Ol Skul Blong Is Oli Karem Tingting Ya
“Oltaem, mi bin tingting se sol we i no save ded, i wan trutok we olgeta man long wol oli bilif long hem. Taswe, mi sapraes tumas blong faenemaot se long ol kantri blong Is mo Wes tugeta, sam man we oli gat bigfala save oli bin rao wetem fulhat blong olgeta agensem bilif ya. Naoia mi stap askem se, ?olsem wanem tingting ya se sol i no save ded samtaem, i bin kasem ol Hindu?”—WAN STUDEN BLONG YUNIVESITI, WE I GRUAP LONG SKUL HINDU.
1. ?From wanem yumi intres blong save long stampa blong tijing ya se sol i no save ded samtaem, mo fasin we tijing ya i joen wetem plante skul?
?OLSEM wanem tingting ya se sol i no save ded samtaem i joen wetem skul Hindu mo sam narafala skul blong Is? Nating se ol man blong Wes oli no savegud ol skul ya, olgeta tu oli intres long kwestin ya, from we bilif ya i gat paoa long tingting blong olgeta man evriwan, long saed blong fyuja. Bighaf blong ol skul tede oli tijim se sol i no save ded samtaem. Taswe, save long saed blong stampa blong tijing ya, i save mekem se yumi kasem save moa long ol man we oli bilif long hem, mo yumi save toktok moa wetem olgeta.
2. ?From wanem India i gat bigfala paoa long ol skul long Esia?
2 Ninian Smart, we i wan tija long saed blong ol jyos long Yunivesiti blong Lankasta long Briten, i talem se: “India i bin gat bigfala paoa long ol narafala ples long Esia long saed blong skul. Hemia i no jes from we India i stampa blong plante skul, olsem skul Hindu, Budis, Jain, Sik, mo sam narafala skul. Be samting ya i kamaot from we wan long olgeta skul ya, Budis, i gat bigfala paoa long kastom blong kolosap olgeta ples long Is Esia.” Man Hindu ya, Nikhilananda, we i gat bigfala save, i talem se plante man we skul Budis i gat paoa long kastom blong olgeta, oli “tingbaot India yet olsem prapa ples blong olgeta long saed blong wosip.” Oraet, ?olsem wanem tijing ya se sol i no save ded samtaem, i kasem India mo plante narafala ples long Esia?
Tijing Blong Ol Hindu Se Man i Bon Bakegen Long Wan Narafala Bodi Afta Ded
3. ?Folem tok blong wan man blong raetem histri, ?ating hu i karem tingting ya i go long India, se sol blong dedman i save pas i go long wan narafala laef?
3 Long ol yia 500 B.K.T., Pythagoras mo ol man Gris we oli folem hem, oli stap leftemap tingting ya se sol blong dedman i save pas i go long wan narafala laef. Long semtaem, sam waes man blong Hindu we oli laef kolosap long reva Indus mo Ganjes long India, oli stap leftemap semfala tingting ya. Man blong raetem histri, Arnold Toynbee, i talem se: “I no wan aksiden we bilif ya i kamaot long Gris mo India long semtaem.” Hem i gohed blong talem se: “Ating, sam man we oli hafhaf Yurop mo Esia, we oli stap wokbaot olbaot, oli [gat paoa] long tufala ples ya evriwan. Long ol yia 700 mo 600 B.K.T., ol man ya oli kam kasem India, Saot-wes Esia, draeples long not saed blong Blak Si, mo poen blong Balka mo Anatonia.” I klia se ol man ya nao oli karem tingting ya se sol blong dedman i pas i go long wan narafala laef, i kam kasem India.
4. ?From wanem ol waesman blong Hindu oli tinghae long bilif ya se sol blong dedman i save pas i go long wan narafala laef?
4 Longtaem bifo finis, samwe long 1500 B.K.T., skul Hindu i bin stat long India, taem sam man we oli hafhaf Yurop mo India oli kamtru. Long stat blong skul ya olgeta, ol Hindu oli holem bilif ya se sol i defren long bodi, mo se sol i gohed blong laef afta ded. Taswe, ol Hindu oli wosipim ol olfala blong olgeta, mo oli putum kakae i stap long wan spesel ples, blong sol blong ol dedman ya oli save kam kakae. Plante handred yia biaen, tingting ya se sol blong dedman i save pas i go long wan narafala laef, i kasem India. Ating ol waes man blong Hindu oli laekem tingting ya, from we oli stap traehad blong save rod blong stretem ol rabis fasin mo fasin blong safa we i fulap long wol ya. Ale, ol waesman blong Hindu oli joenem tingting ya se sol blong dedman i save pas i go long wan narafala laef, wetem samting we oli kolem loa blong Kama. Hemia loa ya se i gat frut blong evri fasin we man i mekem. Long rod ya, oli wokem tingting ya se man i save bon bakegen long wan narafala bodi, we bambae hem i kasem blesing from ol gudfala samting we hem i bin mekem long laef blong hem bifo, no panis from ol nogud samting we hem i bin mekem.
5. ?Folem tingting blong skul Hindu, sol i stap traehad blong kasem wanem bigfala mak?
5 Be wan narafala tingting tu i gat paoa long tijing blong ol Hindu long saed blong sol. Encyclopædia of Religion and Ethics i talem se: “I luk olsem we long stat blong tingting ya se sol blong dedman i save pas i go long wan narafala laef, mo kama, no maet bifo long taem ya, i gat wan narafala tingting tu . . . we sloslou i stap kam strong long wan smol grup blong man long Not India, we oli gat save. Hemia tingting ya we oli kolem Brahman-Ātman [Brahman we i hae olgeta mo i stap olwe, paoa ya we i antap olgeta].” Oli joenem tingting ya wetem tingting se man i save bon bakegen long wan narafala bodi afta ded. Hemia i soem bigfala mak we ol Hindu oli stap traehad blong kasem. Oli wantem kamfri long fasin ya we oli stap pas i go long ol defren laef afta ded. Olsemia, oli save kam wan wetem paoa ya we i antap olgeta. Ol Hindu oli bilif se oli save kasem mak ya sipos oli traehad blong mekem fasin blong olgeta i kamgud moa, mo sipos oli kasem spesel save blong ol Hindu.
6, 7. ?Ol Hindu tede oli bilif olsem wanem long saed blong laef afta ded?
6 Olsem nao, ol waes man blong Hindu oli joenem tingting ya se sol blong dedman i pas i go long wan narafala laef, wetem loa blong Kama mo tingting blong Brahman. Long rod ya, oli wokem tijing ya se man i bon bakegen long wan narafala bodi afta ded. Octavio Paz, man Meksiko we i winim Nobel Praes from ol naesfala vas we hem i raetem, mo we i bin wok long India long nem blong kantri blong hem, i raetem se: “Taem skul Hindu i kasem plante ples, wan tingting i go wetem hem . . . wan tingting we i bigwan long wosip blong Brahman, skul Budis, mo plante narafala skul blong Esia: hemia se, bakegen mo bakegen, sol i stap pas i go long wan narafala laef afta ded.”
7 Tijing ya se man i bon bakegen long wan narafala bodi afta ded, i stampa tijing blong ol Hindu tede. Waesman blong ol Hindu, Nikhilananda, i talem se: “Olgeta Hindu we oli strong long skul blong olgeta, oli bilif se i no jes samfala we oli gat raet blong kasem blesing ya we oli no save ded samtaem, be olgeta man evriwan oli bon wetem raet ya.”
Skul Budis Mo Fasin Ya Blong Bon Bakegen Mo Bakegen
8-10. (a) ?Ol Budis oli talem wanem long saed blong laef? (b) ?Wan Budis we i gat bigfala save, i talem wanem blong eksplenem fasin we man i bon bakegen?
8 Skul Budis i stat long India samwe long 500 B.K.T. Kastom store blong ol Budis i talem se, wan boe blong king blong India, nem blong hem Siddhārtha Gautama, i stanemap skul Budis. Hem i tekem nem ya Buda afta we hem i kasem bigfala save. From we skul Hindu i stampa blong skul Budis, ol tijing blong tufala oli sem mak long sam fasin. Ol Budis oli bilif se man i ded mo i bon bakegen, mo samting ya i stap gohed oltaem. Olsem ol Hindu, ol Budis oli bilif se laef we man i gat naoia i dipen long ol samting we hem i bin mekem long wan narafala laef bifo.
9 Be, ol Budis oli no talem se man i gat wan sol we i gohed blong laef afta we bodi i ded. Arnold Toynbee i talem se: “[Buda] i luk se laef blong man i olsem plante defren filing mo tingting nomo we oli stap pas kwiktaem, mo we oli stap nomo from we man i wantem samting ya.” Nating se i olsem, Buda i bilif se wan samting—wan tingting no wan paoa—i stap pas i go long wan narafala laef afta ded, mo samting ya i kamaot bakegen mo bakegen. Wan man Budis we i gat hae save, Tija Walpola Rahula, i eksplenem se:
10 “Ol paoa blong bodi mo tingting we oli joen, hemia nao samting we i mekem wan man. Taem bodi i no moa wok nating, hemia yumi kolem ded. ?Be olgeta paoa ya oli lus taem bodi i no moa wok? Skul Buda i talem ‘No gat.’ Paoa blong wantem tumas blong laef, wantem blong gohed, wantem blong bon bakegen mo bakegen, hem i wan bigbigfala paoa we i save pusum man, pusum ol grup blong man, mo pusum wol ya. Paoa ya i bigwan moa i bitim ol narafala paoa, hem i antap long ol narafala paoa blong wol. Ol Budis oli talem se, paoa ya i no lus taem bodi i no moa wok mo man i ded. Paoa ya i gohed long wan narafala fasin, we i mekem se man i gat wan narafala laef, no i bon bakegen.”
11. ?Wanem tingting blong ol Budis long saed blong laef afta ded?
11 Ol Budis oli tingting olsem long saed blong laef afta ded: Laef i stap gohed oltaem, nomo sipos man i kasem laswan mak blong hem, hemia Nirvana, we i min se hem i kamfri long fasin ya blong bon bakegen mo bakegen. Nirvana i no minim fasin blong haremgud blong olwe, mo i no minim tu se man i kam wan wetem paoa ya we i antap olgeta. Hem i minim nomo se man i no moa stap—“ples we i no gat ded,” afta long laef blong man. Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary i talem se, “Nirvana” hem i “ples no fasin we i no moa gat wari, soa, mo ol trufala samting we oli hapen raonabaot long yumi.” Ol Budis oli no pulum ol man blong traem kasem mak we oli no save ded samtaem, be oli pulum olgeta blong go bitim samting ya, mo kasem Nirvana.
12-14. ?Olsem wanem ol defren kaen skul Budis oli gat tingting ya se sol i no save ded samtaem?
12 Taem skul Budis i kasem ol defren ples long Esia, ol tijing blong hem oli jenis lelebet blong joen wetem bilif blong ol manples. Eksampel, skul Budis Mahayana we i bigwan long Jaena mo Japan, i bilif long ol bodhisatva, hemia ol god long heven we bambae oli kam ol Buda. Ol god ya oli jusum blong no kasem Nirvana kwiktaem. Oli gohed nomo blong bon bakegen mo bakegen, from we oli wantem givhan long ol narafala blong kasem Nirvana. Taswe, wan man i save jusum blong gohed blong bon bakegen mo bakegen, nating se hem i naf blong kasem Nirvana.
13 Wan narafala jenis long skul Budis we i bigwan long Jaena mo Japan, hemia tijing ya Klin Kantri Blong Wes. Buda Amitabha, no Amida, i statem tijing ya. Ol man we oli singaot long nem blong Buda wetem bilif, oli bon bakegen long Klin Kantri ya, no paradaes. Taem oli stap long ples ya, i isi blong kasem mak we i hae olgeta, we oli gat olgeta save. ?Wanem i kamaot from tijing ya? Tija Smart we yumi tokbaot antap, i eksplenem se: “Long tingting blong ol man, naesfala ples ya paradaes we sam vas blong Mahayana oli tokbaot klia, i tekem ples blong nirvana. Hem i olsem bigfala mak we oli wantem kasem.”
14 Long Tibet, ol Budis oli tekem sam narafala bilif blong ol manples. Eksampel, buk blong ded long Tibet i tokbaot man, afta we hem i ded be i no bon bakegen yet. Hem i talem se ol dedman oli save luk bigfala laet blong paoa ya we i antap olgeta. Olgeta we oli no naf blong lukluk stret long laet ya, oli no save kamfri, be oli mas bon bakegen. I klia se, tingting ya blong sol we i no save ded samtaem i stap insaed long ol defren kaen skul Budis tu.
Skul Sinto Long Japan i Wosip Long Ol Olfala
15-17. (a) ?Olsem wanem skul Sinto i stat folem wosip blong speret blong ol olfala? (b) ?Olsem wanem bilif ya se sol i no save ded samtaem i wan bigfala tijing blong skul Sinto?
15 Bifo we ol Budis oli kamtru long Japan long ol yia 500 K.T., wan jyos i stap finis long ples ya. Jyos ya i no gat wan nem, mo ol bilif blong hem oli joen wetem ol rul mo kastom blong ol manples. Be, taem skul Budis i kamtru, i gat nid blong putum wan nem long jyos blong ol man Japan, blong makemaot se hem i defren long hemia we i kam long narafala ples. Ale, oli putum nem ya “Sinto” long hem, we i minim “rod blong ol god.”
16 ?Wanem bilif blong ol faswan Sinto long saed blong laef afta ded? Kodansha Encyclopedia of Japan i eksplenem se, taem ol man oli stat planem raes long ol bigfala plantesin blong wora, “i nidim we ol velej oli gat wan gudfala plan mo oli no olbaot. Ale, oli stanemap ol kastom blong skul long saed blong garen. Biaen, ol kastom ya oli kam bigfala haf blong skul Sinto.” Ol man ya oli fraet long sol blong dedman, mekem se oli stat folem sam kastom blong mekem ol sol ya oli stap kwaet. Biaen, hemia i kam wosip blong speret blong ol olfala.
17 Ol Sinto oli bilif se wan sol we i “lego” man finis, i gat prapa fasin blong hem yet, be ded i mekem hem i doti. Sipos ol man we oli krae long dedman oli folem sam spesel kastom, sol i save kam klin. Ale, hem i no moa gat fasin blong no laekem mo agensem narafala, hem i kam kwaet mo i gat gudfala fasin. Sloslou, speret blong olfala ya bambae i kam hae moa gogo i kam wan god, no wan speret we i lukaot long ol man. From we skul Sinto i stap long semtaem we skul Budis i stap, hem i tekem sam tijing blong Budis, olsem tijing blong paradaes. Taswe, yumi luk se bilif ya blong sol we i no save ded samtaem, i wan bigfala bilif blong skul Sinto tu.
Skul Tao Mo Sol We i No Save Ded, Confuscius Mo Wosip Blong Ol Olfala
18. ?Skul Tao i gat wanem tingting long saed blong sol we i no save ded samtaem?
18 Lao-tzu, we ol man oli talem se i stap long Jaena long ol yia 500 B.K.T., i statem skul Tao. Ol man long skul ya oli bilif se yumi stap laef blong mekem wan samting nomo, hemia blong mekem ol wok blong yumi oli joengud wetem Tao. Tao, hem i fasin blong ol samting raonabaot long yumi olsem ol tri mo flaoa. Long saed blong sol we i no save ded samtaem, skul Tao i bilif se: Tao i bos long heven mo wol. Hem i no gat wan stat mo wan en blong hem. Sipos man i mekem laef blong hem i laenap wetem Tao, hem i save kam wan wetem hem, mo i no save lus samtaem.
19-21. ?Tingting blong ol man long skul Tao i pulum olgeta blong traem mekem wanem?
19 From we ol faswan man long skul Tao oli traehad blong mekem laef blong olgeta i joengud wetem ol samting raonabaot long olgeta, sloslou oli intres moa long fasin blong ol samting ya blong neva lus, mo blong kamgud bakegen afta we wan samting i spolem olgeta. Oli ting se sipos oli mekem laef blong olgeta i laenapgud wetem Tao, no fasin blong ol samting raonabaot long olgeta, maet oli faenemaot fasin we i haed insaed long ol samting ya, nao maet oli no moa kasem kil long bodi blong olgeta, kasem sik, mo ded.
20 Taswe, ol man long skul Tao oli stat folem sam fasin we oli ting se oli save halpem bodi blong olgeta blong i no kam nogud, mo i no ded kwiktaem. Oli tingting dip, pulum win strong, mo oli tekem ol spesel kakae. I no longtaem biaen, i gat ol kastom store oli kamaot long saed blong ol man we oli no save ded samtaem. Ol man ya oli stap flae long ol klaod, mo oli stap kamtru mo lus bakegen, taem olgeta nomo oli wantem. Blong plante yia, oli laef long ol tabu hil mo ol aelan farawe, we oli dring wora blong naet, mo kakae ol majik frut nomo. Ol store blong histri blong Jaena, oli talem se long 219 B.K.T., hedgavman ya Ch’in Shih Huang Ti i sanem 3,000 boe mo gel oli go long sam sip, blong traem faenem aelan ya blong P’eng-lai we i stap long ol kastom store blong olgeta. Aelan ya i ples blong ol man we oli no save ded samtaem. Ol boe mo gel ya oli mas karem lif we i save blokem ded, i kambak wetem olgeta. Yumi save se, oli no kambak wetem lif ya we i olsem wan merikel.
21 Fasin ya blong traem faenem rod blong no ded samtaem, i pulum ol man long skul Tao blong yusum save we ol man blong sayens oli gat long taem bifo, blong traem wokem wan meresin we i save mekem olgeta oli laef olwe. Long tingting blong ol man we oli folem skul Tao, i gat tufala paoa ya, ‘yin’ mo ‘yang’ (woman mo man), we tufala i agensem tufala. Taem tufala paoa ya i joen, laef i stat. Taswe, taem ol man ya blong sayens oli meksemap led (we i blak, hemia yin), wetem mekuri (we i waet, hemia yang), oli stap folem semfala fasin we i statem laef. Long rod ya, oli bin ting se bambae oli wokem wan meresin we i save blokem ded.
22. ?Wanem i kamaot from we ol Budis oli gat paoa long skul blong Jaena?
22 Long ol yia 600 K.T., ol Budis oli gat paoa long skul blong Jaena. From samting ya, oli joenem sam bilif blong skul Budis wetem wok blong ol rabis speret, mo wosip blong ol olfala. Tija Smart i talem se: “Skul Budis mo Tao tugeta oli makemaot wan plan long saed blong bilif, mo ol tijing long saed blong laef afta ded, we oli no bin stap kliagud long wosip blong ol olfala blong Jaena bifo.”
23. ?Wanem tingting blong Confuscius long saed blong wosip blong ol olfala?
23 Confuscius i wan narafala bigfala waesman blong Jaena long ol yia 500 B.K.T. Tijing blong hem i kam stampa blong skul Konfyusas. Man ya i no talem plante samting long saed blong laef afta ded. Hem i makem moa se i impoten blong gat ol gudfala fasin, mo mekem samting we ol narafala man oli haremgud long hem. Be hem i tinghae long fasin blong wosip long ol olfala, mo hem i ting se i impoten blong folem ol kastom mo lafet we oli joen wetem speret blong ol olfala.
Sam Narafala Skul Blong Is
24. ?Skul Jain i tijim wanem long saed blong sol?
24 Long ol yia 500 B.K.T., skul Jain i stat long India. Man ya Mahāvīra, i stanemap skul ya. Hem i tijim se olgeta laef samting oli gat wan sol we i no save ded samtaem. Mo tu, blong mekem sol i kamfri long Kama, man i mas blokem hem wan long plante samting, mekem i strong tumas long hem wan, mo i no mas mekem wan raf fasin nating long ol narafala laef samting. Skul Jain i holem ol bilif ya kam kasem tede.
25, 26. ?Wanem sam bilif blong ol Hindu we oli stap long skul Sik?
25 India i stampa blong skul Sik tu. Samwe 19 milyan man oli folem skul ya. Hem i stat long ol yia 1500. Hindu tija ya Nānak i joenem ol gudfala poen blong skul Hindu wetem ol gudfala poen blong skul Islam, blong mekem wan skul. Skul Sik i folem ol bilif blong Hindu se sol i no save ded samtaem, man i bon bakegen long wan narafala bodi afta ded, mo Kama.
26 I klia se, bilif ya we laef i gohed afta we bodi i ded, i wan bigfala bilif long plante skul blong Is. ?Be olsem wanem long ol skul blong Krisendom, skul blong ol man Jyu, mo skul Islam?
[Tok blong pija long pej 9]
Bilif ya se man i bon bakegen long wan narafala bodi i stampa tijing blong ol Hindu
[Tok blong pija long pej 10]
SENTROL ESIA
KASMIR
TIBET
JAENA
KORIA
JAPAN
Banaras
INDIA
Buddh Gaya
MYANMA
TAELAN
SRI LANKA
KAMBODIA
JAVA
OL YIA 200 B.K.T.
FASWAN HANDRED YIA B.K.T.
FASWAN HANDRED YIA K.T.
OL YIA 300 K.T.
OL YIA 500 K.T.
OL YIA 600 K.T.
Skul Budis i gat paoa long olgeta ples long Is Esia
[Tok blong pija long pej 11]
Blong traem laef olwe, ol man long skul Tao oli mekem laef blong olgeta i laenap wetem ol samting raonabaot long olgeta, olsem ol tri mo flaoa
[Tok blong pija long pej 12]
Confuscius i tinghae long fasin blong wosip long ol olfala