopolo. Twalishibe ukuti ifimfulunganya tafyali no kupwa bwangu, e ico twatendeke ukumemengela ifya kulya no kulalya fye umuku umo. Ubushiku bwakonkelepo, twalekutika ku lyashi lya mu fyalo fimbi pa cilimba ilyo twapwishishe fye ukulya ica kulya ca kasuba. Awe twaumfwile fye ba Henk bapunda abati, ‘Baisa pano!’

“Ilyo line fye, twaileikomena mu muputule wa kusambilamo. Twapepele kuli Yehova no kumulomba ukuti atwafwe ukushipikisha icili conse icali no kucitika. Ilyo tatulapwa no kupepa, twaumfwile fye abalesansa batendeka ukupankula ifiibi no kutoba amawindo. Papitile fye amamineti ayanono, baingila na mu ng’anda batendeka no kupunda no kupenuna ifipuna. Abalesansa bali 40, kabili pali aba pali abaume, abanakashi, abaice e lyo na bacipondoka bambi. Twaleumfwa ne mfuti shilelila uku ninshi abatusanshile balelwila ifipe fyesu.

“Pa numa ya mamineti 40, ayali ngo mwaka, balyeseshe ukwisula iciibi ca muputule twalimo. Lelo apo calikomenwe, batendeke ukucipantula. E ico twatile katufume fye. Aba bantu bali fye nga bapenene pa mulandu wa miti ikola. Bali na fipanga ne myele kabili balefwaya ukutulasa. Jennie aliliile kuli Yehova ukuti atwafwe. Umwaume umo aumine ba Henk kwi koshi kuli panga ica kuti baileponena umwa kusambila. Naishileipampanta no kusanga indalama, no kubapeela. Batendeke ukulwila.

“Awe twamwene fye umulumendo umo aletulolekesha. Nangu ca kuti tatwamwishibe, ena alitwishibe, napamo aletumona ilyo twaleshimikila. Atubweseshe mu muputule wa kusambilamo, no kutweba ati isaleniko. Atile, alatucingilila.

“Twatwalilile ukumfwa icongo ca balesansa pa mamineti nalimo 30, na pa numa calipwile. Ulya mulumendo alibwelele no kutweba ati nomba kuti mwafuma. Atwebele ukuti tufwile ukufulumuka ilyo line fye, kabili alitushindike ukufuma mu ng’anda. Tatwasendele icili conse. Twalyumfwile ubulanda sana ilyo twamwene abena mupalamano besu abo baipeye. Abalinshi ba Bakateka babili balitushindike ku ng’anda ya mushilika lwa mupepi. Uyu mushilika lyena alitushindike ukuya ku Hotela lya Mille Collines, uko abantu abengi bailefisama. E lyo pa April 11 twalimine ukuya ku Kenya. Batusendeele mu myotoka sha bashilika kabili twaendele pa amaawala ayengi sana mu mwenso pa kuyafika ku cibansa ca ndeke. Twafikile pa Bethel mu Nairobi ninshi umushishi uli uwasakalala ne fya kufwala fili fye cimbi cimbi. Ba Henk, bafikile pa numa ya ma-awala ayanono pantu tatwaendele pamo. Aba pa Bethel balitwafwile sana.”

IPEPO LYA MWANA UMUNONO LYABAPUSUSHA

Ilyo kateka wa ku Rwanda no wa ku Burundi bafwile mu ndeke, ubushiku bwakonkelepo abashilika ba buteko 6 baile ku ng’anda kuli ba Rwakabubu. Amenso yali ayakashika, kabili balenunka fye ubwalwa ne fyo balecita fyalelanga fye ukuti balipeepele imiti ikola. Balefwaya ukubapeela ifyanso. Munyinefwe Rwakabubu abebele ukuti takwete icanso icili conse pantu ena no lupwa lwakwe ni ba Nte.

Abashilika babuteko balishibe ukuti ba Nte balikeene ukutungilila ubuteko nelyo ukubombako ubushilika pantu tabaipoosa mu milandu ya calo. Ici calikalifye abashilika. Ba Gaspard Rwakabubu na bena mwabo ba Melanie, te ba Tutsi, lelo ba Interahamwe, abali abaHutu, baleipaya abaTutsi kumo na ba Hutu banabo abashalebatungilila, maka maka abaleafwilisha abaTutsi na balelwisha ubuteko.

Abashilika baumine ba Gaspard na ba Melanie ne myembya no kuyabengisha mu muputule wa kusendamamo pamo na bana babo 5. Bayanswile insalu sha pa busanshi no kutendeka ukufimba ba Gaspard no lupwa lwabo. Bamo balikwete no tumabomba, kanshi ico balefwaya ukucita calishibikwe. Ba Gaspard baipwishe ati, “Bushe kuti mwatusuminisha ukupepa?”

Umushilika umo alibasasukiile pa kukaana. Lelo pa numa ya kulanshanya, abashilika balisuminishe ulu ulupwa ukupepa. Batile: “Aleni pepeni, twamupeela fye amamineti yabili.”

Balipepele mu mutima, lelo Debora Rwakabubu, uwali ne myaka 6, ena alikatishe ishiwi pa kupepa. Atile: “Mwe Yehova, balefwaya ukutwipaya, nomba nga batwipaya tukabwelelako shani ku bo nashimikile ilyo nali na batata, abo nashilile magazini 5? Bakulatulolela pantu balefwaya ukwishiba icine. Ndemulaya ukuti nga tabatwipeye, nkaba kasabankanya, nkabatishiwa, nkeseba na painiya wa nshita yonse! Mwe Yehova, tupususheni!”

Ilyo abashilika baumfwile ifi, balipapile sana. Mu kulekelesha, umo pali bena atile: “Tatwamwipaye, ne camupususha, lipepo uyu umwana apepa. Nga paisa bambi, mubebe ukuti natupitapo kale.”b

IFINTU FYABIPILAKO

Inkondo yasukile yakula ilyo abashilika balelwisha ubuteko (aba mu cilonganino ca Rwandan Patriotic Front) baile balefika mu musumba ukalamba uwa Kigali. Ici calengele ba Interahamwe ukukonkanyapo ukwipaya abantu.

Abashilika ba buteko na ba Interahamwe abakwete ifyanso na bekashi balicilike imisebo mwi tauni lyonse. Abaume bonse abali na maka balibapatikishe ukulalonda pa misebo pamo na ba Interahamwe, akasuba no bushiku. Ico baisalile iyi imisebo ni co balefwaya ukwipaya umuTutsi onse uwapita.

Ilyo ukwipayaula abantu kwatwalilile, abena Rwanda abengi nga nshi balifulumwike mu mayanda yabo. Abengi ukusanshako fye ne Nte sha kwa Yehova, babutukiile mu Congo na mu Tanzania.

INKONDO NE MFWA

Nomba twalatendeka ukulanda pa fyacitikile bamunyinefwe ne nkashi ilyo kwali ukwipayaula abantu mu Rwanda. Ibukisheni ukuti Inte sha kwa Yehova mu Rwanda balyeshiwe sana muli ba 1980 kabili ifi ifya kwesha fyalengele bacetekele sana Lesa no kuba abashipa. Apo bali ne citetekelo cakosa, tabalevota, tabaleingila ubushilika, nelyo ukuitumpa mu milandu ya mitekele ya calo, kanshi ‘tabali ba muli ici calo.’ (Yoh. 15:19) Ukushipa kwalengele benenuka ilyo balebacusha, ukubakaka, ukubapumya, no kubepaya pa mulandu wa kukanacitako ifi fintu. Icitetekelo, ukushipa no kutemwa Lesa na bantu banabo fyalengele ba Nte ukuibika mu kapoosa mweo pa kuti fye bacingilile ba Nte banabo, e lyo no kukanaipayako abantu banabo.

Fingi ifyacitike ifyo tushilandilepo. Bamunyinefwe abengi balafwaya ukulabako ku fyacitike pantu tabafwaya kulandula. Tule-enekela ukuti ili ilyashi ililanga icitetekelo bamunyinefwe bakwete likakoselesha ifwe bonse ukulanga sana ukutemwa uko abasambi ba kwa Yesu Kristu baishibikilwako.—Yoh. 13:34, 35.

IFYACITIKILE BA JEAN NA BA CHANTAL

Ba Jean de Dieu (John) Mugabo balisansamuka kabili balaafwa sana bambi. Batendeke ukusambilila Baibolo na ba Nte mu 1982. Ilyo balebatishiwa mu 1984, ninshi balikakwapo kale imiku itatu pa mulandu wa kukonka ifyo Inte sha kwa Yehova basuminamo. Abena mwabo, ba Chantal nabo babatishiwe mu 1984 kabili baupene mu 1987. Ilyo ukwipayaula abaTutsi kwatendeke, bakwete abana batatu abanakashi beka beka. Abana babo babili abakalamba baleikala na bashikulwibo na banakulwibo mwi tauni limbi, bashele fye no wa myeshi 6.

Ilyo inkondo yatendeke pa April 7, mu 1994, abashilika na ba Interahamwe batendeke ukusansa amayanda ya baTutsi. Ba John balibekete no kubapuma ne nkonto, lelo balifulumwike no kuyafisama na munyinefwe umbi mu Ng’anda ya Bufumu iyali mupepi. Ba Chantal tabaishibe ifyalecitikila abena mwabo, bena balefwaisha fye ukufuma muli lilya itauni no mwana wabo pa kuti baye ukwali abana bambi babili.

Ba John balondolwele ifyabacitikile abati: “Ing’anda ya Bufumu umo twafiseme, kale yali mwa kupangila umukate, kanshi yalikwete no mwalefumina icushi. Ine na munyinefwe umbi twaikele mulya pa mulungu umo e lyo nkashi umuHutu, e waletuletela ifya kulya. Pa numa, twafiseme mu mutenge wa Ng’anda ya Bufumu, umwaleba icipuki icine cine. Apo twalefwaisha ukufisama umo bashingatumona, twatobolwele mulya umwalepita icushi pa kuti tufisamemo. E mo twafiseme ukucila pa mweshi umo nangu ca kuti twalesunsumana fye.

“Ba Interahamwe bacilike umusebo lwa mupepi fye kabili ilingi baleisa mu Ng’anda ya Bufumu mu kuuba imfula nelyo mu kulanshanya fimo. Twaleumfwa fyonse ifyo balelanda. Nkashi na o alitwalilile ukutuletela ifya kulya. Limo nalemona kwati te kuti nshipikishe, lelo lyonse twalepepa kuli Yehova pa kuti atwafwe ukushipikisha. Pa May 16 nkashi atwebele ukuti nomba kuti twafuma pantu ba Patriotic Front balipokele ilya incende twaleikalamo.”

Finshi fyacitikile ba Chantal, abakashi ba ba John? Ba Chantal bashimike abati: “Pa April 8 nafulumwike no mwana wandi ukufuma mu ng’anda umo nafiseme. Ilyo naleya, nakumene na bankashi babili, ba Immaculée, abaHutu, na ba Suzanne, abaTutsi. Twalefwaya ukuya ku Bugesera apali amakilomita 50 mu kumona abana bandi abaleikala na bafyashi bandi. Lelo twaumfwile ukuti imisebo yonse balicilike, e ico twabutukiile mu mushi wali mupepi na Kigali umwaleikala Munyinefwe Gahizi, lupwa lwa ba Immaculée. Ba Gahizi baHutu, lelo balitupokelele no kutwafwa nangu ca kuti abena mupalamano balebatiinya. Ilyo abashilika na ba Interahamwe baishibe ukuti ba Gahizi balesunga abaTutsi, balibalashile imfuti.

“Pa numa ya kwipaya ba Gahizi, abashilika batutwele ku mumana ukuti batwipaye. Twali no mwenso ilyo twalelolela ukwipaiwa, lelo twaishilemona fye abashilika batendeka ukuumana. Umo atile: ‘Te kwesha ukwipaya abanakashi, twalailetela ishamo. Tufwile ukwipaya fye abaume.’ E fyo twapuswike kabili ba André Twahirwa, abaletukonka mu numa balitusendele ku mwabo nangu ca kuti abena mupalamano balebakaanya. Apa ninshi papitile fye umulungu umo apo babatishiwilwe. Ubushiku bwakonkelepo balitushindike ukuya ku Kigali, uko balefwaya ukuyatufwaila ukwa kufisama. Ba André balitwafwile ukupita mu ncende ishayafya umo bacilike imisebo. Ba Immaculée e basendele umwana wandi pa kuti nga banjikata umwana bemwipaya. Ine na ba Suzanne twalilepwile amareji yesu pa kuti beishiba ukuti tuli baTutsi.

“Ilyo twafikile pamo apo bacilike umusebo, ba Immaculée balibomine kuli ba Interahamwe no kubepusha ati, ‘Ninshi ule-endela na baTutsi?’ Ine na ba Suzanne balitukeenye ukupita. E ico ba Immaculée na ba André balitushile no kuya ku ng’anda ya kwa Munyinefwe Rwakabubu. Ba André na Munyinefwe Simon na Mathias, balibwelulwike no kwisatwafwa ukupita pa ncende ya kulekelesha apali ba Interahamwe nangu ca kuti bali-ibikile mu kapoosa mweo pa kucite ifyo. Ine bantwele kuli Munyinefwe Rwakabubu, e lyo ba Suzanne baile kuli ba lupwa lwabo.

“Lelo ntwalilila ukwikala pali ba Rwakabubu, nga balinjipeye, e ico bamunyinefwe baibikile mu kapoosa mweo no kuntwala ku Ng’anda ya Bufumu uko bafishile ba Nte bambi 10 abaTutsi. Ba Immaculée balikaaninine fye ukunsha. Batile, ‘Nga bakwipaya ine nashala, nkakusungila umwana.’”c

Apa ninshi e lyo Munyinefwe Védaste Bimenyimana uwaleikala lwa mupepi kabili uwaupile umuTutsi asangile fye ukwa kufisa ulupwa lwakwe. Pa numa, aishile pa Ng’anda ya Bufumu pa kuti afwe abashelepo ukusanga ukwa kufisama. Caliweme pantu bonse balipuswike.

Ilyo ukwipayana kwapwile, ba John na ba Chantal baishileishiba ukuti abafyashi babo na bana babo babili abanakashi, uwa myaka ibili no wa myaka 5 balibepaya, pamo na balupwa lwabo bambi mupepi na 100. Bushe baumfwile shani pa fyabacitikile? Ba Chantal batile: “Pa kubala calituponeshe pa musao, ica kuti amaka yalipwile. Abantu abafwile balifulile icine cine, tatwale-enekela ica musango yu ukucitika. Twashilile fye fyonse mu minwe ya kwa Yehova, ne catwafwile, lisubilo lya kuti abana besu bakabuuka kabili tukabamona na kabili.”

BALIBAFISHILE PA NSHIKU 75!

Ba Tharcisse Seminega babatishiwe mu 1983 ku Congo. Ilyo ukwipayana kwatendeke, baleikala mu musumba wa Butare ku Rwanda, apaba amakilomita 120 ukufuma mu Kigali. Batile: “Ilyo indeke yasendele bakateka yaponene mu Kigali, twaishileumfwa ukuti abaTutsi bonse fye balabepaya. Bamunyinefwe babili balyeseshe ukutwafwa ukufulumukila ku Burundi, lelo apa ninshi ba Interahamwe nabacilika kale imisebo yonse no tushila.

“Twaleikala fye mu ng’anda nga bafungwa, tatwaishibe ukwa kuya. Kwali abashilika 4 abalelonda ing’anda yesu kabili umo aiminine apali amamita 180 ukufuma pa ng’anda yesu ninshi naikata imfuti iikali. Mwi pepo, nalilile kuli Yehova nati: ‘Mwe Yehova, tapali ifyo twalacita ifyalalenga tupusuke. Ni mwe fye mwingatupususha!’ Icungulo, munyinefwe umo uwalemona kwati balitwipaya, aishile ku mwesu ulubilo. Abashilika balimusuminishe ukwisa mu ng’anda pa mamineti ayanono. Alitemenwe pa kutusanga abomi, kabili asendelepo abana besu babili no kuya nabo ku mwakwe. Aebeleko na bamunyinefwe bambi babili, ba Justin Rwagatore na ba Joseph Nduwayezu ukuti twalekabila aba kutwafwa. Aba bamunyinefwe babili tabaikete na ku cani, balishiletusenda ubushiku no kututwala ku ng’anda kuli ba Justin, kabili abashilika abatumona nga balitwipeye bonse.

“Tatwakokwelepo pali ba Justin pantu ubushiku bwakonkelepo abantu balishibe ukuti e po twafiseme. Ubushiku ubo bwine, ba Vincent balishile mu kutusoka ukuti ba Interahamwe balepanga ukutwipaya. Ba Vincent balisambililepo Baibolo na ba Justin, lelo tabali ba Nte. Ba Vincent batwebele ati tubale tufisame pa mpanga mupepi ne ng’anda ya ba Justin. Ubushiku, e lyo batutwele ku mwabo. Batufishile mu kayanda ka mbushi ake loba no mutenge wa fyani, akashakwete na mawindo.

“Twalikelemo inshiku ishingi muli aka kayanda akali pa mampatu ya nshila, mupepi fye na maliketi iikalamba muli cilya cifulo. Twaleumfwa na bapita nshila baleshimika ifyo bacicita ubo bushiku, pamo ne fyo bacipaya abantu, e lyo na bo balepanga ukwipaya ku ntanshi. Aya malyashi yaletuletela sana umwenso, kabili twaikalile fye ukupepa ukuti tupusuke.

“Ba Vincent balitwafwile sana mu fyo twalekabila. Twaikele nabo umweshi umo, e lyo ku kupwa kwa May, iyi ncende yalibipile sana pa mulandu wa kuti e ko ba Interahamwe abalefulumuka ukufuma ku Kigali baleisa. E ico, batutwele ku ng’anda ya kwa munyinefwe umbi iyakwete akamuputule ka pa nshi, ninshi mwaliba na bamunyinefwe batatu abafisamamo. Pa kufika pali iyi ing’anda, twaendele pa makasa ubushiku pa ma-awala 4 na hafu. Imfula yalilokele sana bulya bushiku, ne co caliweme pantu calengele abalwani besu betumona.

“Apa kwingilila ukuya muli kalya akamuputule ka pa nshi ako twafisememo, twaleisalapo ipulanga. Twalebomfya umutanto ukuya pa nshi apali mita imo na hafu, e lyo nga twafika pa nshi, twaleamfula fye mpaka twaingila muli aka kamuputule. Kali akanono sana kabili mwalenunka umutonshi, e lyo mwaleba fye ulubuuto ulunono sana ulwaleingilila pa mulale. Umu e mo twaikele no mwina mwandi Chantal, na bana besu 5, na bantu bambi batatu pa milungu 6. Bonse pamo twalimo 10. Tatwaleasha na kandulo pantu twaletiina ati balatumona. Na lyo line, Yehova aletwafwa mu mafya yonse ayo twalekwata. Bamunyinefwe baleisa mu kutukoselesha no kutuletelako ifya kulya no muti, kabili abashilika abeshiba nga balibepeye. Limo mu kasuba twaleyashako kandulo pa kuti tubelenge Baibolo, Ulupungu lwa kwa kalinda nelyo ilembo lya bushiku.

Ba Tharcisse batile: “Icintu conse cilakwata impela. E ico impela ya filya fimfulunganya, yaliko pa July 5, mu 1994. Ba Vincent baishiletweba ukuti abashilika abalelwisha ubuteko nabapoka itauni lya Butare. Ilyo twafumine, abantu tabaleishiba ukuti tuli bena Rwanda pantu imibili yesu yali aya buutulukila pa mulandu wa kwikala mu mfifi. Pa kulanda napo twaletepelesha fye pantu amashiwi yalefilwa ukufuma. Palipitile imilungu pa kuti fye tube bwino.

“Ifyatucitikile fyalengele umwina mwandi uwakeene ukusambilila Baibolo ne Nte sha kwa Yehova pa myaka 10, ukutendeka ukusambilila. Abantu nga bamwipusha ico atendekele ukusambilila, atila: ‘Icalenga, kutemwa bamunyinefwe baletulanga ne fyo baleipeelesha ukutwafwa pa kuti batupusushe. Nali-imwenene amaka ya kwa Yehova, ilyo atupuswishe ku fipondo ifyakwete fipanga.’ Ba muka ba Tharcisse bali-ipeele kuli Yehova no kubatishiwa pa kulongana kukalamba ukwaliko pa numa fye ya nkondo.

“Tulatasha sana bamunyinefwe ne nkanshi bonse abaletwafwa no kutupepelako pa kuti ifipondo fitwipaya. Bamunyinefwe balitulangile ukutemwa kwa cine nangu ca kutila twalipusene imitundu.”

BA-AFWILISHA UWABAFWILE

Ba Justin Rwagatore, abali pali bamunyinefwe ba-afwile ba Seminega no lupwa lwabo, nabo balishilekwata ubwafya. Mu 1986 balibakakile ilyo bakeene ukutungilila ubuteko bwaleteka. Ilyo papitile imyaka inono ukutula apo ba-afwilile ulupwa lwa kwa Munyinefwe Seminega, ba Justin na bamunyinefwe bambi balibekete na kabili pa mulandu umo wine. Ba Seminega bali pa baile mu kulanda na balashi ba buteko pa fyo ba Nte bashi-itumpila mu mapolitiki. Baebele na abalashi ukuti, ba Justin e bapuswishe ulupwa lwabo. Ici calengele bamunyinefwe bonse babafumye mu cifungo.

Ifyo bamunyinefwe balecita ilyo kwali ukwipayana fyalengele abengi bapokelele cine. Ba Suzanne Lizinde, abali ne myaka nalimo 65 abalepepa ku Katolika, balimwene ifyo icalici lyabo lyaitumpile mu kwipayaula abantu. Ifyo ba Nte balecita ilyo kwali ukwipaya abantu, ne fyo batemwanene fyalengele balunduluke bwangu. Ba Suzanne babatishiwe mu January, mu 1998, kabili lyonse baleya mu kulongana, nangu ca kuti bale-enda amakilomita 5 mu mpili pa kufika ku Ng’anda ya Bufumu. Balyafwa no lupwa lwabo ukusambilila icine. Umo pa bana babo nomba ni eluda, e lyo umwishikulu wabo umo mubomfi utumikila.

ABANTU ABENGI BAFULUMUKA

Ba Henk van Bussel bali bamishonari mu Rwanda ukufuma mu 1992. Ilyo babwelelemo ku Kenya mu April mu 1994, batendeke ukulaya ku Goma ku kabanga ka Congo mu kwafwilisha ababutwike ukufuma mu Rwanda. Bamunyinefwe mu Congo lyonse balesangwa pa mupaka apo abalefuma ku Rwanda baleingilila, kabili baleikata impapulo shesu e lyo limo baleimba inyimbo sha Bufumu mu munsoli pa kuti bamunyinefwe abalefuma ku Rwanda babeshibe.

Abantu bali fye aba mwenso. Ilyo inkondo pa kati ka bashilika ba buteko na ba Patriotic Front yakosele, abantu abengi sana babutukiile ku Congo na ku Tanzania. Bamunyinefwe abafulumukiile mwi tauni lya Goma, balefikila pa Ng’anda ya Bufumu. Mu kuya kwa nshita, balipangile inkambi ku nse ya ili itauni umo abantu 2,000 bengengila, na bo bapangiile ni ba Nte fye na bana babo e lyo na bo balesambilisha Baibolo. Bamunyinefwe balipangile inkambi na shimbi ku kabanga ka Congo.

Nangu ca kuti abengi abalefulumuka bali baHutu abaletiina ukukandwa pa fyo baipayawile abantu, bamunyinefwe abaHutu balefulumukila capamo na baTutsi. Lelo tacayangwike ku baTutsi ukupita pa mupaka wa Rwanda na Congo no kuya ku Goma pantu abaHutu balitwalilile ukwipaya abaTutsi. Inshita imo, pa kufumya munyinefwe umo mu Rwanda twalelipila amadola 100 (K500,000).

Ilyo bafikile ku Congo, bamunyinefwe balefwaya ukwikala pamo pa kuti balecingilila bamunyinabo abaTutsi. Tabalefwaya ukuba na ba Interahamwe abali mu nkambi isho ba United Nations bapangile. Na kuba, imbutushi abengi abashali ba Nte baletungilila ubuteko ubo bafumishe pa bufumu. Imbutushi ishingi maka maka ba Interahamwe balipatile ba Nte pantu bena tabaleipayako aba mitundu imbi.

Apo abafulumwike ukufuma ku Rwanda tabasendele ifili fyonse, balekabila ubwafwilisho. Ba Nte ba ku Belgium, Congo, France, Kenya, na Switzerland, balibatumine indalama, imiti, ifya kulya, ne fya kufwala, kabili badokota na banasi aba muli ifi fyalo nabo bali-ipeeleshe ukuyabafwa. Umusambo wa ku France watumine amatenti ayanono ayengi sana ayaishile ne ndeke ya kubalilapo. Pa numa, aba ku musambo wa ku Belgium batumine amatenti ayakalamba umwingekala indupwa. Balitumine na mabedi. Umusambo wa ku Kenya watumine ifya kufwala ifingi na malangeti ukucila pali 2,000.

KWABA UBULWELE BWA KOLELA

Ilyo babutwike ukufuma mu Rwanda, ba Nte na balesambilila Baibolo abaile mu kwikala pa Ng’anda ya Bufumu mu Goma na pa ncende iyali mupepi balicilile 1,000. Ku ca bulanda, pa mulandu wa kufula kwa bantu, mu Goma mwaishileba ubulwele bwa kolela. Umusambo wa ku Congo (Kinshasa) bwangu bwangu watumine umuti wa kolela, kabili Munyinefwe Van Bussel aile ne ndeke ukufuma ku Nairobi no kutwala ifibokoshi 60 ifya muti ku Goma. Ing’anda ya Bufumu e yo batendeke ukubomfya nge cipatala, kabili abalwele kolela bababikile beka. Badokota babili, ba Loic Domalain na munyinefwe umbi, na ba Aimable Habimana, ababomfi ba mu cipatala abafumine ku Rwanda, balyafwile sana abalwele. Ba Hamel aba ku France na bamunyinefwe ne nkashi bambi ababombela mu fipatala bali-ipeeleshe ukuya ku Goma kabili balyafwile sana abalwele.

Nangu ca kuti bamunyinefwe balibombeshe pa kuti kolela tayambukiile bambi, bamunyinefwe na balesambilila Baibolo ukucila pali 150 balilwele kolela na 40 balifwile. Pa numa, basangile incende iikalamba iya kusonkela, apo bali no kupanga inkambi ya Nte sha kwa Yehova. Bapangilepo utuyanda twa matenti utwingi kabili icilitenti icikalamba icafumine ku Kenya e co bapangile icipatala. Ilyo ababomfi ba mu fipatala aba ku America baishile mu nkambi yesu, balipapile pa fyo yali iya busaka.

Ku kutendeka kwa August 1994, komiti yalesakamana imbutushi mu Goma, yaleafwa abantu 2,274 apali ba Nte, abana babo, e lyo na balesambilila Baibolo. Pali iyi nshita, ku Bukavu na ku Uvira, ku kabanga ka Congo, e lyo na ku Burundi, na ko kwali bamunyinefwe abafulumwike ku Rwanda. Bambi 230 bali mu nkambi ya mbutushi ku Tanzania.

Ilyo bamunyinefwe abalebombela pa maofeshi ya bakapilibula mu Kigali bafulumukile ku Goma, basonkeele ing’anda no kutendeka ukupilibula impapulo. Ilyo kwali inkondo balisendele kompyuta na generator (ka mashini kapanga amalaiti) no kuya na fyo ku Goma uko balepilibwila.

Amafoni mu Goma tayalebomba e lyo caleafya ukutuma amakalata. Lelo bamunyinefwe abalebombela pa cibansa ca ndeke baleafwa bakapilibula ukutuma amakalata ne fyo balepilibula. Ifi fyonse fyaleya ne ndeke iyale-enda cila mulungu ukufuma ku Goma ukuya ku Nairobi. Bamunyinefwe ku musambo wa ku Kenya balebomfya inshila imo ine pa kubwesha amakalata.

Ba Emmanuel Ngirente na bakapilibula bambi babili balitwalilile ukubombesha te mulandu na mafya. Kwali ifipande fya Ulupungu lwa kwa Kalinda ifyo bashapilibwile pa mulandu wa nkondo, lelo balifipilibwile no kupangamo broshuwa iyo bamunyinefwe basambilile pe Sambililo lya Citabo ilya pa Cilonganino.

IFYO IMIKALILE YALI MU NKAMBI SHA MBUTUSHI

Ilyo abantu balefulumuka ukufuma mu Kigali, ba Francine ababutukiile ku Goma ilyo abena mwabo, ba Ananie babepeye, balibakuushiishe mu nkambi ya ba Nte. Balondolwele imikalile ya mu nkambi abati: “Cila bushiku bamunyinefwe bamo ne nkanshi balepeelwa umulimo wa kupekanya ifya kulya. Ulucelo, twaleipika fye umusunga wa male no musaku. Twalepekanya ne ca kulya ca kasuba. Nga twapwisha, twaleya mu kushimikila. Ilingi line twaleshimikila ba lupwa lwesu abali mu nkambi, abashali ba Nte, e lyo limo twaleya na ku nse ya nkambi. Lelo mu kuya kwa nshita, ba Interahamwe abali mu nkambi shimbi tabatemenwe ukuti ba Nte baleikala beka mu nkambi, ne ci caleteele ba Nte umwenso.”

Mu November 1994, bamunyinefwe balimwene ukutila kuti cawama babwelelamo ku Rwanda apo ifimfulunganya fyalipwile. Na kuba, balibakoseleshe ukuya pantu abali mu nkambi ishishali sha ba Nte mu Congo, batendeke ukubatiinya. Lelo tacayangwike ukufuma mu Congo pantu ba Interahamwe balepanga ukusansa abena Rwanda na kabili, e lyo baletontonkanya ati uwabwelelamo ku Rwanda ninshi nabaalukila.

Bamunyinefwe baebele ubuteko bwa Rwanda ukuti, Inte sha kwa Yehova tabaitumpilemo mu nkondo yaliko kabili tabaipeyeko abaTutsi, no kuti balefwaya ukubwelela ku calo cabo. Ubuteko bwaebele bamunyinefwe ukulanda na ba mu kabungwe ka United Nations High Commission for Refugees (UNHCR) abakwete ifimbayambaya ifyo balesendelamo abalebwelelamo. Lelo apo bamunyinefwe balishibe ukuti ba Interahamwe tabali no kubasuminisha ukubwelelamo, balengele camoneka kwati baleya mu kulongana.

Bamunyinefwe babilishe ukuti bali no kukwata ukulongana kwaibela mu Goma, balisabankenye no ku kulongana pa fipampa. Lyena baebele ba Nte ukuti baipekanye ukubwelelamo ku Rwanda. Pa kuti abantu beishiba ukuti bamunyinefwe balebwelelamo, babebele ukusha ifipe fyabo fyonse, no kusenda fye amaBaibolo ne fitabo fya nyimbo kwati baleya fye mu kulongana.

Ba Francine batile, baendele ama-awala ayengi pa kuti basange ifimbayambaya fya kubatwala ku mupaka. Ilyo baingile mu Rwanda, basangile ba UNHCR balipekanya ifimbayambaya fimbi ifya kubatwala ku Kigali na mu ncende baleikala. E fyo bamunyinefwe abengi na bo balesambilisha Baibolo babwelelemo ku Rwanda mu December 1994. Inyunshipepala ya ku Belgium iya Le Soir iya pa December 3, 1994 yatile: “Imbutushi 1,500 nabafuma mu Zaire [Congo] no kubwelelamo ku Rwanda pantu baletiina ukubasansa. Aba ni Nte sha kwa Yehova abaipangiile inkambi mupepi ne nkambi ya Katale. Ba Nte balebacusha ku buteko ubwafumineko pantu balekaana ukubomba ubushilika no kuitumpa mu milandu ya mitekele ya calo.”

Ilyo babwekelemo ku Rwanda, ba Francine baishileya ku kulongana kwa citungu ukwali ku Nairobi. Apo bamunyinefwe balebasansamusha ilyo abena mwabo bafwile e lyo na pa kulongana na po balikoseleshiwe ku ba bwananyina, ba Francine baishiletendeka ukubomba pe ofeshi lya bakapilibula mu Kigali. Mu kuya kwa nshita, baishileupwa kuli Munyinefwe Emmanuel Ngirente kabili balitwalilila ukubombela pa musambo.

Cinshi ca-afwile ba Francine ukushipikisha ilyo kwali inkondo? Batile: “Pali ilya nshita, twaletontonkanya fye pa cintu cimo, ne ci kushipikisha ukufika na ku mpela. Tatwalefwaya ukulatontonkanya sana pa fibi ifyalecitika. Amashiwi yaba pali Habakuki 3:17-19, ayatweba ukusekelela na lintu tuli na mafya yalenkoselesha sana. Aba bwananyina nabo balenkoselesha icine cine. Bamo balenembela amakalata. Ici canengele ndetontonkanya sana pa fyo Lesa akatucitila ku ntanshi. Nshalelaba ukuti ifiteyo fya kwa Satana fingi. Nga twalatontonkanya sana pa bwafya tukwete, kuti twafilwa ukukwata amaka ya kushipikisha ubwafya bumbi ubo Satana engaleta.”

TWABWELELAMO KU RWANDA

Munyinefwe Van Bussel alyafwile sana ababwelelemo ku Rwanda. Atile: “Pa numa ya nkondo, twalikwete umulimo wa kwafwa bamunyinefwe babwelele e lyo na bashele mu Rwanda abashakwete nangu kamo, abalekabila ukusanga umwa kuliishisha indupwa shabo. Bamunyinefwe abasontelwe, baleya mu filonganino fyonse no kumona ifyalekabilwa. Baleafwa indupwa no muntu umo umo mu fyo balekabila. Bamunyinefwe balishibe ukuti pa numa ya myeshi itatu bali no kutendeka ukuifwaila ifyo balekabila.”

Na lyo line, abasontelwe ukwafwilisha bamunyinabo, babikile sana amano ku kubafwa mu fya kwa Lesa. Bakapilibula balibwelele apo balebombela mu Kigali. Ba Van Bussel batile basangile ing’anda bakapilibula balebombelamo ilyo kushilaba inkondo, balilasaulamo imfuti, lelo ifitabo ifingi e mo fyali. Pa myeshi yakonkelepo, balesanga ifipolopolo mu fibokoshi fya mpapulo. Kapilibula umo asangile na kalibomba mu lubansa! Umwaka wakonkelepo, mu October 1995, bakapilibula bakuukile mu cikuulwa cimbi icikalamba icaliko bwino muli ili line itauni. Muli ici cikulwa ca kusonkela, e mwali amaofeshi ne miputule ya kwikalamo mpaka mu 2006 ilyo bakuulile umusambo.

“CAMONEKE FYE KWATI BABUUKA KU BAFWA!”

Pa kufika mu December 1994, bamunyinefwe abengi ninshi balibwela ukufuma ku Congo. Bafikile ninshi ukulongana kwa citungu nakupalama, ukwaleti, “Akatiina ka Bukapepa.” Bateyenye ukuti kukabele pa Ng’anda ya Bufumu mu Kigali. Bamunyinefwe ukufuma ku France, Kenya, na Uganda nabo balisangilweko. Pali Cisano ulucelo, ulubansa lwa Ng’anda ya Bufumu lwaliswile. Nkanshi umo uwaliko atile: “Caliweme ukumona uko bamunyinefwe ne nkanshi balekumbatana no kulukusha ifilamba. Uyu, wali e muku wa kubalilapo ukuba pamo pa numa ya nkondo. Balimonene na banabo abo balemona kwati balifwa!” Umbi atile: “Camoneke fye kwati babuuka ku bafwa!”

Ba Günter Reschke abafumine ku Kenya, nabo balitutandalile ku Rwanda. Batile: “Twalitemenwe sana ukumonana na kabili pa numa ya macushi e lyo no kumona abapuswike! Lelo kwali ubwafya. Abalashi balisakamikwe pa kumona abantu abengi nabalongana. Akasuba, abashilika balishile ne mfuti no kutweba ati balesha ukulongana pantu kuti kwaba ifimfulunganya. Batwebele ukufuma pali ilya ncende ilyo line fye. Twalikeleko panono pa kutila tutandalileko bamunyinefwe no kubakosha, pa numa twalibwelelemo ku Nairobi ninshi natumfwa ububi sana ukuti bamunyinefwe tabalongene. Lelo nangu ca kuti twalyumfwile ububi, twalishibe ukuti twalikoseleshe bamunyinefwe ukukanabwelela inuma, ilyo twabatandalile, kabili tatwaletwishika ukuti bakatwalilila ukushipikisha.”

Apo mu calo mwaliko umutende, abena Rwanda abengi abaleikala mu fyalo fimbi balitendeke ukubwela. Nangu fye ni balya abafyalilwe ku fyalo fimbi ilyo abafyashi babo bafulumwike inkondo muli ba 1950 na ba 1960 nabo balibwelele. Pa baleisa pali na basambilile icine ilyo baleikala mu fyalo fimbi. Ku ca kumwenako, ba James Munyaburanga no lupwa lwabo basambilile icine ilyo baleikala mu Central African Republic. Apo ubuteko bupya mu Rwanda bwalefwaisha ukwingisha incito abalebwela, ba Munyaburanga balibengishe incito. Lelo pa mulandu wa kunkonka amafunde ya kwa Lesa mu mikalile yabo, balupwa na babomfi banabo balitendeke ukubacusha. Basukile balomba ukuleka bwangu incito kabili batendeke bupainiya bwa nshita yonse. Nomba e balandilako ba Nte mu Rwanda ilyo kwaimako imilandu.

Ba Ngirabakunzi Mashariki basambilile icine ku kabanga ka Congo. Batile: “Apo ndi muTutsi, naliculile ku baHutu pa myaka iingi. Ilyo natendeke ukusangwa ne Nte sha kwa Yehova nalemona kwati ndi mu calo cipya! Nshale-enekela ukusanga abantu nga aba, ababika amano ku fyo basambilisha no kufikonka. Ukutemwana kwabo kwalimoneke sana ilyo kwali ukwipaya abaTutsi mu 1994. Bamunyinefwe balimfishile pamo no lupwa lwandi no kutucingilila. Mu 1998, balinjitile ukuyabombela pa musambo apo mombela na nomba no mwina mwandi Emerance. Ndafwaisha ukwisaikala mu calo umushakabe ulupato na kapatulula, umo abantu abalilila kwi shina lya kwa Yehova bakekala mu cumfwano.”

UMULIMO WA KUSHIMIKILA WALUNDULUKA

Mu 1994 mu March, ilyo inkondo ishilatendeka, bakasabankanya mu Rwanda bali 2,500. Nangu ca kuti bakasabankanya bamo balibepeye, mu May 1995, bakasabankanya bafikile 2,807. Abalefwaisha icine baleisa mu cilonganino ca kwa Yehova. Ku ca kumwenako, nkashi umo, painiya waibela aletungulula amasambililo ya Baibolo 22 e lyo alikwete na bambi abalefwaya ukusambilila abalelolela! Kangalila wa muputule umo atile: “Inkondo yalengele abantu baishiba ukuti, ca fye ukufwaya ukukwata ifintu ifingi.”

Mu January mu 1996, bamunyinefwe bakwete Ukulongana kwa Citungu ukwaleti, “Bakalumbanya ba Buseko.” Ala abantu bali ne nsansa pali uku kulongana! Apo umwaka wafumineko balitukeenye ukulongana, kanshi uku e kwali ukulongana kwa kubalilapo pa numa ya nkondo. Umo uwasangilweko atile: “Kwali ukukumbatana no kulukusha ifilamba, e lyo caliwene sana ukumona bamunyinefwe na ba nkanshi abaHutu na baTutsi balekumbatana.” Abasangilweko bali 4,424, kabili 285 balibatishiwe. Ba Reschke batile: “Twalitemenwe sana ilyo twaumfwile abaleya mu kubatishiwa bayasuka amepusho yabili aya lubatisho abati ‘Yego!’ (ee). Ilyo batanteme mu cibansa, balelolela ukubatishiwa imfula iikalamba yalishile no kubaloka. Lelo tabasakamene, batile, ‘Nangu tubombe te mulandu, kabili tuleya mu kwingila mu menshi!’”

Ba Henk van Bussel balibwelelemo ku Rwanda; e lyo ba Günter Reschke, abaishiletwafwa ukubukulula umulimo inshita imo ku numa, nabo balibatumine ku Rwanda. Tapakokwele, ba Godfrey na ba Jennie Bint nabo balibwelele.

UMWANA WABO UWALUBILE, ASANGWA!

Pa numa ya nkondo, abengi balimonene na balupwa lwabo na kabili. Ku ca kumwenako, ilyo inkondo yakosele mu Kigali, mu 1994, abantu abengi bafulumukiile pa muku umo, kabili ilyo balebutuka, ba Oreste Murinda no mwana wabo uwa myaka ibili na hafu baile ku Gitarama e lyo abakashi babo baile fye kumbi. Kasuba kamo ilyo ba Oreste baile mu kufwaya ifya kulya, kwaimine ifimfulunganya na kabili ifyalengele bapaatukane no mwana wabo.

Pa numa ya nkondo, ba Oreste balisangile abena mwabo lelo umwana wena tamoneke. Bamwene kwati balimwipaya. Pa numa ya myaka ibili, umwaume umo uushali Nte afumine ku mushi no kuya mu kubomba incito ku Kigali. Uyu muntu akumene na bamunyinefwe no kubashimikila ukuti abena mupalamano bakwe ku Gisenyi balasunga umwana wa nshiwa, lelo abana babo bonse balibepeye ilyo kwali inkondo. Uyu mwana atile abafyashi bakwe ni ba Nte kabili aleibukisha ne shina lya bawishi. Ilyo bamunyinefwe baumfwile ishina, balishibe abafyashi ba mwana kabili bailelanda nabo, na bafyashi ba uyu mwana balangile uyu mwaume ifikope fya mwana wabo. Na cine ali mwana wabo! Ba Oreste balimine apo pene fye no kuyasenda umwana wabo, apa ninshi palipita ne myaka ibili na hafu ukutula apo alubile! Uyu umwana nomba ni kasabankanya uwabatishiwa.

Bamunyinefwe balisungile abana ba ba Nte bonse abapuswike ilyo abafyashi babo babepeye. Takwali nangu umo uwaileikala uko balesungila abana ba nshiwa. Limo bamunyinefwe balesunga na bana ba nshiwa aba bena mupalamano babo na ba ba lupwa lwabo. Munyinefwe umo no mwina mwakwe abakwete abana 10, balesunga na bana bambi aba nshiwa 10.

KWABA IFIMFULUNGANYA NA KABILI

Ilyo umwaka wa 1996 walepwa, mu Congo mwalimine inkondo. E ico, calyafishe ukusunga abena Rwanda abacilile 1 milioni abaleikala mu nkambi kulya. Mu November abali mu nkambi balibwelelemo ku Rwanda e lyo bambi bailefisama mu mitengo ya mu Congo mwine. Ababwelelemo bali abengi pantu pali bena pali na bamunyinefwe abashele ilyo bambi babwelelemo mu December mu 1994. Imisebo ya mu Kigali yaiswilemo fye bantu, abakalamba na baice ninshi nabasenda ne fifulukutu pa mitwe, ne fyo bafwele ninshi nafilamba ku lukungu. Bonse balebwelela uko bafyalilwe pa kuti bayelembesha amashina. Pali ii inshita abashilika balelonda sana abantu.

Na lyo line, pa babwelelemo pali ne fipondo, kumo na ba Interahamwe bamo abafwaile ukutendeka ukuleta ifimfulunganya lwa ku kapinda ka ku kuso aka Rwanda. E ico ubuteko bwalitumineko abashilika. Bamunyinefwe abengi abaleikala kulya balebacusha pantu tabaleitumpa mu fyalecitika. Pa kati ka 1997 na 1998, bakasabankanya ukucila pali 100 balipaiwe kabili abengi babepaile pa mulandu wa kukanaitumpa mu mapolitiki. Inshita shimo, bakangalila ba muputule balefilwa no kutandalila ifilonganino ifyali muli ici cifulo.

MUNYINEFWE NO MWINA MWAKWE ABASHIPA

Ba Théobald Munyampundu, na bena mwabo ba Berancille, bali pali bakangalila abanono abaleipeela ukuyatandalila ifilonganino ifyabelele ukwali ifimfulunganya. Kale batendeke ukupita mu mafya. Ba Théobald babatishiwe mu 1984, na pa numa fye ya myaka ibili balibakakile pamo na bamunyinefwe ne nkashi bambi, no kubapuma sana. Ba Théobald na bena mwabo bali-ibikile na mu kapoosa mweo pa kufisa abaTutsi ilyo kwali ukubepayaula. Pa numa ya kupususha umwaice umo uo baipaile banyina, ba Théobald bafulumukile ku Tanzania. Ilyo bafikile kulya, baile mu nkambi iyali mu Benaco ne yali mu Karagwe mu kukoselesha aba bwananyina nangu ca kuti tacayangwike ukwenda pa mulandu wa fipondo fyali muli ishi ncende.

Ilyo babwelele ku Rwanda, ba Théobald na bena mwabo baibikile mu kapoosa mweo na kabili ilyo baletandalila ba Nte abaleikala lwa ku kapinda ka ku kuso ukwali inkondo. Ba Théobald batile: “Limo ifilonganino twaletandalila fyaleba ukutali lelo pa mulandu wa kuti kwaleba ifimfulunganya, tatwalelaala kulya, twalebweluluka. Inshita imo twale-enda ama-awala 4 cila bushiku mu mfula ukuya ku cilonganino cimo no kuyabweluluka mu cungulo.”

Ba Théobald balandile pali munyinefwe umo uo basangile ku ncende imo uko bailebombela. Batile: “Munyinefwe Jean-Pierre ni mpofu, lelo nalipapile ukumona aya mu kubelenga Baibolo mwi Sukulu lya Butumikishi. Ifikomo abelengele afiswatile fye, na lyo line abelengele ukwabula ukulufyanya! Pa kupekanya, aebele munyinefwe uubelenga bwino ukumubelengela amalembo pa kuti ayaswatile. Alinkoseleshe sana.”

Ilyo balelanda pa fyo bapitamo, ba Théobald batile: “Twalecetekela sana Yehova mu nshita ya macushi no kulatontonkanya sana pa mashiwi yaba pa AbaHebere 13:6 apatila: ‘Yehova e kaafwa wandi; nshakatiine. Cinshi ico umuntu engancita?’” Pa numa ya kubomba mu muputule na mu citungu, ba Théobald na bena mwabo nomba ni bapainiya baibela nangu ca kutila balalwalilila.

BATENDEKA UKUKUULA UMWA KULONGANINA

Ilyo ba Nte baleya balefulilako mu Kigali, caleafya ukusanga apa kulonganina ukulongana kukalamba. Ku ca kumwenako, mu December mu 1996 ilyo twakwete Ukulongana kwa Citungu ukwaleti, “Inkombe sha Mutende,” icimupaipi umwalepita ubusali ubwalefuma mu cifungo calilepwike lwa mupepi ne cibansa twalonganinemo. Bamunyinefwe bali-ilishenye sana pa cena caleisa kabili abafyashi balisakamene ukuti abana balalwala. Ici calengele ukuti abali muli Komiti ya Calo bapingulepo ukuti, uyu wali e muku wa kulekeleshako ukulonganina muli cilya cibansa. Nomba ni kwi bali no kulalonganina icitungu?

Ubuteko bwalipeele icilonganino cimo mu Kigali icifulo apa kukuula ing’anda ya Bufumu. Icifulo babapeele cali icikalamba ica kuti bamunyinefwe abatwala pulani ya Ng’anda ya Bufumu fye ku buteko, nga baliputwileko ku ncende yesu no kupeela bambi. Balicetekele ukuti Yehova akabafwa, e ico batwele pulani ya kukuulapo Ing’anda ya Bufumu ne Cikuulwa ca Kulonganinamo e lyo balondolwele ukuti ku ntanshi kuti batemwa ukukuulapo Ing’anda ya Bufumu na imbi. Balibasuminishe.

Bamunyinefwe bawamishe icifulo no kushingulushako ilinga. Abengi abaipeele ukubombako uyu mulimo, baleya mu kuseba no kwimba ifimbusu. Ici cifulo calimoneke bwino kabili calilingile ukulonganinapo.

Mu myeshi yakonkelepo, bamunyinefwe balikwatilepo ukulongana kukalamba imiku ibili no kulongana kumbi ukwaibela, lelo balipumfyanishiwe ne mfula iikalamba ica kuti baiminine fye mu matenti na mu ma-ambulela. E ico bamunyinefwe baipwishe Ibumba Litungulula nga kuti bakuula Icikuulwa ca Kulonganinamo Ukulongana Kukalamba.

Mu March 1998, Ibumba Litungulula lyalibasuminishe, kabili bwangu bwangu balitendeke ukukuula. Pa bukuule, indupwa shalebombela pamo ukwimba umufula. Bonse balebombela capamo mu cumfwano. Pa March 6, mu 1999, ici cikuulwa calipeelwe kuli Yehova kabili ba Jean-Jules Guilloud abafumine ku musambo wa ku Switzerland e balandile ilyashi.

Mu 1999, ifimfulunganya mu Rwanda fyalipwile. Mu February ulya wine mwaka, bamishonari babili, ba Ralph Jones na bena mwabo ba Jennifer babatumine ukuyabombela pa maofeshi ya ba Nte mu Rwanda, na babomfi bonse baishileba 21.

Pali iyi nshita, bamunyinefwe babili abena Rwanda balipitile mwi Isukulu lya Kukansha (ilitwa nomba ati Isukulu lya Bamunyina Abashimbe) mu Kinshasa, ku Congo apaba amakilomita 1,600 ukufuma mu Kigali. Apo mu Congo mwali inkondo, caleafya ku bena Rwanda ukuya ku Kinshasa. E ico, Ibumba Litungulula lyalisuminishe ukuti Isukulu lya Kukansha Ilya Butumikishi lilebela mu Kigali. Abali mwi kalasi lya kubalilapo bali 28 kabili bafumine ku Burundi, ku Congo, na ku Rwanda. Bapwishishe amasambililo mu December, mu 2000.

Mu May 2000, icalo ca Rwanda califikilepo ukukwata umusambo, kabili bwangu bwangu bamunyinefwe batendeke ukufwaya icifulo ica kukuulapo umusambo uwa kusakamana umulimo uwalelunduluka nga nshi. Mu April mu 2001, bashitile impanga iikalamba iya mahekita yabili. Bamunyinefwe abengi mu Kigali balebukisha ifyo umulimo wa kuwamya iyi impanga iyaikele fye pa myaka iingi wakosele.

ULUPILI LWAPUULIKA KU KABANGA MU CONGO

Pa January 17, mu 2002, ulupili lwa Nyiragongo, ulwaba ku kabanga mu Congo apaba amakilomita 16 ukufuma ku Goma lwatendeke ukupuulika kabili abantu abengi balifumineko kuli iyi ncende. Abengi pali bakasabankanya 1,600 abali kulya, babutukiile ku Gisenyi, mu Rwanda pamo na bana babo e lyo na bo balesambilisha Baibolo, kabili babatwele pa Mayanda ya Bufumu ayali mupepi.

Ubushiku bwakonkelepo, bamunyinefwe pa musambo wa mu Rwanda balitumine ifya kulya, amalangeti ne miti mu cimbayambaya icikalamba kabili bwangu bwangu fye ifi fintu balifitwele mu Mayanda ya Bufumu 6, ayali mupepi no mupaka wa Congo na Rwanda.

Ubuteko mu Rwanda tabwalefwaya abena Congo ukwikala mu Mayanda ya Bufumu pa mulandu wa kutiina ifimfulunganya, e ico babebele ukuyaikala mu nkambi sha mbutushi. Aba mu Komiti ya Musambo mu Rwanda na bamunyinefwe babili ababa mu Komiti ya Musambo mu Congo balikumene mu Goma na baeluda ba mu filonganino fya muli ili tauni pa kuti balanshanye ifya kucita. Bamunyinefwe aba ku Congo balikeene sana ukuleka bamunyinabo ukuyaikala mu nkambi sha mbutushi mu Rwanda. Batile: “Mu 1994, twalisungile abena Rwanda ukucila pali 2,000 ne ndupwa shabo na bo balesambilila nabo Baibolo, kanshi ukucila ukuti bamunyinefwe baye mu nkambi, lekeni babwele ku Goma, tukabasunga filya fine twasungile abena Rwanda.”

Bamunyinefwe aba ku Congo balilangile ukutemwa pa kuleka bamunyinabo babwelele ku Congo no kuyaikala mu mayanda ya bamunyinefwe ukucila ukwikala mu nkambi sha bantu abashali ba Nte. E ico bamunyinefwe ne ndupwa shabo balibwelelemo ku Goma. Pa numa, bamunyinefwe aba ku Belgium, ku France, na ku Switzerland balitumine amatenti ne fintu fimbi ifyo aba bamunyinefwe balekabila. Aba bamunyinefwe baikele mu Goma mpaka babakuulila amayanda.

IFINTU IFIKALAMBA IFYACITIKA

Aba ku maofeshi yalolekesha pa makuule ku South Africa balipangile pulani ya musambo no kupeela akampani kamo aka mu Rwanda ukuti kakuule umusambo. Bamunyinefwe ukufuma mu fyalo fimbi balishile mu kubombako uyu mulimo, na ba Nte abengi abena Rwanda baleya mu kuwamya icifulo no kubombako imilimo imbi. Nangu ca kuti kwaliko ifya kupumfyanya, ubukuule bwalipwile mu March, mu 2006, kabili ababomfi ba pa musambo balikuukiile pali ifi ifikuulwa ifipya kabili ifisuma. Pa 2 December, mu 2006, ba Guy Pierce aba mwi Bumba Litungulula na bena mwabo balishile mu kupeela umusambo kuli Yehova. Bamunyinefwe ne nkanshi 553 ukubikako na bambi 112 abafumine mu fyalo 15, e basangilweko.

Ba Jim na ba Rachel Holmes, aba ku Canada ababombeleko pa bukuule balishibe ululimi lwa ba nkomamatwi ulwa ku America. E ico bali-ipeeleshe ukulasambilisha aba pa Bethel ulu lulimi pali Cimo, pa numa ye Sambililo lya Ulupungu lwa kwa Kalinda. Bamunyinefwe 6 balitendeke ukusambilila kabili balilwishibe bwino ulu lulimi ica kuti tapakokwele, ibumba ilyalebomfya ululimi lwa bankomamatwi pa kulongana lyalitendeke.

E lyo mu June mu 2007, ba Kevin Rupp abasangilwe kwi Isukulu lya Kukansha Ilya Butumikishi ku Switzerland, balishile mu kubomba bumishonari ku Rwanda pa kuti bafwilishe ababomfya ululimi lwa ba nkomamatwi. Pa numa, bamishonari babili abaupana abena Canada abaishibe sana ululimi lwa ba nkomamatwi balishile ku Rwanda. Mu July mu 2008, ibumba lya balebomfya ulu lulimi lyaishileba icilonganino kabili tapakokwele amabumba yambi yalipangilwe.

Pa kulongana kwa citungu mu 2007, bamunyinefwe balitemenwe sana ukumfwa ukuti, Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya aya ciGriki aya Bwina Kristu naifuma mu ciKinyarwanda! Akabungwe ka United Bible Societies kalifumishe Baibolo yonse mu ciKinyarwanda mu 1956. Nangu ca kuti abapilibwile iyi Baibolo balibikileko amano sana ica kuti balibomfya ne shina lya kuti YEHOVA imiku 7, mu Malembo ya ciHebere, abakwata Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya aya ciGriki aya Bwina Kristu bengi ukusanshako fye na bapiina. Iyi Baibolo ipya yalipilibulwa bwino kabili taya-afya ukubelenga, kanshi tulatasha pa kubombesha kwa bakapilibula na bamunyinefwe ku New York aba ku maofeshi ayafwilisha bakapilibula. Mu Ng’anda ya Bufumu, cilomfwika bwino ukumona abana abengi nabakwata amaBaibolo yabo aya Amalembo ya ciGriki ninshi baleimya na maboko pa kuti babelengeko ilembo!

BAKWATA AMAFYA YAMBI

Nangu ca kuti ukufuma mu 1992 bamunyinefwe balikwata ubuntungwa bwa kupepa, balakwata amafya pa mulandu wa kukanaitumpa mu milandu ya mitekele ya calo. Pa myaka 15 iyapitapo, bamunyinefwe abengi balikakwa pa mulandu wa kukaana ukulalonda na bashilika ubushiku. Lelo ilyo bamunyinefwe bakumene na bacilolo ba buteko, abalashi balisumine ukulapeela bamunyinefwe imilimo imbi.

Mu myaka ya nomba line, bakafundisha 215 balibatamfya incito pa mulandu wa kuti balikeene ukuyasangwa ku kukumana uko abakumene balelanda pa fya mapolitiki. Pa numa, abana 118 balibatamfishe isukulu pa mulandu wa kukaana ukwimbako ulwimbo lwa cishipa. Bamunyinefwe ukufuma pa musambo bailelondolwela abalashi ico abana besu bashimbilako ulwimbo lwa cishipa, na pa numa ya myeshi iingi, abana abengi balibasuminishe ukubwelela pa sukulu. Bamunyinefwe balondolwelele abalashi ukuti, ba Nte balikakilwe mu 1986 pantu balikeene ukuitumpa mu milandu ya mitekele ya calo, lelo ukukanaipoosa mu fya calo kwine, e kwalengele ukuti beitumpa mu kwipaya abantu banabo mu 1994.—Yoh. 17:16.

Inte sha kwa Yehova balakonka amafunde ya calo kabili balacindika ubuteko ubuli bonse nangu ca kutila tabaitumpa mu milandu ya mitekele. Ku ca kumwenako, mu 1986, ba François-Xavier Hakizimana balibakakile pa myeshi 18 pantu balikeene ukuitumpa mu mapolitiki. Ilyo paishile ubuteko bumbi pa numa ya nkondo, ba Hakizimana balibakakile na kabili mu 1997 na mu 1998 pa mulandu umo wine. Ici cilanga fye ukuti te mulandu no buteko bulipo, ba Nte lyonse balakaana ukuitumpa mu fya mapolitiki kabili tabalwisha ubuteko ubuli bonse. Ne cilenga belaitumpa mu milandu ya mitekele, ni co bakonka ifyo Amalembo yalanda.

Nangu bamunyinefwe bakwata aya mafya, balalongana cila mulungu kabili balakwata no kulongana kukalamba, e lyo balabasuminisha ukushimikila ku bafungwa no kukwata ukulongana mu fifungo ifingi kabili abafungwa abengi balipokelela icine ca mu Baibolo. Mu mwaka wa mulimo uwa 2009, Inte sha kwa Yehova mu Rwanda baliwinine imilandu 6 iyo batwele ku cilye.

IFINTU FYATENDEKA UKUWAMA

Te kuti tusondwelele ilyashi lya mu Rwanda ukwabula ukulanda pa mulimo wa kukuula Amayanda ya Bufumu uule-enda bwino sana. Ukufuma mu 1999 ilyo programu ya kwafwa ababa mu fyalo ifipiina ukukuula Amayanda ya Bufumu yatendeke, Amayanda ya Bufumu 290 ayasuma yalikuulwa na bamunyinefwe abaitemenwa ukubomba uyu mulimo.

Aba bamunyinefwe ababombela pamo na bakasabankanya bapimpa aba mu filonganino, bakuula Ing’anda ya Bufumu mu myeshi fye itatu. Abantu balapapa sana pa kumona ifyo amayanda yalekuulwa bwangu kabili ici cipeela ba Nte ishuko lya kubashimikila. Bamunyinefwe balikuula Icikuulwa ca Kulonganinamo icikalamba mu Kigali, e lyo na fimbi ifinono finono 10 pa kuti belaenda inyendo ishitali ukupita mu mpili pa kuya mu kulongana. Bamunyinefwe balikuula na Mayanda ya Bufumu yane pali ifi fifulo ayo babomfya na ku kulongana kukalamba.

Cila mwaka, kulaba imyeshi imo iyo bakasabankanya baya mu kushimikila ku cifulo ukushaba icilonganino nelyo ku cifulo icishibombelwamo libili libili. Limo bakasabankanya babomfya indalama shabo ukuya ukutali mu kushimikila. Ku ncende shabela ukutali sana, balatumako bapainiya baibela pa myeshi itatu. Ne ci cilenga kwaba amabumba ayesa mu kuba ifilonganino mu kuya kwa nshita. Ku ca kumwenako, ilyo kwali kampeni ya kushimikila mu January ukufika mu March mu 2010, twatendeke ukutungulula amasambililo ayengi nga nshi kabili twalipangile na mabumba 9 ayapya. E lyo muli iyi ine myeshi, bapainiya baibela 30 nabo bapangile amabumba ayapya 15.

IFINTU NA FIMBI IFYACINDAMA FYACITIKA

Pa Kulongana kwa Citungu ukwaleti, “Mulelola!” ukwaliko mu 2009, bamunyinefwe mu Rwanda balitemenwe sana ukupokela icitabo cipya ica nyimbo no kumfwako shimo isho baimba mu ciKinyarwanda. Icitabo ca nyimbo calipilibwilwe bwangu sana mu ciKinyarwanda ica kuti aba mu filonganino batendekele fye pamo na ba bwananyina mu fyalo fyonse ukubomfya ishi nyimbo mu January mu 2010.

Apo Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya aya ciGriki aya Bwina Kristu yafumine mu 2007, bamunyinefwe bonse balefwaya ukwishiba ilyo Baibolo yonse yali no kufuma mu ciKinyarwanda. Ilyo ukulongana kwa citungu ukwa mu 2010 kwalepalama, balibilishe ukuti ba Guy Pierce aba mwi Bumba Litungulula bakesa ku Rwanda mu August ilyo kukaba ukulongana mu Kigali. Ukulongana kwabelele mu cibansa ca fyangalo icali fye mupepi no musambo. Abantu bali fye aba nsansa, kabili caliweme ukumfwa uko ba Pierce batile nomba Baibolo yonse iya Amalembo ya Calo Cipya mu ciKinyarwanda naifuma! Bonse 7,149 abasangilweko pali Cisano, balipokeleko Baibolo ipya. Pa Mulungu, bamunyinefwe balishile ukufuma mu ncende shimbi isha Rwanda ica kuti impendwa yaishilefika 11,355. Ilyo twalelongana, abashilika abaletukusha umubili ku nse ya cibansa balilombele amaBaibolo kabili yonse pamo ayo babapeele yali 180. Umulashi wa musumba wa Kigali, no mukalamba wa ba kapokola, e lyo na balashi ba buteko abalolekesha pa fyangalo nabo balipokelele amaBaibolo kabili balitashishe.

Ilyo umulimo wa kushimikila imbila nsuma watendeke mu Rwanda mu 1970, bakasabankanya bali fye batatu. Nomba mu Rwanda mwaba bakasabankanya 20,000. Cila mweshi, batungulula amasambililo ya Baibolo 50,000. Abasangilweko ku cibukisho mu April mu 2011 bali 87,010. Bamunyinefwe abena Rwanda balipimpa icine cine ukufuma fye na kale. Bakasabankanya ukufika kuli 5,000 babomba umulimo wa nshita yonse e lyo abashala nabo balabombesha ica kuti nga kwakanya ama-awala, ninshi kasabankanya umo abomba ama-awala 20 cila mweshi. Kanshi bamunyinefwe balabombela pamo no “Mwine wa mulimo wa kulobolola” kabili tababwelela inuma. Apo Yehova aletwalilila ukupaala umulimo muli ici calo ca mpili umo abengi batemwe icine, tulesubila ukuti na bambi bakesa ku lupili lwa kwa Yehova ku kumupepa.—Mat. 9:38; Mika 4:1, 2.

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 178]

Baebele abo balepepesha ukuti bafwile ukucenjela ne Nte sha kwa Yehova

[Amashiwi pe bula 181]

Pa kuposhanya baleti, “Komera!” icalola mu kuti “Shipeni!”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 166]

Icalo ca Rwanda

Impanga

Icalo ca Rwanda cinono sana. Ukufuma ku kapinda ka ku kuso ukufika ku kapinda ka ku kulyo calepa amakilomita 177 e lyo ukufuma ku kabanga ukufika ku masamba, amakilomita 233. Mwaba abantu ukucila 11 milioni kabili e calo pa fyalo fyacepesha mu Africa umo abantu bafulisha. Umusumba ukalamba muli ici calo ni Kigali.

Abantu

Mwaba abaHutu, abaTutsi, abaTwa, e lyo na bafuma ku Asia na ku Europe. Abantu nalimo 6 milioni no kucilapo ni baKatolika, e lyo 3 milioni no kucilapo ni baProtestanti kabili pali aba paliba na baAdventist abengi. Abashala, baShilamu ne mipepele imbi.

Ifitundu

Balanda sana, iciKinyarwanda, iciNgeleshi, ne ciFrench. IciSwahili e co abacita amakwebo na ba mu fyalo fya mupepi balanda.

Ubwikalo

Abena Rwanda abengi balimi. Apo umushili tawakwata sana umufundo, ifyo abengi balima, fya kulya fye abene. Balalima filimwa bapangilako umuti wa tushiishi, na masamba, e lyo na kofi. Na kuba kofi e yo bashitisha sana ku fyalo fimbi.

Ifya kulya

Ifyo balya sana mapoteto, inkonde, na cilemba.

Imiceele

Nangu ca kuti icalo ca Rwanda caba mupepi ne ncende iyakaba sana, cena tacakaba sana, kabili ne mfula iloka fye iyalinga.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 185]

“Yehova Alaisatufulumuna!”

BA EMMANUEL NGIRENTE

BAFYELWE MU 1955

BABATISHIWE MU 1982

Baba mu Komiti ya Musambo mu Rwanda kabili e bangalila Dipatimenti ya mulimo wa kupilibula.

◼ MU 1989, nalebomba bupainiya ku kabanga ka Rwanda kabili ku kupwa kwa uyu wine mwaka, bampeele umulimo wa kupilibula. Calimpapwishe kabili namwene kwati teti nkwanishe pantu nshabalile mpilibulapo impapulo. Na lyo line, nalitendeke ukupilibula, nabalilepo impapulo shitatu. Twafwaile ing’anda ya kusonkela, twashita na madikishonari. Limo nalebomba ubushiku bonse, ninshi ndenwa fye kofi pa kuti nishipula.

Ilyo abashilika balelwisha ubuteko batendeke ukusansa abantu mu October, mu 1990, bamo baletunganya ukuti ba Nte balebatungilila. E ico aba buteko batendeke ukufwailisha. Apo nalebombela pa ng’anda, bena balemona kwati nali ilofwa, e ico balefwaya ukwishiba ifyo nalecita. Bushiku bumo baishile mu kusokota mu ng’anda. Nabombele ubushiku bonse, e ico pa 5 koloko ulucelo natile kansendameko. Awe naumfwile fye bantumina foni ati nalefwaikwa ilyo line fye mu kubombako umulimo umo mu bwikashi.

Ilyo nafuminepo, aba buteko bashele basokota mu ng’anda. Ilyo nabwelele, abena mupalamano banjebele ukuti kapokola no mubomfi wa buteko bacingila mu nga’nda, no kuti bacipwisha iawala limo balebelenga fye mu fyo nalepilibula, umwali sana ishina lya kuti Yehova. Na mu kulekelesha batile: “Natufume muno ng’anda, nga tatufuminemo, Yehova alaisatufulumuna!”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 194]

Mu Nshiku fye 100, Abantu 1 Milioni Balifwile

“Calishibikwa bwino sana ukuti icalengele abantu abengi ukwipaiwa mu Rwanda, mu 1994, ni co umutundu umo walefwaya ukulofya umutundu umbi. Muli ici calo icinono, abaHutu abali abengi, batendeke ukwipaya abaTutsi abali abanono. Ici cacitike ku kutendeka kwa April 1994 ukuyafika pa kati ka July 1994. AbaHutu bali mu buteko, baletiina ukuti ifilonganino fya mapolitiki nga fyafula nelyo nga kwaba inkondo ya bana calo, kuti babacimfya, e calengele batendeke ukwipaya abaTutsi bonse kumo na baHutu banabo abo balemona ati tabaletungilila imitekele yabo. Uku kwipayaula abantu kwapwile ilyo abaTutsi abapondokele ubuteko, bapokele icalo no kutamfisha abaleipaya abantu banabo mu fyalo fimbi. Mu nshiku fye 100, abantu 1 milioni balifwile ilyo kwali iyi inkondo no kwipayaula abantu. Takwabala akubapo inshita ilyo abantu abafula ifi baipaiwa ku banabo mu nshita iinono fye.”—Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity.

Pa baipaiwe pali ne Nte sha kwa Yehova nalimo 400. Pali aba, pali na ba Nte abaHutu abaipaiwe pa mulandu wa kucingilila bamunyinabo abaTutsi. Takwali Nte uwaipeye Nte munankwe.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 197]

“Umo Baleipaila Abantu”

“Apo icalici lyaishibikwa ukuti cifulo ca mushilo, abaTutsi balibabeleleke ku balefwaya ukubalofya ukuti bayefisama mu macalici pa kuti bacingililwe. Ilyo abaTutsi bailefisama mu macalici, aba Hutu, ba Interahamwe na bashilika ba buteko, baile mulya no kwipaya bonse abalimo. Ifi fipondo fyaleya mu macalici na mu masukulu umwafiseme abantu no kubalasa imfuti e lyo no kupuulishishamo amabomba. Abashafwile ku mfuti na ku mabomba, balebepaya kuli fipanga, imyele na ku fyela fimbi. . . . Ubunkalwe bwa ba macalici tabwapelele fye mu kwipaila abantu mu fikuulwa fyabo. Mu ncende shimo bashimapepo, bakatukumene, na babomfi ba pa macalici balishibe abaTutsi na baHutu, e ico baleafwa abalesansa ukwishiba abaTutsi pa kuti babepaye. Limo, aba mu macalici nabo baleipayako abantu.”—Christianity and Genocide in Rwanda.

“Umulandu uukalamba Icalici lya [Katolika] lyapeelwe wa kuti, lyalyalukile abaTutsi bashimucindikwa no kutendeka ukutungilila abaHutu aba-alwile ubuteko, e lyo no kwafwa Habyarimana ukuba kateka mu Rwanda, umwafulile abaHutu. Abakonka bwino ili lyashi balilandapo na kabili ukuti aba muli ili Icalici e baletele ulupato, e balefisa abaleipaya abantu, e lyo tabalecingilila abaleya mu kuuba mu macalici yabo. Bambi nabo batila icalici lilingile ukupeelwa umulandu pa kufilwa ukulesha abantu babo ukwipaya abantu banabo, pantu na kuba abengi mu Rwanda balaya ku calici.”—Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 201-203]

“Kuti Twaipaya Shani Uo Bonse Balefwaya Ukuti Tumumfwile Uluse?”

BA JEAN-MARIE MUTEZINTARE

BAFYELWE MU 1959

BABATISHIWE MU 1985

Balikwata icitetekelo cakosa kabili balisansamuka. Baishiba imilimo ya kukuula. Papitile fye inshita iinono apo babatishiwilwe, balibakakile pa myeshi 8 mu 1986. Baupile ba Jeanne mu 1993, kabili pali ino nshita ba Jean-Marie ni ba ceyamani muli Komiti ya Cikuulwa ca Kulonganinamo mu Kigali.

◼ Pa April 7, ine no mwina mwandi Jeanne, no mwana wesu Jemima uwali fye no mweshi umo, twaishilesantamuka mu tulo ilyo twaumfwile imfuti shilelila. Pa kubala, twamwene kwati ba mapolitiki balelwa, kanshi fipondo baleita ati ba Interahamwe e fyatendeke ukwipaya abaTutsi. Apo tuli baTutsi, twaikele fye mu ng’anda. Twalipepele sana ukuti Yehova atwafwe ukwishiba ifya kucita. Pali ilya nshita, bamunyinefwe bashipa batatu abaHutu, ba Athanase, ba Charles e lyo na ba Emmanuel, baibikile mu kapoosa mweo pa kulatuletela ifya kulya.

Twalefisama mu mayanda ya bamunyinefwe mupepi no mweshi umo. Ilyo ba Interahamwe babilingene sana ukufwayafwaya abaTutsi, namwene baisa uko nafiseme ninshi bali ne myele, amafumo, na fipanga. Nalibutwike no kuya mu mpanga mu kufisama, lelo balinkonkele. Balinsangile no kunshinguluka, e ico natendeke ukupapaata no kubeba ukuti ndi Nte ya kwa Yehova, lelo batile, “Uli cipondo!” Bamponeshe pa nshi no kutendeka ukunguma ne citako ca mfuti e lyo ne nkoto. Apa ninshi na bantu abengi balongana. Pali aba pali no mulumendo nashimikilepo kasuba kamo. Uyu mulumendo apundile mu kushipa ati, “Mumfwileniko uluse!” Munyinefwe Charles, umuHutu na o aishile apo twali. Ilyo abakashi na bana ba ba Charles basangile ndi pa nshi no mubili onse uli fye umulopa, batendeke ukulila. Ilyo aba bakepaya bamwene ukuti caba ifi, balindekele kabili batile, “Kuti twaipaya shani uo bonse balefwaya ukuti tumumfwile uluse?” Ba Charles bambweseeshe ku mwabo uko baile mu kulangwamya ifilonda. Ba Interahamwe batusokele ukuti nga nabutuka, bakepailamo ba Charles.

Pali iyi nshita, nshaishibe ukwali umukashi wandi Jeanne no mwana. Kanshi Jeanne na o balimusanshile no kumuuma ica kuti apuswike kwempe. Pa numa, abantu baebele Jeanne ukuti abalesansa balinjipeye kabili bamwebele no kufwaya insalu sha kuyamfimba.

Ilyo twamonene na Jeanne ku ng’anda ya ba Athanase, twalitemenwe ica kuti twalukusha ne filamba. Na lyo line, ubushiku bwakonkelepo, twalemona kwati twalafwa. Kwali ukwipaya abantu kabili twali no mwenso ica kuti twaikalile fye ukufisama. Ndeibukisha ukulomba Yehova ukuti: “Mailo mwalitwafwa. Twapapata twafweni na lelo. Tulefwaisha ukukusha umwana wesu no kutwalilila ukumibombela!” Mu cungulo, bamunyinefwe batatu abaHutu baibikile mu kapoosa mweo ilyo basendele fwe baTutsi nalimo 30 no kutupisha mu misebo bacilike pa kuti batutwale ukushali abalesansa. Pali aba 30, abali 6 balisambilile icine.

Ba Charles na bamunyinefwe bambi balitwalilile ukwafwa bamunyinefwe abaTutsi ukufulumuka. Ici calikalifye ba Interahamwe ica kuti baikete ba Charles na Leonard, munyinefwe umbi umuHutu. Abakashi ba ba Charles balyumfwileko uko ba Interahamwe bale-eba abena mwabo na ba Leonard ukuti, “Twalamwipaya pantu ni mwe mulengele abaTutsi ukubutuka.” Na cine aba bamunyinefwe balibepeye. Ifi filenga twaibukisha filya Yesu atile: “Takuli uwaba no kutemwa ukwacila pali uku, ukwa kuti umuntu atuulile abanankwe umweo wakwe.”—Yoh. 15:13.

Ilyo Jeanne na ine twalepangana ukuupana, ninshi inkondo tailatendeka, twatile, umo pali ifwe afwile ukuba painiya. Lelo ilyo inkondo yapwile, pa mulandu wa kuti balupwa lwesu abengi balibepeye, twatendeke ukusakamana abana ba nshiwa 6 ukulunda pali babili abo twakwete. Na lyo line, Jeanne alitendeke bupainiya pa numa ya nkondo kabili alibomba uyu mulimo pa myaka 12. E lyo abana ba nshiwa 6 abo twalesunga, bonse balibatishiwa nangu ca kuti abafyashi babo tabaali ba Nte. Pali aba, abalumendo batatu babomfi batumikila e lyo umo pa bakashana abombela pa Bethel no mwina mwakwe. Abana besu nomba bali 4, kabili abakalamba babili pali aba, balibatishiwa.

[Icikope]

Munyinefwe na Nkashi Mutezintare na bana babo babili e lyo na bana ba nshiwa 5

[Akabokoshi ne Cikope pa mabula 204, 205]

“Icine E Calengele Tutwalilile Ukushipikisha”

Ba Valerie Musabyimana na ba Angeline Musabwe bafyelwe mu nda imo. Bakuulile mu lupwa lwa baKatolika bakamamo na menshi, kabili bawishi bali ba ceyamani mu komiti ya ili icalici. Ba Valerie balisambilile ifya mapepo pa myaka 4 pa kuti bakabe ba Sista. Lelo, balilekele ukusambilila mu 1974 pa mulandu wa mibele yabipa iya kwa shimapepo. Pa numa, basambilile Baibolo ne Nte sha kwa Yehova no kubatishiwa kabili mu 1979 batendeke bupainiya. Ba nkashinabo ba Angeline, nabo balisambilile Baibolo no kubatishiwa. Aba bankashi babili ni bapainiya baibela, kabili balyafwa abengi ukusambilila icine.

Ba Angeline na ba Valerie baleikala mu Kigali ilyo ukwipayaula abaTutsi kwatendeke. Bafishile abantu 9 mu ng’anda baleikala, apali abanakashi babili abali pa bukulu ninshi umo pali bena, e lyo umulume bamwipeye fye. Ulya mwanakashi wafwililwe umulume, asukile apaapila mu ng’anda. Na bamupaapishe ni bankashi pantu nga alifumine mu ng’anda nga balimwipeye. Ilyo abena mupalamano baishibe ifyacitike, balibatwalile ifya kulya na menshi.

Ilyo ba Interahamwe baumfwile ukuti ba Angeline na ba Valerie balesunga abaTusti, baile pa mwabo no kubeba ati: “Twaisa mu kwipaya ba Nte abaTutsi.” Lelo apo umwine wa ng’anda iyo bankashi balesonkela ali mushilika, ba Interahamwe balitiinine ukwingila.d Bonse abali muli ilya ng’anda balipuswike.

Ilyo inkondo yakosele, imfuti shalelila fye umo shacela, ne ci calengele ba Angeline na ba Valerie ukufumako kuli ici cifulo. Bena na ba Nte bambi bafulumukile ku Goma, uko bamunyinefwe abena Congo babapokelele bwino sana. Na kulya kwine balitwalilile ukushimikila kabili baletungulula amasambililo ya Baibolo ayengi.

Cinshi cabakoseshe mu bulanda bakwete ilyo kwali ukwipayaula abantu? Ba Valerie balandile mwi shiwi lya bulanda ati: “Abengi abo na-afwile ukwishiba icine, abali fye nga bana bandi, pamo nga Eugène Ntabana no lupwa lwakwe, balibepeye. Icine e calengele tutwalilile ukushipikisha. Twalishiba ukuti Yehova akakanda ababifi.”

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 206, 207]

Bali-ipeeleshe Ukutufwila

BA ALFRED SEMALI

BAFYELWE MU 1964

BABATISHIWE MU 1981

Baleikala mu Kigali na bakashi babo ba Georgette. Ba Alfred balasunga bwino abakashi na bana kabili ino nshita baba muli Komiti ya Kumfwaninamo ne Fipatala mu Kigali.

◼ ILYO batendeke ukwipayaulula abaTutsi, Munyinefwe Athanase, umuHutu uwaleikala mupepi na ku mwesu, atusokele ati, “Nabatendeka ukwipaya abaTutsi, e ico na imwe kuti bamwipaya.” Ba Athanase bakoselepo fye ukuti tuyeikala ku mwabo. Ilyo kushilaba inkondo, ba Athanase baimbile icibwendo calepele amamita yatatu na hafu no kupanga umuputule pa nshi apo batufishile. Nine nabalilepo ukuya muli uyu muputule wa pa nshi ukubomfya umutanto. Ba Athanase batuletele ifya kulya na mamatelesi ya kulaalapo. Ifi fyonse fyalecitika ninshi abalesansa nabakonkanyapo ukwipaya abantu.

Nangu ca kuti abena mupalamano baletunganya ukuti ba Athanase balitufishile mu ng’anda kabili balefwaya no kubocela ing’anda, ba Athanase no lupwa lwabo balitwalilile ukutufisa. Ukwabula no kutwishika, bali-ipeeleshe ukutufwila.

Pa numa ya nshiku shitatu, kwali ukulwa sana, e ico ba Athanase no lupwa lwabo baishileikala mu muputule twali. Bonse pamo twafikile 16. Twaleikala umwafiita fititi, pantu twaletiina ukwasha ilaiti. Cila bushiku twaleakana utumupunga utunono uto twaleabikila mu menshi no kubikamo tushuga. Ilyo papitile inshiku 10, tonse utwa kulya twakwete twalipwile, na pa bushiku bwalenga 13 twali ne nsala icine cine! Cinshi twali no kucita? Nga twanina umutanto ukufika pa muulu twalemonako panono ifyalecitika. Twaishilemona abashilika abafwele amayuniformu yambi, twaishiba no kuti ifintu nafyaluka. Apo ulupwa lwa ba Athanase lwali-ipeeleshe ukuncingilila, na ine nali-ipeeleshe ukucitapo cimo. Naile no mwana wabo umulumendo mu kufwaya ifya kulya. Ilyo tushilaya, bonse twalipepele.

Pa numa ya mamineti 30, twabwelele ku ng’anda pa kuti tuye-eba bonse ukuti ba Patriotic Front nabapoka incende yonse. Abashilika babo bamo balitushindike kabili nabalangile umo twafiseme. Balifililwe ukusumina, mpaka fye ilyo bamwene bamunyina na bankashi batendeka ukufuma mu cibwendo caile mu muputule twafisememo. Ba Georgette batile tabakalabe ifyacitike. Batile: “Twaikele muli ulya muputule mupepi ne milungu itatu ukwabula ukusamba no kuwasha, e ico twafuminemo ninshi tuli ne fiko.”

Abashilika balipapile sana ukusanga ukuti abaHutu na baTutsi baikele pamo muli ulya muputule. Nabalondolwelele ukuti “Tuli Nte sha kwa Yehova, kabili tatupata imitundu imbi.” Balipapile sana, kabili batile, “Peleeni aba bantu bafuma mu cibwendo ifya kulya na shuga!” Lyena batutwele ku ng’anda uko basungiile abantu bambi 100. Pa numa, nkashi umo alikoselepo ukuti bonse 16 tuyeikala no lupwa lwakwe.

Tulatasha sana ukuti tabatwipeye. Lelo abantu abengi kumo no mukalamba wandi na nkashi yandi ne ndupwa shabo, abali Inte sha kwa Yehova balibepeye. Tulomfwa ububi, lelo twalishiba ukuti “inshita ya macushi ne nshita ya fintu fyabula ukwenekela ifikila fye umuntu uuli onse.” Ba Georgette balondolola ifyo tumfwa abati: “Bamunyinefwe ne nkashi abengi balifwile kabili bambi nabo balipitile mu mafya ayakalamba ica kuti baikalile ukubutuka no kufisama. Na lyo line, twalikoseshe bucibusa bwesu na Yehova ukupitila mwi pepo, kabili twalimwene ukuti Yehova alaafwa sana. Tulamutasha sana pantu lyonse aletusansamusha ukupitila mu cilonganino cakwe e lyo alitupaalile icine cine.”—Luk. Mil. 9:11.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 208, 209]

Yehova Alitwafwile Muli Shilya Nshita Shayafya

BA ALBERT BAHATI

BAFYELWE MU 1958

BABATISHIWE MU 1980

Ni baeluda, kabili balyupa, e lyo balikwata na bana batatu. Abakashi babo no mwana wabo umukashana umukalamba ni bapainiya. Umwana wabo umulumendo, mubomfi utumikila. Ba Albert, baHutu kabili tabalandalanda. Ilyo batendeke ukulongana mu 1977, mu Rwanda pali iyo nshita mwali fye bakasabankanya nalimo 70. Mu 1988, balibapoosele mu cifungo no kubapuma. Ilyo bakeene ukufwala baji ya cilonganino ca mapolitiki, umwina mupalamano uwali kale umushilika abatungile ka pini ka kuli baji no kubatumfya ati “Wafwala nomba baji!”

◼ ILYO ba kateka babili bafwile, balupwa lwandi na bena mupalamano na babwananyina bamo, babutukiile ku mwandi. Lelo nalisakamene ilyo namwene ukuti bankashi babili abaTutsi, ba Goretti na ba Suzanne tabalipo. Nangu ca kuti twaletiina ukwenda-enda, naile mu kubafwaya. Ilyo abantu balebutauka, namwene ba Goretti na bana babo balelola uko bacilike umusebo. Nalishibe ukuti nga bayako balabepaya, e ico nabasendele ku mwandi.

Ilyo papitile inshiku ishinono, ba Suzanne na banakashi bambi basano nabo balishile ku mwesu. E ico mu ng’anda twaishilebamo 20, kabili abatusanga, nga balitwipeye bonse fye.

Ba Interahamwe, balishilepo pa mwesu imiku itatu. Bushiku bumo ilyo ba Interahamwe baloleshe pa windo ya ng’anda yandi, bamwene umwina mwandi Vestine, umuTutsi no kumweba ati afumine pa nse. Naishileiminina pa kati ka mwina mwandi na bena no kubeba ati: “Nga mulefwaya ukumwipaya, mubalilepo ine!” Pa numa ya kulanshanya, baebele umukashi wandi ukubwelela mu ng’anda. Umo pali bena atile, “Nshilefwaya ukwipaya umwanakashi; Ndefwaya ukwipaya umwaume.” Balolekeshe mulamu wandi umwaume kabili ilyo bamufumishe pa nse, naileiminina pa kati na kabili, no kubapaapaata ukuti, “Mwe bantu imwe nga mulatiina Lesa, mulekeni!”

Umo pali bena aishilenguma akaboyo no kwasuka bukali bukali ati, “Nshitiina Lesa ine waumfwa.” Na lyo line, alyumfwile uluse no kunjeba ati: “Ale musende!” E fyo mulamu wandi apuswike.

Ilyo papitile nalimo umweshi umo, bamunyinefwe babili baishile mu kufwaya ifya kulya. Apo nalikwete cilemba iingi, nalibapeeleko. Lelo ilyo nalebashindika pa kuti mbalange inshila iyali bwino, naishileumfwa imfuti yalila, e fyo nafwile ne cipupu. Kanshi utufyela twa lupolopolo twalindashile mu linso. Umwina mupalamano alintwele ku cipatala, na lyo line, ilinso lyalilekele ukumona. Icabipishe ca kuti nshabwelele ku ng’anda. Ilyo ukwipayana kwacililemo, abashele mu ng’anda yandi balyumfwile umwenso no kufulumukila mu mayanda ya bamunyinefwe bambi, abaibikile mu kapoosa mweo pa kubacingilila mpaka mu June, mu 1994 ilyo inkondo yapwile. Naishilemonana no mwina mwandi na bana mu October. Ndatasha Yehova pa fyo aafwile ine no lupwa lwandi muli ilya nshita ya-afya.

[Icikope]

Ba Albert Bahati no lupwa lwabo e lyo na bo bafishile

[Akabokoshi ne Cikope pa mabula 210-212]

“Iyi E Nshila”

BA GASPARD NIYONGIRA

BAFYELWE MU 1954

BABATISHIWE MU 1978

Uyu munyinefwe tatiina abalwisha icine, alisansamuka kabili alitemwa ukumwentula. Alyupa kabili ali na bana batatu. Nomba aba muli Komiti ya Musambo mu Rwanda.

◼ ILYO ukwipayaulula abantu kwatendeke ulucelocelo pa April 7, namwene amayanda ya baTutsi 15 yalepya. Pali aya, pali na ya bamunyinefwe yabili. Naleti fye ing’anda yesu e yalakonkapo. Napene mfulungane pa mulandu wa kutontonkanya sana pa fyali no kucitikila umukashi wandi, umuTutsi na bana bandi babili.

Nshaishibe ifya kucita. Twali no mwenso icine cine, e lyo kwali ifya kumfwaumfwa na malyashi ya bufi. Napingwilepo ukutwala umwina mwandi na bana ku ng’anda ya kwa munyinefwe uwaleikala mupepi na ifwe. Nali no kubakonka pa numa ifimfulunganya nga fyacepako. Ilyo nabakonkele, nasangile umukashi wandi aliya mu kwikala pa sukulu apo bamwebele ukubutukila. Mu cungulo, umwina mupalamano aishile ku ng’anda no kunjeba ati, “AbaTutsi bonse abafisama pa sukulu balabepaya!” Nabutukile pa sukulu ilyo line fye apo nasangile umwina mwandi na bana. Nalonganike abantu na bambi mupepi na 20, apali na bamunyinefwe ne nkashi, no kubeba ukubwelela ku mayanda yabo. Ilyo twaIefuma pa sukulu, twamwene ba Interahamwe baletwala abantu ku nse ye tauni uko baileipaila abaTutsi ukucila pali 2,000.

Umukashi wa mwina mupalamano uwailefisama pa sukulu apaapile palya pene. Ilyo ba Interahamwe bapoosele ibomba pali ili isukulu, umulume wakwe asendele umwana no kubutuka. Nyina wa mwana ena abutukiile kumbi pa mulandu wa mwenso. Apo umulume wakwe ali no mwana mu minwe, nangu ca kutila ali muTutsi balimusuminishe ukupita mu misebo yonse iyo bacilike mpaka afika pa mwesu. Anombele ukumufwailako umukaka wa mwana. Ilyo naleya, napulikilwe fye nafika apo ba Interahamwe bacilike umusebo. Apo naile mu kufwaya umukaka wa mwana wa muTutsi, balimwene ukuti naleafwa abaTutsi, e ico batile, “Natumwipaye!” Umushilika angumine ne mfuti nafwa ne cipupu, uku ninshi umulopa ulefuma mu myona na pa filonda fyali pa menso. Bena bamwene kwati nimfwa, e ico bankuliile ku numa ya ng’anda iyali mupepi.

Umwina mupalamano alinsangile no kunjeba ati, “Kabiye ku ng’anda, nga bakusanga balaisakupwishishisha.” Uyu mwaume e wantwele na ku ng’anda.

Nangu ca kuti ifyancitikile fyalibipile, fyalengele ncingililwe. Apo abengi balishibe ukuti nali namutekenya, abaume 5 balishile ubushiku bwakonkelepo no kumpatikisha ukwingila incito ya kwensha umukalamba wa bashilika. Ilyo bamwene ifilonda, balilekele ukumpatikisha, kabili ifilonda e fyalengele bempatikishako no kulonda imishi na ba Interahamwe.

Mu nshiku shakonkelepo, twali no mwenso, tatwaishibe ifyali no kukonkapo e lyo tatwakwete ne fya kulya. Bushiku bumo, umwanakashi umuTutsi na bana bakwe babili bafulumukile pa mwesu. Twamufishile mu kabati e lyo abana bakwe bena nabatwele mu muputule umwali abana bandi. Ilyo ba Patriotic Front, abalelwisha ubuteko babilingene, ine no lupwa lwandi twatendeke ukuipekanya ukufulumuka pantu twaumfwile ati ba Interahamwe abaletungilila ubuteko batendeka ukwipaya abaHutu bonse abaupa abaTutsi. Lelo apa ninshi ba Patriotic Front abalecingilila abaTutsi nabapoka kale icifulo twaleikalamo, na baleipaya abaTutsi ninshi nabafulumuka. Na lyo line, ine naletiina ukuti balanjipaya.

Naile na bena mupalamano apo abashilika ba ba Patriotic Front bacilike umusebo. Ilyo bamwene ne muHutu nabankanka bandeji ku mutwe, bamwene kwati nali mwi bumba lya balesansa abaTutsi. Batendeke ukupaata ati: “Nangu mulefwaya ukuti tumwafwe, bamo pali imwe fipondo kabili ni mpuupu! Nani pali imwe afisapo nelyo ukucingililapo umuTutsi?” Nabalangile umwanakashi na bana bakwe abo nafishile mu nga’nda yandi. Basendele abaice pa mbali no kubepusha ati, “Bushe uyu uuli na bandeji ku mutwe nani?” Abaice batile, “Te cipondo; ni Nte ya kwa Yehova kabili ba mutima uusuma.” Nalipuswishe umwanakashi umuTutsi na bana bakwe babili, pali ilya nshita nabo balimpuswishe!

Ilyo abashilika bashininkishe ukuti nshali icipondo, batutwele ku nkambi apali amakilomita 20 ukufuma mu Kigali, ukwali abantu nalimo 16,000 abapuswike. Kulya twailesangako aba bwananyina mupepi na 60 abafumine mu filonganino 14. Twaliteyenye ukulongana, kabili umuku wa kubalilapo twali 96! Na lyo line, twaleba no bulanda sana ilyo twaleumfwa amalyashi pa banensu abo baleipaya e lyo na pali bankashi abo balecenda. Nine fye nali eluda, e lyo bamunyinefwe abengi na bankashi balekabila icisansamushi ukufuma mu malembo. Nalekutikisha nga baleshimika ifya bulanda ifyo bapitilemo kabili nalebeba ukuti Yehova alibatemwa no kuti aleshiba amafya balepitamo.

Pa numa ya kwikala aba mwenso pa milungu iingi, pa 10 July twalibwelele ku mayanda yesu. Lyonse nga nakwata amafya nelyo nga naumfwa umwenso, naleibukisha ulwimbo lutila, “Iyi E Nshila.” Amashiwi ya muli lulya lwimbo yalinkoseleshe sana pantu yalanda pa cishinka ca kuti, tatwakaalukile ku kulyo nelyo ku kuso, lelo tukatwalilila ukwenda mu nshila sha kwa Lesa.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 223, 224]

Kwali Uwalenjita

BA HENK VAN BUSSEL

BAFYELWE MU 1957

BABATISHIWE MU 1976

Balibombeleko pa Bethel mu Netherlands ilyo bashilaya kwi sukulu lya Gileadi mu 1984. Babatumine ku Central African Republic, ku Chad, e lyo mu September 1992, baile mu kubombela ku Rwanda. Nomba babombela pa Bethel mu Rwanda na bena mwabo ba Berthe.

◼ ICILONGANINO babalilepo ukuntumako mu Rwanda ca Kigali Sud. Mwali abaice abengi kabili bamunyinefwe bali abasansamuka e lyo bali bakapekape. Mu 1992, mu Rwanda mwali fye ifilonganino ifinono kabili bakasabankanya bacilileko fye panono pali 1,500. Aba buteko baletutwishika, e co ilingi bakapokola baletupumfyanya ilyo tuleshimikila nga baisa mu kutwipusha pa fitupa fyesu.

Ilyo kwali ukwipayaula abaTutsi, nalifuminemo mu Rwanda. Lelo tapakokwele, banjebele ukuya mu kwafwilisha ababutwike inkondo abaileikala ku kabanga ka Congo. Ukufuma ku Nairobi, naile ku Goma, umusumba ukalamba uwapakana ne calo ca Rwanda. Apo wali e muku wa kubalilapo ukuyako, kabili eluda nali no kumonana nankwe namwishibe fye ishina, nshaishibe ifyo nali no kumusanga. Lelo, ilyo nafikile, naipwishe namutekenya wansendele muli motoka. Na o aipwishe banamutekenya banankwe, kabili tapapitile na mamineti 30 nalifikile pa ng’anda pali uyu eluda. Bamunyinefwe babili ababa mu Komiti ya Calo ca Rwanda balishile ku Goma kabili nabapeele indalama sha kwafwilisha bamunyinefwe mu Rwanda ishafumine kwi ofeshi lya musambo ku Kenya.

Ilyo naile ku Goma ukufuma ku Nairobi pa muku walenga bubili, naendele pa makasa ukuyafika ku mupaka wa calo ca Rwanda. Nangu ca kuti pali apepi, nalikokwele ukuyafika pa mulandu wa kuti nalekumanya cinkupiti wa bafulumwike inkondo ku Rwanda.

Ilyo naleya naishileumfwa fye umuntu alenjita ati: “Ndugu (e kutila munyina) Henk! Ndugu Henk!” Ilyo nalolekeshe, naishilesanga ukuti ni Alphonsine walenjita. Alphonsine mukashana uwali ne myaka nalimo 14, uo twalongenepo nankwe icilonganino cimo mu Kigali. Pali iyi inshita, taishibe ukwali banyina. Nali nankwe muli ulya cinkupiti e lyo pa numa namutwele ku Ng’anda ya Bufumu uko bamunyinefwe ne nkashi ababutwike inkondo balekumanina. Ulupwa lumo ulwa ku Congo e lwalemusunga, e lyo pa numa, nkashi alelongana nankwe na o uwabutwike nkondo, e watendeke ukumusunga. Mu kupita kwa nshita, Alphonsine alisangile banyina mu Kigali.

[Icikope]

Ba Henk na bena mwabo, ba Berthe

[Akabokoshi ne Cikope pa mabula 235, 236]

Yehova Alicita Ifikalamba!

BA GÜNTER RESCHKE

BAFYELWE MU 1937

BABATISHIWE MU 1953

Batendeke bupainiya mu 1958 kabili bali mu kalasi lyalenga 43 ilya Gileadi. Ukutendeka mu 1967, balibombela mu Gabon, mu Central African Republic, na mu Kenya, e lyo balitandalila ifyalo fimbi ifingi mu mulimo wa kwenda. Pali ino nshita baba mu Komiti ya Musambo mu Rwanda.

◼ UMUKU wa kubalilapo naile ku Rwanda ni mu 1980. Nafumine ku Kenya uko bantumine ukuyaba kangalila wa citungu ku Rwanda. Pali ilya nshita, mu Rwanda mwali fye ifilonganino 7 na bakasabankanya 127. Ine na munyinefwe umbi twaishileba bakafundisha mwi Sukulu lya Bapainiya ilya kubalilapo mu Rwanda. Abengi pali balya 22 abali muli ili ikalasi, bacili ni bapainiya. Ilyo nabwelele ku Kenya nalefuluka sana bamunyinefwe ba ku Rwanda pantu bali abacincila mu mulimo kabili balitemenwe sana icine.

Mu 1996, nalipokelele kalata ukufuma ku musambo wa Kenya, umo banjebele ukuya ku Rwanda. Naikele ku Kenya imyaka 18 kabili nalikutemenwe. Ilyo nafikile mu Rwanda, ninshi ifintu tafilaba bwino sana. Ilingi ubushiku twaleumfwa mfuti shilelila. Lelo tapakokwele natendeke ukutemwa umulimo, maka maka ilyo nalemona ifyo Yehova aletungilila umulimo.

Ififulo fya kulonganinapo ukulongana ku kalamba tafyali bwino. Bamunyinefwe baleikala fye pa nshi nelyo pa mabwe lelo tabaleilishanya. Balebatishisha abantu mu filindi baleimba, umo baleyanshika itenti, no kubikamo amenshi. Lelo mu kupita kwa nshita, ifikuulwa fya kulonganinamo fyalikuulilwe e lyo na Mayanda ya Bufumu yamo ayabomfiwa na ku kulongana kukalamba yalikuulilwe. Na lyo line, mu mishi iingi ififulo fya kulonganinamo ficili filya fine.

Bamunyinefwe bali abacincila mu kushimikila imbila nsuma. Pa mulungu abali mu filonganino fya mu Kigali baletendeka ukulongana lucelocelo. Nga bapwisha ukulongana, bakasabankanya baleya mu kushimikila kabili baleshimikila mpaka pafiita.

Nalesangwa sana na bacaice mu filonganino, pantu aba bene e bali no kulabomba imilimo mu filonganino ku ntanshi. Naleumfwa bwino ukumona ifyo balecita, ifyalelanga ukuti balicindike bucibusa bwabo na Yehova nangu ca kuti bali abaice!

Ku ca kumwenako, ku kapinda ka ku kulyo aka Rwanda kwali Luc, uwa myaka 11 uo baebele ukwimba ulwimbo lwa cishipa mu kalasi. Alombele mu mucinshi ukuti bamusuminishe ukwimba ulwimbo lwa Bufumu mu nshita ya kwimba ulwimbo lwa cishipa. Bakafundisha balisumine kabili ilyo apwishishe ukwimba, bonse mu kalasi balimutooteele. Apo Luc alishibe amashiwi ya muli ulu lwimbo, cali-ilangile ukuti alitemenwe ukulumbanya Kabumba. Ifya musango yu fyalenkoselesha sana. Namonene kabili na nkashi uo bakakile mu myaka ya ku numa pa mulandu wa kushimikila imbila nsuma. Uyu nkashi apaapile mu cifungo kabili ainike umwana wakwe ishina lya ciSwahili ilya kuti “Shikama Hodari” (ilipilibula ati “twalilila ukuba uwashangila”). Na cine, Shikama alitwalilila ukuba uwashangila. Asangilwe nomba line kwi Sukulu lya Bamunyina Abashimbe e lyo mubomfi utumikila kabili painiya waibela.

Nalitemenwe ukumona ifyo bamunyinefwe mu Rwanda bacincile mu mulimo wa kushimikila pa myaka iingi ilyo imipepele yesu yabindilwe, na lintu kwali inkondo no kwipayaula abantu. Ndomfwa bwino ukubombela pamo na bamunyinefwe aba. Lyonse nalemona ifyo Yehova aletupaala, no kutucingilila e lyo no kututungilila, kabili ici calengele napalama sana kuli ena. Ukwabula no kutwishika Yehova alicita ifipesha mano kabili ifikalamba!—Amalu. 136:4.

[Ifikope pa mabula 254, 255]

Rwanda—IFYACITIKA UKUFUMA MU 1970 UKUFIKA MU 2010

1970

1970 Lipoti ya kubalilapo iya bakasabankanya.

1975 Ulupwa lwa kubalilapo lwabwelela ku Rwanda ukufuma ku Congo.

1976 Akatabo ka “Imbila Nsuma Iyi iya Bufumu” kapulintwa mu ciKinyarwanda.

1978 Ulupungu lwa kwa Kalinda lwatendeka ukufuma cila mweshi mu ciKinyarwanda.

1980

1982 Umulimo wabindwa; bamunyina abaletungulula mu filonganino bakakwa.

1986 Bakasabankanya ukucila 150 bakakwa.

1990

1990 Inkondo yatendeka ku kapinda ka ku kuso aka Rwanda.

1992 Ukulongana kwa citungu ukwa kubalilapo mu Rwanda.

Umulimo wa kushimikila wasuminishiwa.

Bamishonari bafika.

1994 AbaTutsi babepayaula.

1996 Bamishonari babwelelamo.

Dipartimenti ilolekesha pa mulimo wa kushimikila yapangwa.

1998 Ulupungu lwa kwa Kalinda mu ciKinyarwanda lwatendeka ukufumina pamo no lwa ciNgeleshi.

1999 Icikulwa ca Kulonganinamo mu Kigali capeelwa.

2000

2000 Iofeshi lya musambo lyapangwa.

Iofeshi lilolekesha pa Makuule ya Mayanda ya Bufumu lyatendeka ukubomba.

2001 Incende ya kukuulapo umusambo yasangwa.

2006 Umusambo uupya wapeelwa.

2007 Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya aya ciGriki aya Bwina Kristu yafuma mu ciKinyarwanda.

2010

2010 Baibolo yonse iya Amalembo ya Calo Cipya yafuma mu ciKinyarwanda.

[Ifikope pa bula 234]

(Nga mulefwaya ukumona ifikope moneni mu citabo)

Bakasabankanya Bonse

Bapainiya Bonse

20,000

15,000

10,000

5,000

1985 1990 1995 2000 2005 2010

[Mapu pe bula 167]

(Nga mulefwaya ukumona mapu moneni mu citabo)

UGANDA

DEMOCRATIC REPUBLIC OF CONGO

Ulupili lupuulika ulwa Nyiragongo

Goma

BURUNDI

TANZANIA

RWANDA

KIGALI

VIMPILI SHA VIRUNGA

Ulupili lupuulika ulwa Karisimbi

Ruhengeri (Musanze pali nomba)

Gisenyi (Rubavu pali nomba)

Bemba wa Kivu

Bukavu

Kanombe

Masaka

Gitarama (Muhanga pali nomba)

Bugesera

Nyabisindu (Nyanza pali nomba)

Save

Butare (Huye pali nomba)

Equator

[Icikope pe bula 165]

Baleikata isabi muli Bemba wa Kivu

[Ifikope pe bula 169]

Ba Oden na ba Enea Mwaisoba

[Icikope pe bula 170]

Ba Gaspard Rwakabubu no mwana wabo Deborah na bena mwabo, ba Melanie

[Icikope pe bula 171]

“Imbila Nsuma iyi iya Bufumu” mu ciKinyarwanda

[Icikope pe bula 172]

Ba Justin Rwagatore

[Icikope pe bula 172]

Ba Ferdinand Mugarura

[Icikope pe bula 173]

Abantu batatu ababatishiwe mu 1976: Ba Leopold Harerimana, ba Pierre Twagirayezu, na ba Emmanuel Bazatsinda

[Icikope pe bula 174]

Impapulo sha mu ciKinyarwanda

[Icikope pe bula 179]

Ba Phocas Hakizumwami

[Icikope pe bula 180]

Ba Palatin Nsanzurwimo na bena mwabo (ku kulyo) e lyo na bana

[Icikope pe bula 181]

Ba Odette Mukandekezi

[Icikope pe bula 182]

Ba Henry Ssenyonga bali pali honda yabo

[Icikope pe bula 188]

Setifiketi ya kusuminisha imipepele yesu, April 13, 1992

[Icikope pe bula 190]

Bamunyinefwe balefumyapo icisebele pa kuti aba mupila bateyelemo

[Icikope pe bula 192]

Ba Leonard na ba Nancy Ellis (pa kati) no lupwa lwa ba Rwakabubu e lyo na ba Sombe na bakashi

[Icikope pe bula 193]

Apo indeke yaponene mupepi no musumba wa Kigali

[Icikope pe bula 194]

Imbutushi shilefuma mu Rwanda

[Ifikope pe bula 199]

“Twalecita kwati tatuli ba bwananyina,” amashiwi balembele pa calici ca ba Katolika ku Kibuye, (nomba ni Karongi)

[Icikope pe bula 214]

Ku kuso ukuya ku kulyo: (ku numa) ba André Twahirwa, ba Jean de Dieu, ba Immaculée, ba Chantal (no mwana), ba Suzanne; (pa ntanshi) abana ba ba Mugabo:Jean-Luc na Agapé

[Icikope pe bula 216]

Ba Védaste Bimenyimana baletungulula isambililo

[Icikope pe bula 217]

Ba Tharcisse Seminega na bena mwabo, ba Chantal

[Icikope pe bula 218]

Ba Tharcisse na ba Justin beminine pa kayanda ba Tharcisse no lupwa lwabo bafisememo umweshi umo

[Ifikope pe bula 226]

Pa muulu: Inkambi ya mbutushi iya ba Nte abena Rwanda; pe samba: inkambi ya ba Nte na bantu bambi

Goma, ku Congo

Benaco, ku Tanzania

[Ifikope pe bula 229]

Ing’anda ya Bufumu iyabomfiwe nge cipatala

[Icikope pe bula 238]

Ba Oreste no lupwa lwabo, mu 1996

[Icikope pe bula 240]

Ba Théobald na ba Berancille Munyampundu

[Ifikope pe bula 241]

Bamunyinefwe na bankashi abaTutsi na baHutu balewamya apa kukuula Icikuulwa ca Kulonganinamo

[Icikope pe bula 242]

Icikuulwa ca Kulonganinamo mu Kigali, mu 2006

[Icikope pe bula 243]

Isukulu lya Kukansha Ilya Butumikishi, mu Kigali, mu 2008

[Icikope pe bula 246]

Ukwaikaliile abalebomfya ululimi lwa ba nkomamatwi pa kulongana kwaibela mu Gisenyi, mu 2011

[Icikope pe bula 248]

Ba François-Xavier Hakizimana

[Ifikope pe bula 252, 253]

Bamunyinefwe ne nkashi balabombela pamo no “Mwine wa mulimo wa kulobolola” kabili tababwelela inuma