Japta 37
Sore Mo Glad Taem Babilon i Lus
1. ?Bambae ‘ol king blong wol’ oli mekem wanem, taem Bigfala Babilon i lus wantaem?
TAEM Babilon i lus, hemia bambae i olsem gud nyus long ol man blong Jeova. ?Be ol nesen bambae oli tingting olsem wanem long samting ya? Jon i talem long yumi se: “Ol king ya blong wol we oli mekem nogud wetem woman ya Babilon, we oli joen long hem long hapi taem ya blong hem, bambae oli krae long hem. Taem oli luk smok blong faea we bambae i kakae hem, bambae oli krakrae tumas from. Bambae oli stanap longwe tumas long hem, from we oli fraet long hem, from we hem i stap harem nogud tumas. Nao bambae oli krae se ‘!O, sore we sore tumas! Babilon, yu yu wan bigfala taon, we yu strong tumas. Be long wan haoa nomo, yu kasem panis blong yu.’ ”—Revelesen 18:9, 10.
2. (a) Ol ten hon blong anamol we i red we i red bambae oli spolem Bigfala Babilon. ?From wanem “ol king ya blong wol” bambae oli krae from? (b) ?From wanem ol king ya we oli stap krae oli stanap longwe tumas long taon ya?
2 Maet yumi sapraes se bambae ol nesen oli mekem olsemia, taem yumi tingbaot se ten hon ya blong anamol we i red we i red bambae oli spolem Babilon. (Revelesen 17:16) Be taem Babilon i lus finis, “ol king ya blong wol” bambae oli luksave se hem i wan gudfala tul long han blong olgeta blong mekem ol man oli stap kwaet mo oli stap aninit long paoa blong olgeta. Ol lida blong ol skul ya oli stap talemaot se ol faet oli tabu, oli pulum ol man blong oli faet mo oli prij long skul se ol yangfala oli mas go faet. Ol skul ya oli luk olsem oli tabu, be oli stap haedem ol rabis fasin blong ol lida blong wol ya, we oli blong spolem ol man nomo. (Ridim Jeremaea 5:30, 31; Matyu 23:27, 28.) Be makemgud se ol king ya we oli stap krae, oli stanap longwe tumas long taon ya. Oli no go kolosap long hem blong givhan long hem. Oli sore we hem i lus, be oli fraet blong mekem wan samting blong givhan long hem.
Ol Tredaman Oli Sore Mo Oli Krae
3. ?Hu bakegen oli sore se Bigfala Babilon i lus? ?Mo Jon i talem se oli sore from wanem?
3 I no ol king blong wol nomo we oli sore se Bigfala Babilon i lus. “Ol tredaman ya tu long wol bambae oli krae, we oli krakrae tumas from woman ya, from we bambae i no moa gat man blong pem ol samting blong olgeta. Bambae i no moa gat man blong pem ol gol mo selva mo gudfala ston mo perel blong olgeta. Bambae i no moa gat man blong pem ol gudfala kaliko ya, hemia we i waet gud, mo hemia we i red we i blu lelebet olsem klos blong king, mo hemia we i red we i red, mo kaliko ya silik. Bambae i no moa gat man blong pem ol narnarafala wud mo ol samting we oli wokem long tut blong elefen mo long wud we praes blong hem i antap, mo long bras mo long aean mo long ston ya we i strong tumas. Bambae i no moa gat man blong pem ol gudfala lif ya sinamon, mo ol narafala lif we i gat gudfala tes, mo insens mo mir mo frangkinsens we oli gat gudfala smel. Bambae i no moa gat man blong pem ol waen mo oel mo flaoa mo kon blong olgeta. Bambae i no moa gat man blong pem ol buluk mo sipsip mo hos mo kat blong olgeta, mo ol man ya we oli stap salem man blong i slef, bambae i no moa gat man blong pem ol slef blong olgeta. Ol tredaman ya bambae oli krae se ‘!O, sore tumas! Ol frut ya blong laef blong yu, we yu yu putum tingting blong yu i stap long hem, oli gowe finis long yu [Bigfala Babilon]. Ol gudfala kakae blong yu, mo ol samting blong flasem yu, yu yu lusum olgeta finis, bambae yu no save luk olgeta bakegen samtaem.’ ”—Revelesen 18:11-14.
4. ?From wanem “ol tredaman” oli sore mo oli krae taem Bigfala Babilon i lus?
4 Yes, Bigfala Babilon hem i wan gudfala fren blong ol rij tredaman, mo hem i stap pem ol samting blong olgeta. Eksampel, long ol handred yia we oli pas finis, ol skul blong Krisendom wetem ol haos blong ol pris mo ol sista blong olgeta, oli kasem fulap gol, selva, sas ston, sas wud, mo ol narafala samting we oli kam rij from. Mo tu, ol skul oli agri wetem fasin blong mekem ol bigfala lafet wetem plante kakae mo dring, olsem Krismas we i no ona long Kraes nating, mo sam narafala dei we oli stap talem se oli tabu. Sam misinari blong Krisendom oli go long ol kantri farawe, oli mekem rod blong “ol tredaman” long wol ya oli kam mekem bisnes long ol kantri ya. Biaen long yia 1600 long Japan, Katolik skul, we ol tredaman oli karem i kam long kantri ya, i joen long faet from graon. The Encyclopædia Britannica i tokbaot wan faet insaed long stonwol blong wan bigfala haos long Osaka. Hem i se: “Ol soldia, Tokugawa, oli faenemaot se oli stap faetem ol man we kros i stap long flag blong olgeta, mo ol pija blong Sevya, mo tabu man ya Jemes, we hem i tabu man blong Spen.” Ol ami we oli win oli ronem ol Katolik man blong kilim olgeta, mo kolosap oli finisim Katolik skul long kantri ya. Tede tu, fasin blong skul ya blong joen long ol bisnes blong wol, bambae i no givim wan gudfala samting long hem.
5. (a) ?Voes we i kamaot long heven i talem wanem moa long saed blong “ol tredaman” we oli stap krae? (b) ?From wanem ol tredaman tu “oli stanap longwe long hem”?
5 Nao voes we i kamaot long heven i talem se: “Ol tredaman ya we oli kam rijman finis from bisnes we oli mekem wetem woman ya, bambae oli stanap longwe long hem from we oli fraet long hem, from we hem i stap harem nogud tumas. Bambae oli krae we oli krakrae tumas, se ‘!O, sore we sore tumas long yu, yu bigfala taon! Bifo yu yu stap werem ol gudfala klos blong yu, hemia we i red we i blu lelebet, mo hemia we i red we i red. Bifo yu yu flasem yu long ol samting ya we oli wokem long gol, mo long ol gudfala ston, mo long ol perel. Be long wan haoa nomo, ol gudfala samting ya blong yu oli lus.’ ” (Revelesen 18:15-17a) Taem Bigfala Babilon i lus, “ol tredaman” oli krae from we oli lusum fren blong olgeta long saed blong bisnes. Yes, “sore we sore tumas” long olgeta. Be makem ol risen from wanem oli krae. Oli stap tingbaot olgeta nomo, mo oli mekem olsem ol king ya, “oli stanap longwe long hem.” Oli no go kolosap long Bigfala Babilon we oli save givhan long hem.
6. ?Voes we i kamaot long heven i talem wanem long saed blong ol kapten blong sip wetem ol boskru we bambae oli krae? ?From wanem oli krae?
6 Profet tok i gohed olsem se: “Olgeta kapten blong sip wetem ol pasenja mo ol boskru mo ol narafala man we oli stap kasem mane blong olgeta from we oli wok long sip, oli stap stanap longwe long hem. Taem oli luk smok blong faea we i bonem bigfala taon ya, oli krae se ‘Neva i gat wan bigfala taon we i sem mak wetem bigfala taon ya.’ Nao oli sakem ases blong graon i go long hed blong olgeta, blong soemaot we oli harem nogud tumas, nao oli krae we oli krakrae tumas, se ‘!O, sore we sore tumas long yu, yu bigfala taon! Olgeta man we ol sip blong olgeta oli stap go olbaot long solwora, oli kam rijman long bigfala mane blong yu. Be long wan haoa nomo, yu yu lusum evri samting blong yu.’ ” (Revelesen 18:17b-19) Taon ya Babilon bifo hem i taon blong ol big bisnes. Mo hem i gat plante sip blong hem. Sem mak long Bigfala Babilon, hem i stap yusum “ol wora,” hemia ol man blong hem, blong mekem bisnes. Samting ya i givim wok long plante man blong hem. !Taswe taem Bigfala Babilon i lus, ol man ya tu bambae oli lus bigwan long saed blong mane! I no gat narafala samting we i save givim mane long olgeta olsem Babilon i bin mekem.
Glad i Kamaot Taem Hem i Lus
7, 8. ?Voes we i kamaot long heven i singaot strong, i talem wanem long saed blong Bigfala Babilon? ?Mo hu bambae oli obei long ol tok ya?
7 Taem ol ami blong Midia mo Pesia oli spolem Babilon bifo, profet Jeremaea i talem se: “Heven mo wol mo olgeta samting long tufala bambae oli singaot from glad, taem bambae Babilon i lus.” (Jeremaea 51:48) Voes we i kamaot long heven i singaot bigfala long saed blong taem ya we bambae Bigfala Babilon i lus, i se: “Olgeta long heven, wetem ol man blong God, mo ol aposol, mo ol profet. I gud yufala i harem gud, yufala i glad, from we God i jajem woman ya from ol samting we hem i mekem long yufala, mo i givim panis long hem.” (Revelesen 18:20) Jeova wetem ol enjel blong hem bambae oli glad tumas taem olfala enemi blong God i ded. Mo ol aposol mo ol Kristin profet bifo, we oli laef bakegen long ded finis, mo oli tekem ples blong olgeta finis wetem ol 24 elda, bambae oli glad tumas tu.—Ridim Ol Sam 97:8-12.
8 Tru ya, olgeta “man blong God,” nating we oli laef bakegen oli go stap long heven finis no oli stap laef yet long wol, bambae oli singaot from glad. Mo bigfala kampani blong ol narafala sipsip we oli stap joen wetem olgeta, olgeta tu bambae oli glad. Biaen, ol olfala man blong bilif bambae oli laef bakegen long ded long nyufala wol. Olgeta tu bambae oli joen wetem ol narafala blong haremgud long samting we i bin hapen. Ol man blong God oli no bin givimbak long ol gyaman skul we oli stap ronem olgeta. Oli tingbaot tok blong Jeova se: “Hae God [Jeova, NW] i talem se ‘Fasin ya blong givimbak long man we i mekem i nogud, mi nomo mi gat raet blong mekem. Mo mi bambae mi givimbak long olgeta.’ ” (Rom 12:19; Dutronome 32:35, 41-43) Oraet, naoia Jeova i givimbak. Hem i givimbak long Bigfala Babilon from blad blong ol gudfala man blong God.
Sakem Wan Bigfala Ston
9, 10. (a) ?Wan strong enjel i mekem mo i talem wanem? (b) ?Wanem samting i kamaot long taem blong Jeremaea we i kolosap sem mak long samting we strong enjel blong Revelesen 18:21 i mekem? ?Mo hemia i olsem wanem promes? (c) ?Samting we Jon i luk strong enjel i mekem, i olsem wan promes se wanem bambae i hapen?
9 Nekis samting we Jon i luk i pruvum se jajmen ya blong Jeova long Bigfala Babilon hem i laswan: “Nao wan strong enjel i tekem wan ston we i bigfala tumas, i sakem i go long solwora. Mo i talem se ‘Babilon, yu yu wan bigfala taon. Hemia wan saen blong soemaot fasin we God bambae i mekem long yu. Hem bambae i sakemdaon yu, we bambae man i no save luk yu bakegen samtaem.’ ” (Revelesen 18:21) Samting olsem i kamaot long taem blong Jeremaea, mo hem i olsem wan profet tok we i gat bigfala mining. God i talem long Jeremaea blong raetemdaon long wan buk “olgeta trabol we bambae i kam long Babilon.” Hem i givim buk ya long Seraea mo hem i talem long hem blong karem i go long Babilon. Seraea i folem oda blong Jeremaea, nao hem i ridimaot wan tok agens long taon ya Babilon se: “O Jeova, yu wan yu talemaot tok ya agens long ples ya, blong brekemdaon hem, blong i no moa gat man i stap long hem. Yes bambae i no moa gat man no anamol blong velej i stap, bambae i kam olsem drae ples nomo gogo i no save finis.” Nao Seraea i fasem wan ston long buk ya, nao hem i sakem i go long reva Yufretes, mo hem i talem se: “Long fasin ya nao, bambae Babilon i lus. Mo neva bambae hem i stanap bakegen, from we mi, bambae mi spolem hem.”—Jeremaea 51:59-64.
10 Taem man ya i sakem buk wetem ston we hem i fasem long buk ya tufala i go long reva, hemia i olsem promes se bambae Babilon i lus, we neva hem i save stanap bakegen. Taem aposol Jon i luk strong enjel i mekem samting olsemia, hem tu i olsem wan strong promes se plan blong Jeova long saed blong Bigfala Babilon, bambae i kamtru. Tede i gat ol ston nomo oli stap long ples we Babilon i stap long hem bifo. Samting ya i soemaot klia panis blong ol gyaman skul, we i kolosap nao.
11, 12. (a) ?Strong enjel ya i talem wanem long Bigfala Babilon? (b) ?Jeremaea i talem wanem profet tok long saed blong Jerusalem we i lego tru wosip? ?Hem i gat wanem mining long taem blong yumi?
11 Nao strong enjel ya i tok long Bigfala Babilon i se: “Long ples blong yu, bambae i no moa gat man blong kilim gita, mo man blong sing, bambae i no moa gat man blong blou bambu, mo man blong blou pupu. Noes blong ol samting ya bambae oli no moa harem. Bambae i no moa gat man we i gat gudhan blong mekem wok, mo bambae i no moa gat noes blong ston we i stap graenem kon i kam flaoa. Bambae i no moa gat laet i saenaot, mo bambae i no moa gat ol toktok blong man mo woman we tufala i jes mared. Be bifo, ol tredaman blong yu oli nambawan long olgeta tredaman long wol, mo long fasin blong yu blong wokem posen, yu yu trikim ol man blong olgeta kantri, yu pulum olgeta oli stap aninit long paoa blong yu.”—Revelesen 18:22, 23.
12 Profet tok blong Jeremaea long saed blong Jerusalem bifo we i lego tru wosip, i kolosap sem mak. Hem i talem se: “Bambae mi tekemaot noes blong glad mo noes blong ol singsing we oli haremgud long olgeta, bambae mi tekemaot voes blong man mo woman we tufala i jes mared, mo noes blong ston we i stap graenem wit i kam flaoa, mo laet we i stap saenaot. Olgeta ples ya bambae oli kam olsem drae ples nomo, bambae oli kam nogud olgeta.” (Jeremaea 25:10, 11) Krisendom we hem i bigfala haf blong Bigfala Babilon, bambae i no moa gat laef long hem, i olsem hif ston nomo. Samting we i kamaot long Jerusalem afta 607 B.K.T., taem i no moa gat laef long hem, hem i pija blong samting we bambae i kamaot long Krisendom. Krisendom ya, we fastaem hem i haremgud, hem i stap singsing, hem i bisi mo i gat plante noes long hem oltaem, bambae hem i foldaon olgeta, we i no gat laef long hem nating.
13. ?Wanem ol jenis we bambae oli kamaot long Bigfala Babilon kwiktaem nomo? ?Samting ya bambae i mekem wanem long “ol tredaman” blong hem?
13 Yes, olsem enjel ya i talem long Jon, olgeta haf blong Bigfala Babilon, we fastaem oli gat paoa long olgeta ples long wol, bambae oli kam olsem drae ples, we i no gat laef nating long hem. Ol “tredaman” blong hem, hemia ol haeman we oli rij we i rij, oli bin yusum Bigfala Babilon blong haedem ol rabis fasin blong olgeta, mo blong kasem ol samting we oli wantem. Mo ol lida blong ol skul oli winim sam samting blong olgeta tu taem oli soem olgeta wetem ol tredaman ya. Be ol tredaman ya bambae oli no moa gat Bigfala Babilon olsem fren blong olgeta. Bambae hem i no moa save trikim ol nesen blong wol wetem ol gyaman fasin blong ol skul.
Hem i Gat Fol Bigwan From Blad Blong Ol Man
14. ?Strong enjel i talem wanem risen blong Jeova i givim panis we i strong long Bigfala Babilon? ?Taem Jisas i stap long wol, hem i talem wanem we i kolosap sem mak?
14 Lastok blong strong enjel ya i talemaot from wanem Jeova i givim strong panis olsem long Bigfala Babilon. Enjel ya i talem se: “Bigfala taon ya Babilon, hem i kasem panis from we oli faenem we blad blong ol profet mo blad blong ol man blong God i stap long hem. Yes, oli faenem we blad blong olgeta man we ol man oli kilim olgeta, be i stap long ples ya Babilon.” (Revelesen 18:24) Taem Jisas i stap long wol, hem i talem long ol lida blong skul long Jerusalem se bambae oli kasem panis “from ded blong olgeta stret man blong wol ya . . . Hemia i stat long Ebel, we i no gat poen long hem,” i kam. Stret long profet tok ya, oli spolem rabis nesen ya long 70 K.T. (Matyu 23:35-38) Tede tu, ol lida blong ol gyaman skul oli gat fol from blad blong ol gudfala man blong God, from we oli kilim olgeta.
15. ?Wanem tufala store we i soemaot se Katolik Jyos long Jemani long taem blong ol Nasi i gat fol from blad blong ol gudfala man?
15 Long buk blong Guenter Lewy (The Catholic Church and Nazi Germany) hem i talem se: “Taem oli putum tabu long wok blong ol Wetnes blong Jeova long Baveria long Epril 13 [1933], Jyos i agri blong mekem wok we Ministri blong Edukesen mo ol Skul oli givim long hem, se hem i mas ripotem eniman we oli faenemaot se hem i stap folem skul ya we oli putum tabu long hem finis.” Taswe Katolik Jyos tu i gat fol from ol taosen Wetnes we i sanem olgeta oli go long ol rabis kalabus blong ol Nasi. I olsem we han blong jyos ya i doti from blad blong plante handred Wetnes we i kilim olgeta oli ded. Ol yangfala Wetnes, olsem Wilhelm Kusserow, oli soemaot se oli no fraet taem oli sutum olgeta oli ded wetem masket. Nao Hitler i ting se oli stap mekem i gud tumas long olgeta taem oli sutum olgeta wetem masket. Taswe brata blong Wilhelm, Wolfgang, we hem i gat 20 yia nomo, oli katemaot hed blong hem. Long semtaem, Katolik Jyos i stap pulum ol yangfala Katolik long Jemani blong faet gogo oli ded long ami blong kantri blong olgeta. !I isi nomo blong luksave se jyos i gat bigfala fol from blad blong ol gudfala man ya!
16, 17. (a) ?Bigfala Babilon i gat fol from blad blong hu? ?Mo olsem wanem Vatikan i gat fol from blad blong ol man Jyu we oli ded long han blong ol Nasi? (b) ?Wanem faswan samting we i soemaot se ol gyaman skul oli gat fol from blad blong plante milyan man we oli ded long ol faet long laswan handred yia nomo?
16 Be profet tok ya i talem se Bigfala Babilon i gat fol from blad blong “olgeta man we ol man oli kilim olgeta.” Samting ya i tru tumas long taem blong yumi. Eksampel, Katolik Jyos i givhan long Hitler blong kasem paoa long Jemani, taswe Vatikan i gat fol from blad blong sikis milyan man Jyu we oli ded long han blong ol Nasi. Mo tu, long laswan handred yia nomo, bitim wan handred milyan man oli ded long plante handred faet. ?Ol gyaman skul oli gat fol from samting ya? Yes, long tu rod.
17 Faswan rod, plante faet oli kamaot from we ol man oli blong ol defren skul. Eksampel, long 1946 kasem 1948, long India ol man Muslim oli faetem ol man Hindu from skul blong olgeta. Plante handred taosen man oli ded long faet ya. Afta 1980, Irak mo Iran tufala kantri i faet. Bakegen, samting ya i kamaot from we skul blong tufala nesen ya i defren, mo plante handred taosen man oli ded from. Long Not Aelan, ol Katolik man mo ol Protestan man oli faet, mo plante taosen man oli ded from. Ol faet we oli stap gohed long Lebanon oli kamaot from skul bakegen. Long 1976, wan man we i raetem nyuspepa (C. L. Sulzberger) i tokbaot samting ya i se: “Samting ya i nogud, be i tru, se ating stret haf no moa blong ol faet we oli stap gohed long wol naoia, oli kamaot from ol rao long saed blong skul.” Yes, long olgeta yia we Bigfala Babilon i stap long wol, i sem mak nomo.
18. ?Wanem namba tu samting we i soemaot se ol skul blong wol oli gat fol from blad blong ol man?
18 ?Wanem namba tu samting we i soemaot se oli gat fol from blad blong ol man? Long tingting blong Jeova, olgeta gyaman skul blong wol oli gat fol, from we oli no stap tijimgud ol man blong olgeta long trutok, long saed blong ol rul we Jeova i wantem se ol man blong hem oli folem. Oli no tijimgud ol man se ol man we oli wosip long God long trufala fasin, oli mas folem Jisas Kraes, mo oli mas soemaot lav long ol narafala, nating we oli kamaot long defren kantri no laen. (Maeka 4:3, 5; Jon 13:34, 35; Ol Wok 10:34, 35; 1 Jon 3:10-12) Ol skul blong Bigfala Babilon oli no stap lanem ol man long ol samting ya, taswe ol man blong olgeta oli stap joen long ol faet long wol. Samting ya i kamaot klia long tu bigfala faet blong wol biaen long yia 1900. !Tufala faet ya i stat insaed long Krisendom, mo long tufala faet ya, ol man blong ol skul oli faetem olgeta bakegen! Sipos ol man we oli stap talem se oli Kristin oli bin folem ol loa blong Baebol, tufala faet ya i no save kamaot.
19. ?Olsem wanem fol we Bigfala Babilon i gat from blad blong ol man i bigwan tumas?
19 Jeova i talem se Bigfala Babilon nao i gat fol from blad blong ol man ya. Sipos ol lida blong ol skul, speseli ol lida blong Krisendom, oli bin lanem ol man blong olgeta long ol trutok blong Baebol, oli no save kilim i ded ol man ya. Taswe i tru se Bigfala Babilon, we hem i rabis woman blong rod no olgeta gyaman skul blong wol, oli mas kasem panis blong Jeova. Hemia i no from “blad blong ol profet mo blad blong ol man blong God” nomo, we hem i ronem olgeta blong kilim olgeta oli ded, be from blad “blong olgeta man we ol man oli kilim olgeta.” Bigfala Babilon i gat fol bigwan from blad blong ol man ya. !Bambae i gud tumas taem hem i lus blong olwe!
[Bokis blong pija long pej 270]
Nogud Frut From We Oli Lego Gudfala Fasin
Long buk blong hem (The Catholic Church and Nazi Germany) Guenter Lewy i talem se: “Sipos Katolik Jyos long Jemani i agensem gavman blong ol Nasi taem i jes stat, maet ol samting we oli kamaot long wol oli defren olgeta. Sipos hem i bin mekem olsem, i save mekem ol man oli tinghae long Jyos, nating se i no winim Hitler mo blokem ol rabis fasin blong hem. Sipos hem i agensem Hitler, plante man oli mas ded, be ol man ya oli givim laef blong olgeta from wan bigfala risen. Sipos Hitler i luk se ol man long kantri blong hem oli no agri long hem, maet hem i fraet blong faet, mo samting ya i save sevem laef blong plante milyan man. . . . Oli kilim i ded plante taosen man Jemani long ol rabis kalabus blong Hitler from we oli no agri long Nasi gavman. Oli kilim i ded ol man Polan we oli skulgud. Plante handred taosen man Rasia we oli kolem olgeta se Slavik Untermenschen [hemia i min se oli no naf blong kolem olgeta se man], oli ded from ol raf fasin we oli mekem long olgeta. Mo oli kilim i ded 6,000,000 man from we oli ‘no man Arian’ (i min se oli no olsem ol man long Not Yurop we oli longfala, oli gat blu ae mo waet hea). Taem ol Nasi oli mekem ol samting ya, ol haeman blong Katolik Jyos long Jemani oli givim moa paoa long gavman ya from we oli agri long ol rabis fasin ya we oli mekem. Pop blong Rom, we hem i hed blong jyos long saed blong speret mo nambawan tija blong ol gudfala fasin long Katolik Jyos, hem i stap kwaet nomo.”—Pej 320, 341.
[Tok Blong Pija Long Pej 268]
Ol lida blong wol oli talem se, “Sore we sore tumas”
[Tok Blong Pija Long Pej 268]
Ol tredaman oli talem se, “Sore we sore tumas long yu”