Plante Milyan Laef Oli Lus Long Smok

TABAK i wan long ol samting we ol stoa long wol oli salem plante blong hem. Bigfala namba blong man oli stap pem, mo namba ya i stap go antap kwiktaem. Ol kampani we oli mekem, oli haremgud long ol samting we oli kasem from, olsem bigfala mane, paoa we oli gat long politik, mo haenem. !Be wan problem se, ol man we oli pem plante blong olgeta, oli stap lus!

Magasin ya The Economist i talem se: “Sigaret i wan long ol samting we ol kampani oli winim moa mane long hem bitim ol narafala samting. Mo tu, hem i wan samting nomo (we loa i letem) we, taem ol man oli yusum olsem oli mas yusum, hem i mekem olgeta oli kam slef blong hem, mo plante taem hem i kilim olgeta oli ded.” Samting ya i minim se ol kampani blong tabak oli wingud, be ol man we oli pem, oli lus bigwan. Ol Ogenaesesen Blong Kontrolem Mo Blokem Sik long Yunaeted Stet, oli talem se, evri yia, olgeta man Amerika we oli stap smok, oli lusum faef milyan yia blong laef. Hemia i olsem we oli lusum wan menet blong laef long evri menet we oli stap smok. Magasin Newsweek i mekem ripot ya se: “I gat 420,000 man Amerika we oli ded evri yia from oli smok. Hemia 50 taem antap long namba blong ol man we oli ded from fasin blong yusum drag, we i agensem loa.”

Evri yia, tri milyan man long olgeta ples blong wol—hemia sikis man long wan menet—oli ded from oli smok. Hemia samting we i kamaot long buk ya, Mortality From Smoking in Developed Countries 1950-2000, we Grup Blong Hivimap Mane Blong Stadi Long Kansa long Briten, WHO (Wol Helt Ogenaesesen), mo Kansa Sosaeti Blong Amerika, oli wokem. Stadi ya long saed blong fasin blong smok long wol, we i givim moa save bitim ol narafala stadi kasem naoia, i tokbaot 45 kantri. Richard Peto we i wok long Grup Ya Blong Hivimap Mane Blong Stadi Long Kansa, i givim woning ya se: “Long bighaf blong ol kantri, bambae i kam moa nogud yet. Sipos fasin blong smok i stap gohed olsem naoia, taem ol yangfala we oli smok oli kam medel man no olfala, bambae i gat 10 milyan man we oli ded evri yia from tabak—hemia se wan man i ded evri tri seken.”

Dokta Alan Lopez blong WHO i talem se: “Fasin blong smok i defren long olgeta narafala denja. Long fyuja, sipos i gat tu man we tufala i smok, bambae wan i mas ded from.” Martin Vessey we i wok long Dipatmen Blong Pablik Helt Long Oksford Yunivesiti, i talem sem samting, i se: “Ol samting we mifala i faenemaot long ol 40 yia we oli pas, oli lidim mifala blong bilif long nogud samting ya se, stret haf blong olgeta man we oli smok, bambae oli ded from—hemia wan tingting we i rili mekem yumi fraet.” Stat long ol yia 1950, 60 milyan man oli ded from fasin blong smok.

Hemia wan tingting we i rili mekem ol kampani blong tabak oli fraet tu. Tri milyan man long wol oli ded evri yia from sik we oli kasem long fasin blong smok. Mo plante narafala oli stop oli no moa smok. Samting ya i min se, evri yia, ol kampani ya oli mas pulum bitim tri milyan narafala man blong smok, blong tekem ples blong olgeta ya.

Oli faenem wan grup, we oli stat blong smok from samting we ol kampani blong tabak oli kolem, fasin blong ol woman blong kam fri. Long ol kantri blong Wes, plante yia finis, ol woman oli stat blong smok. Be naoia, fasin ya i stap go long ol ples, we bifo, ol man oli lukluk daon long ol woman we oli smok. Ol kampani blong tabak oli wantem jenisim samting ya. Oli wantem halpem ol woman blong haremgud long nyufala fasin fri we oli faenem, mo ol rij samting we oli save gat naoia. I gat ol spesel mak blong sigaret we oli no gat plante ta mo nikotina long olgeta. Ol woman we oli stap smok, oli laekem ol sigaret ya, from we oli faenem se smok blong olgeta i no strong tumas. Sam narafala sigaret, oli wokem olgeta wetem smok we i gat gudfala smel, mo oli longfala we oli no fatfat—hemia sem lukluk we ol woman oli wantem kasem from fasin ya blong smok. Long Esia, long ol toktok we oli mekem long televisin mo nyuspepa blong leftemap fasin blong smok, oli soem ol yangfala woman Esia, we oli smat mo naes, mo oli putum klos blong ol kantri blong Wes, we oli pulum ae blong ol man.

Be, namba we oli ded from fasin blong smok, i stap kam antap long sem spid olsem namba blong ol woman we oli “kam fri.” Long 20 yia we i pas, long Briten, Japan, Nowei, Polan, mo Swiden, namba blong ol woman we oli ded from kansa blong waet leva, i go antap tu taem. Long Yunaeted Stet mo Kanada, namba i go antap 300 pesen. Wan toktok long televisin blong pulum ol man blong pem sigaret, i talem se: “!Gel, yu yu kam antap bigwan!”

Sam kampani blong tabak oli gat prapa fasin blong olgeta blong pulum ol man. Wan kampani long Filipin, we bighaf blong ol man blong hem oli Katolik, i givimaot ol kalenda, oli fri nomo. Long kalenda, i gat wan pija blong Vejin Meri. Aninit long pija ya, long bigfala raeting, oli raetem mak blong sigaret blong olgeta. Dokta Rosmarie Erben, wan woman blong WHO we i givim advaes long helt long Esia, i talem se: “Mi neva luk samting olsem bifo. Oli traem blong joenem pija blong Meri wetem tabak. Oli wantem se ol woman Filipin oli haremgud long fasin blong smok.”

Long Jaena, raonabaot 61 pesen blong ol man oli smok, be 7 pesen nomo blong ol woman. Ol kampani blong tabak long ol kantri blong Wes, oli stap wajemgud “fasin fri” blong ol naes woman ya blong Is, we longtaem finis, plante milyan blong olgeta oli no gat raet blong “haremgud” long ol samting we ol naes sista blong olgeta long Wes oli save haremgud long olgeta. Be, wan bigfala problem we ol kampani blong Wes oli gat, se: Long ol kantri ya, ol kampani blong gavman oli mekem bighaf blong ol sigaret.

Nating se i olsem, sloslou, ol kampani blong Wes oli stap openem doa blong go insaed long ol kantri ya. Oli no gat plante jans blong mekem ol toktok blong leftemap sigaret blong olgeta. Taswe, sam kampani oli yusum wan rod we i haed blong mekemrere tingting blong ol man blong pem ol sigaret blong olgeta long fyuja. Jaena i stap karem ol sinema blong Hong Kong. !Mo ol kampani blong sigaret oli stap pem plante man we oli plei long ol sinema ya, blong oli smok taem oli plei—wan isi rod blong salem ol sigaret blong olgeta!

Namba blong ol man Amerika we oli agensem fasin blong smok, i kam bigwan moa naoia. Taswe, ol bigfala kampani blong tabak long Amerika, oli stap traehad blong go insaed long ol narafala kantri blong kasem ol man longwe. Ol pruf oli soem se oli stap go stret long ol pua kantri, blong karem ded i go long plante man.

Ol haeman long saed blong helt long wol oli givim woning. Ol stampa tok long nyuspepa oli olsem: “Afrika i Stap Faetem Wan Nyufala Sik—Fasin Blong Smok Sigaret.” “Smok i Stap Kam Faea Long Esia From Bigfala Namba Blong Ol Man We Oli Stat Blong Pem Sigaret.” “Bigfala Namba Blong Ol Man Esia We Oli Smok Bambae i Mekem Kansa i Kam Antap Bitim Mak.” “Nyufala Faet i Kamaot Long Ol Pua Kantri From Tabak.”

Kantri blong Afrika i bin kasem plante trabol, olsem longfala taem we i no gat ren, faet bitwin ol man long kantri ya, mo bigfala sik ya AIDS. Be, wan dokta blong hat we i blong Briten, Dokta Keith Ball, i talem se: “Sipos yumi no tingbaot nyuklia faet mo hanggri, wan samting nomo bambae i spolem helt blong ol man long Afrika long fyuja, hemia fasin blong smok sigaret.”

Ol bigbigfala kampani blong ol narafala kantri, oli pem ol manples blong planem tabak long garen blong olgeta. Ol man blong wokem garen, oli katemdaon ol wud we ol man oli nidim tumas blong mekem faea blong kuk, blong mekem ples i hot long koltaem, mo blong bildim haos. Oli yusum ol wud ya blong mekem faea blong smokem tabak. Oli planem tabak bitim we oli planem ol gudfala kakae, from we oli winim moa mane long tabak. Plante puaman long Afrika, oli spenem bighaf blong smol pei we oli kasem, long sigaret. From samting ya, ol famle long Afrika oli stap hanggri. Be, ol kampani blong tabak long Wes oli kam rij from ol mane we oli stap winim.

Ol kampani blong tabak long Wes, oli traehad blong go insaed long ol kantri olsem Afrika, Is Yurop, mo Sentrol Amerika. Oli luk ol pua kantri ya olsem nambawan jans blong mekem bigfala bisnes. Be ol milyan man long Esia, oli mekem ol kampani ya oli rij moa bitim ol narafala kantri. Long Jaena nomo, naoia i gat moa man we oli smok bitim olgeta man we oli laef long Yunaeted Stet—hemia 300 milyan man. Oli yusum wan namba blong sigaret we i mekem man i sek, 1.6 trilyan sigaret long wan yia. !Hemia 33 pesen blong ol sigaret we olgeta man long wol oli yusum!

Nyuspepa ya The New York Times i mekem ripot ya se: “Ol dokta oli talem se, taem yumi tingbaot trabol we bambae i kamaot long helt blong ol man long Esia from fasin blong smok sigaret we i go antap bitim mak, i mekem yumi fraet bigwan.” Richard Peto i ting se, long ol ten milyan man we oli save ded evri yia from fasin blong smok long ol 20 no 30 yia we oli kam, bambae tu milyan oli ded long Jaena nomo. Peto i talem se, 50 milyan pikinini long Jaena we oli laef tede, maet bambae oli ded from ol sik we oli joen wetem fasin blong smok.

Dokta Nigel Gray i ademap ol tingting ya long wan smol tok olsem: “Long ol 50 yia we oli pas, histri blong fasin blong smok long Jaena mo Is Yurop, i soem se i mas gat ol bigfala sik oli kamaot long ol kantri ya, from fasin blong smok.”

Dokta Prakit Vateesatokit, we i wok blong Stopem Fasin Blong Smok long Taelan, i askem kwestin ya: “?Olsem wanem wan samting we evri yia i stap tekemaot laef blong 400,000 man Yunaeted Stet, taem oli no olfala yet, mo wan samting we Gavman blong Yunaeted Stet i stap traehad blong halpem ol manples blong livim, i save jenis long ol kantri afsaed Amerika, i kam wan samting we i no save spolem ol man? ?Helt i kam olsem we i no moa impoten, taem oli sanem samting ya i go long ol narafala kantri?”

Ol kampani blong tabak oli gat wan fren we i gat paoa, hemia gavman blong Yunaeted Stet. Tufala tugeta oli bin traehad blong go insaed long ol narafala kantri, antap moa ol kantri blong Esia. Blong plante yia, oli no letem ol sigaret blong Amerika oli kam insaed long Japan, Taewan, Taelan, mo sam narafala kantri. Long sam long ol kantri ya, hem i bisnes blong gavman nomo blong salem tabak. Ol grup we oli agensem fasin blong smok long ol kantri ya, oli tok agensem fasin blong karem ol sigaret blong narafala kantri. Be gavman blong Yunaeted Stet i yusum wan strong tul blong jenisim tingting blong olgeta—oli givim woning se bambae Yunaeted Stet i no moa karem olting blong ol narafala kantri ya.

Afta 1985, plante kantri blong Esia oli openem doa blong olgeta, from we gavman blong Yunaeted Stet i strong long olgeta, ale, ol sigaret blong Amerika oli kam insaed. Long 1988, namba blong ol sigaret we Yunaeted Stet i sanem i go long Esia, i go antap 75 pesen.

Ating ol faet long saed blong tabak oli mekem i moa nogud long ol pikinini. The Journal of the American Medical Association i tokbaot wan stadi we oli mekem, i talem se “90 pesen blong ol man we oli jes stat blong smok, hemia ol pikinini mo ol yangfala we oli no gat 20 yia yet.”

Wan store long U.S.News & World Report i talem se, long Yunaeted Stet, maet 3.1 milyan man we oli no gat 20 yia yet, oli stap smok. Evri dei, i gat 3,000 narafala we oli stat smok—hemia wan milyan evri yia.

Wan katun we oli yusum blong pulum ol man blong pem sigaret, i soemaot wan kamel we i laekem blong pleplei mo haremgud, mo plante taem i gat wan sigaret long maot blong hem. Plante man oli talem se pija ya i pulum ol yangfala blong kam slef blong nikotin, bifo we oli save ol denja long helt blong olgeta. Afta we kampani ya blong sigaret i soem pija ya blong tri yia, namba blong ol sigaret we hem i salem long ol yangfala, i go antap 64 pesen. Wan stadi we Kolej blong Ol Dokta long Jorjia (Yunaeted Stet) i mekem, i faenemaot se 91 pesen blong ol pikinini we oli gat sikis yia nomo, oli luksave katun ya blong kamel we i smok.

Wan narafala pija we plante man oli save long hem long saed blong sigaret, hemia wan kaoboe we i wan strong man, mo laef blong hem i fri, i olbaot nomo. Wan yangfala i talem se kaoboe ya i stap talemaot wan mesej olsem: “Taem yu smok, i no gat samting i save blokem yu blong mekem wanem yu wantem.” Oli talem se i gat wan mak blong sigaret we oli salem moa blong hem bitim olgeta narafala samting long wol, mo oli salem 69 pesen blong hem long ol yangfala we oli no gat 20 yia yet. Mo tu, oli talemaot nem blong sigaret ya long radyo mo televisin moa bitim ol narafala mak. Blong pulum ol man moa, oli putum wan tikit insaed long evri bokis blong sigaret, mo ol man oli save jenisim tikit ya long jin traoses, ol hat, mo ol klos blong spot we ol yangfala oli laekem.

Ol grup we oli agensem fasin blong smok, oli luksave se ol pablisitib i gat bigfala paoa long ol man. Taswe long plante kantri, oli pulum ol gavman blong putum tabu long pablisiti blong ol sigaret long televisin mo radyo. Be, wan rod we ol man we oli waes long fasin blong mekem pablisiti oli yusum blong winim problem ya, se oli putumap ol saen we oli soemaot ol sigaret, long ol stad blong spot, long ol ples we ol man oli save lukluk klia. Nao sipos ol yangfala oli stap lukluk wan spot long televisin, we oli stap plei long stad ya, maet oli lukluk wan jampion blong spot we i nambawan long tingting blong olgeta, ale hem i stanap rere blong mekem wan impoten aksin, long fored blong wan bigfala saen blong sigaret.

Long medel blong ol bigfala taon mo long fored blong ol skul, ol woman we oli waes blong putum ol klos we oli pulum ae, olsem ol sot dres no ol klos blong kaoboe, oli givimaot ol sigaret, fri nomo, long ol yangfala we oli wantem traem olgeta no oli jes wantem save long olgeta. Long ol ples we ol yangfala oli kam blong mekem ol pleplei long video, mo tu, long ol naetklab, mo ol konset blong rok myusek, oli givimaot ol fri sigaret blong ol man oli save traem olgeta. Ol man blong radyo, televisin mo nyuspepa, oli faenemaot wan plan blong wan kampani blong salem ol sigaret. Plan ya i long saed blong wan spesel mak blong sigaret we oli wokem long Kanada, blong pulum ol yangfala man we oli gat 12 kasem 17 yia mo oli toktok lanwis Franis.

Bigfala mesej we oli traem blong talemaot, hemia se fasin blong smok i mekem man i haremgud, i gat strong bodi, paoa, mo ol narafala oli laekem hem. Wan man we i wok long wan kampani we i mekem pablisiti, i talem se: “Long ples we mi mi wok long hem, mifala i rili traehad blong pulum ol yangfala we oli gat 14 yia blong stat blong smok.” Ol pablisiti long Esia i soemaot ol yangfala man blong ol kantri blong Wes we oli laekem spot, mo we bodi blong olgeta i strong, ale, oli stap pleplei long ol sanbij mo ol stad blong spot—mo long semtaem, yes, oli stap smok. Wan magasin we i stap tokbaot ol rod blong salem ol samting, i talem se: “Ol pija blong ol man blong Wes mo fasin blong laef blong olgeta, i pulum ol man blong traem kasem wan flas laef olsem, mo ol man Esia we oli smok, oli wantem tumas blong folem fasin ya blong laef.”

Ol kampani blong tabak oli bin spenem plante bilyan dola blong mekem pablisiti blong ol sigaret, mo oli kasem ol bigfala bisnes from. Wan spesel ripot long Reader’s Digest i soem se, bigfala namba blong ol yangfala we oli stat blong smok i samting blong sapraes. Ripot ya i talem se: “Long Filipin, 22.7 pesen blong ol yangfala we oli no gat 18 yia yet, oli smok. Long sam taon long Sentrol Amerika, namba blong ol yangfala aninit long 20 yia we oli smok, hem i 50 pesen. Long Hong Kong, sam pikinini we oli gat 7 yia nomo, oli smok.”

Be, nating se tabak i stap winim plante man long ol narafala kantri, ol kampani blong sigaret oli savegud se trabol i stap kam kolosap long olgeta, long kantri blong olgeta. ?Tabak i save stanap strong tru long trabol ya?

[Futnot]

[Tok Blong Makem Poen Pija Long Pej 3]

Ol man we oli pem plante oli stap lus

[Tok Blong Makem Poen Pija Long Pej 5]

Esia, nyufala ples we tabak i stap kilim i ded plante man

[Tok Blong Makem Poen Pija Long Pej 6]

!90 pesen blong olgeta we oli jes stat blong smok oli pikinini mo yangfala!

[Bokis Blong Pija Long Pej 4]

Rod Blong Ded—?Wanem i Stap Insaed Long Wan Sigaret?

Ol kampani we oli mekem ol sigaret, maet oli stap yusum 700 defren kaen kemikol long ol sigaret. Be, loa i givim raet long ol kampani ya blong haedem nem blong ol samting we oli yusum. Sam long ol samting ya we oli stap yusum, hemia ol strong ston, mo posen blong kilim ol bebet mo ol rabis gras. Sam samting insaed long ol sigaret oli posen tumas, mo i agensem loa blong sakem ol samting ya long ples blong doti. Smok we i kamaot long sigaret mo i stap olbaot long win, i karem kolosap 4,000 samting, olsem aseton, asenik, buten, kabon monoksaed, mo saenaed. Waet leva blong ol man we oli smok wetem ol man we oli stap kolosap long olgeta, i stap kasem 43 no antap long 43 samting, we oli pruvum finis se oli givim kansa.

[Bokis Blong Pija Long Pej 5]

Ol Man We Oli No Smok Oli Stap Long Denja

?Yu yu stap laef, wok, no wokbaot wetem ol man we oli smok plante? Sipos yes, maet yu stap long denja blong kasem kansa blong waet leva mo sik blong hat, bitim sipos yu no stap kolosap long ol man olsem. Long 1993, long Yunaeted Stet, wan Grup We Oli Wok Blong Mekem Wol Mo Win i Stap Klin (EPA), oli mekem wan stadi. Oli faenemaot se smok blong tabak we i stap long win (ETS), i stap long Grup A blong ol samting we oli givim kansa, hemia grup we i denja moa. Bigfala ripot ya i skelem risal blong 30 stadi. Ol stadi ya oli talem se smok we i stap kamaot long ol sigaret mo smok we i kamaot long maot blong ol man, tufala evriwan i denja.

EPA i talem se smok blong sigaret we i stap long win, i mekem se evri yia, 3,000 man long Yunaeted Stet oli ded from kansa blong waet leva. Long Jun 1994, Grup Blong Ol Dokta Long Amerika, oli sapotem ol tingting ya, taem oli prentem risal blong wan stadi. Stadi ya i soem se ol woman we oli neva smok, be oli pulum win we i fulap long smok blong ol narafala, oli stap long denja blong kasem kansa blong waet leva, we i 30 pesen antap long ol narafala we oli no stap kolosap long ol man olsem.

Long saed blong ol smol pikinini we oli pulum smok ya, evri yia, 150,000 kasem 300,000 blong olgeta oli kasem tufala sik ya blong waet leva, bronkaetas mo nyumonia. Smok ya i mekem se, evri yia long Yunaeted Stet, 200,000 kasem wan milyan pikinini, oli kasem sot win.

Grup Long Amerika We Oli Stadi Long Hat, oli talem se evri yia, samwe 40,000 man oli ded from sik blong hat mo sik blong ol string blong blad. Ol sik ya oli kamaot from ETS.

[Tok Blong Pija Long Pej 7]

Wan naes gel Esia, mo olgeta we hem i pulum