Olsem Wanem Krisendom i Kam Haf Blong Wol Ya
BIAEN, Nesen blong Rom we i rul long ples ya we faswan Kristin skul i stat long hem, i lusum paoa blong hem. Plante man long histri oli talem se taem ya tu i laswan taem blong Kristin skul i winim hiten tijing. Bisop ya blong Anglikan, E. W. Barnes i raet blong tokbaot wan defren poen se: “Taem ol strong kastom oli lusum paoa blong olgeta, Kristin skul i no moa olsem wan strong bilif blong Jisas we hem i Kraes nomo: hem i kam wan jyos we i gud blong mekem ol man oli joengud long wan wol we ol man oli stap seraot.”—The Rise of Christianity.
Bifo we nesen ya i foldaon, ol buk blong histri long yia 100, 200, mo 300 K.T., oli soemaot se long plante fasin, olgeta we oli talem se oli man blong Jisas oli no joen long ol kastom blong Rom. Be tu hem i soemaot se fasin blong agensem trufala bilif, fasin, mo ogenaesesen i stap kam antap, stret olsem Jisas mo ol aposol blong hem oli bin talem. (Matyu 13:36-43; Ol Wok 20:29, 30; 2 Tesalonaeka 2:3-12; 2 Timote 2:16-18; 2 Pita 2:1-3, 10-22) Biaen samfala oli agensem trufala bilif from we oli joen long sam fasin blong ol man Gris mo Rom, mo samfala we oli talem se oli Kristin oli folem ol hiten tijing blong wol (olsem ol lafet blong hem mo wosip long woman god mo wan triniti god), waes blong hem (olsem bilif ya se wan sol i no save ded), mo fasin blong ol lida blong hem (samting ya i kam klia taem oli tekem fasin ya blong putumap ol pris mo pasta long jyos). Kristin skul ya nao, we i no moa holem stret tingting blong tru Kristin skul i pulum plante hiten man mo i kam wan paoa we fastaem ol haeman blong Rom oli traem blong stopem be biaen oli akseptem mo oli traehad blong yusum blong olgeta nomo blong winim sam samting blong olgeta from.
Wol i Winim Kristin Skul
Augustus Neander, wan man we i save gud histri blong jyos i soemaot ol trabol blong nyufala fasin fren ya blong “Kristin skul” mo wol ya. Sipos ol Kristin oli no moa seraot long fasin blong wol ya, hem i raetem se, “samting ya i save mekem jyos i meksap wetem fasin blong wol ya . . . from samting ya bambae jyos i spolem fasin klin blong hem, mo, nating se i luk olsem hem i stap win, bambae fasin blong wol i winim hem.”—General History of the Christian Religion and Church, Volyum 2, pej 161.
Hemia nao samting we i hapen. Afta long yia 300, hedgavman blong Rom, Constantine i traem blong yusum “Kristin” skul long taem blong hem blong mekem nesen blong hem i joen bakegen. Blong mekem olsem, hem i letem fasin fri long ol skul we oli talem se oli Kristin mo i karem sam wok blong ol hiten pris oli kam long ol haeman blong jyos. The New Encyclopædia Britannica i talem se: “Constantine i mekem se jyos i joen wetem fasin blong wol blong akseptem wok blong halpem ol man we oli stap raonabaot long olgeta mo givhan long ol hiten man blong joen long jyos.”
Skul Blong Nesen
Afta long Constantine, Hedgavman ya Julian (361 kasem 363 K.T.) i traehad blong agensem Kristin skul mo blong stanemap hiten skul bakegen. Be hem i no winim, mo 20 yia biaen, Hedgavman ya Theodosius 1 i putum tabu long hiten skul mo i stanemap “Kristin skul” we i bilif long Triniti olsem skul long Nesen blong Rom. Franis man ya Henri Marrou, wan man blong raetem histri i talem stret se: “Long en blong rul blong Theodosius, Kristin skul, no blong mekem i klia moa, otodoks Katolik, i kam bigfala skul long fulwan nesen blong Rom.” Otodoks Katolik i tekem ples blong tru Kristin skul mo hem i kam ‘haf blong wol ya.’ Skul blong Nesen ya i defren olgeta long skul blong ol faswan man blong Jisas, we hem i bin talem long olgeta se: “Yufala i no man blong wol ya.”—Jon 15:19.
Franis man ya Louis Rougier we hem wan man blong raetem histri mo hem i save gud long waes blong man, i raetem se: “Taem Kristin skul i go long plante ples, oli jenisim plante olfala samting insaed long hem gogo ol man oli no moa save luksave se hem i Kristin skul. . . . Fastaem hem i jyos blong ol pua man, we oli stap laef from presen we man i givim, be biaen i kam wan bigfala jyos we i stap agri wetem ol man we oli stap rul taem jyos ya i no naf blong bos long olgeta.”
Afta long yia 400 K.T., “Tabu man” blong Roman Katolik, Augustine i raetem bigfala buk blong hem, The City of God. Long buk ya hem i tokbaot tufala taon, “hemia blong God mo hemia blong wol ya.” ?Buk ya i makem fasin seraot blong ol Katolik mo fasin blong wol? No gat. Tija ya Latourette i talem se: “Augustine i luksave [se] tufala taon ya, hemia long wol mo hemia long heven, oli joen.” Augustine i tijim se “Kingdom blong God i stat finis long wol ya taem oli stanemap [Katolik] jyos.” (The New Encyclopædia Britannica, Macropædia, Volyum 4, pej 506) Taswe, nating se plan blong Augustine fastaem i olsem wanem, be ol tingting blong hem we hem i talemaot i mekem Katolik Jyos i joen plante long ol bisnes blong politik blong wol ya.
Wan Nesen We i Seraot
Long 395 K.T., taem Theodosius 1 i ded, Nesen blong Rom i seraot long tu haf. Nesen ya blong Is no Bisantin, bigfala taon blong hem i stap long Konstantinopel (bifo Bisantiam, naoia Istanbul), mo Nesen ya long Wes, bigfala taon blong hem (biaen 402 K.T.) i stap long Ravena, Itali. Samting we i kamaot se Krisendom i seraot long saed blong politik mo tu long saed blong skul. Long saed blong fasin joen blong Jyos mo Nesen, jyos ya long Nesen blong Is i folem tingting blong Eusebius blong Sisaria (we i laef semtaem wetem Bigfala Constantine). Eusebius i sakemaot Kristin rul ya blong stap seraot long fasin blong wol, hem i ting se sipos man we i rul mo nesen ya oli kam Kristin, Jyos mo Nesen bambae i save kam wan Kristin grup nomo, wetem rula ya we i stap wok olsem i pija blong God long wol. Otodoks Jyos long Is saed i bin gat fasin fren ya blong jyos wetem Nesen long ol handred yia we oli pas finis kam kasem naoia. The Orthodox Church, buk blong Timothy Ware we hem i wan bisop long Otodoks, i soemaot frut we i kamaot: “Fasin blong leftemap wan kantri i stap spolem Otodoks jyos long wan taosen yia we i pas.”
Long Wes saed, laswan hedgavman blong Rom i lusum paoa blong hem long 476 K.T. taem ol laen blong ol man Jemani oli kam agens long hem. Samting ya i makem en blong Nesen blong Rom long Wes saed. Long saed blong taem ya we i kam biaen we politik i no strong, The New Encyclopædia Britannica i talem se: “Oli stanemap wan nyufala paoa: Jyos blong Rom, jyos blong bisop blong Rom. Jyos ya i bilif se hem i nyufala paoa we i stanap biaen long Nesen blong Rom we i lus finis.” Insaeklopedia ya i gohed blong talem se: “Ol pop blong Rom . . . oli talem se rul blong jyos i bitim we i joen wetem nesen nomo mo oli stanemap wan bilif we oli kolem tufala naef blong faet, oli stap talem se Kraes i givim long pop, i no paoa long saed blong speret nomo blong lukaot long jyos, be tu paoa blong lukaot long ol gavman blong wol.”
Ol Bigfala Jyos Blong Protestan
Bitwin yia 500 mo 1350 K.T., Otodoks mo Roman Katolik jyos tufala i gohed blong joen fulwan long ol politik, oli intres bigwan long ol samting blong wol, mo ol faet. ?Be Protestan skul we i stanap afta yia 1500 i kambak long tru Kristin skul, we i no joen long fasin blong wol ya?
No gat. Yumi ridim long The New Encyclopædia Britannica se: “Ol Protestan ya we oli stanemap stampa tingting blong Luteran, Kalvinis, mo Anglikan . . . oli holemstrong long ol tingting blong Augustine, oli harem se ol tijing blong hem oli stret long olgeta . . . Wanwan long tri bigfala bilif blong Protestan we i stanap long Yurop biaen long yia 1500 . . . ol haeman blong Saksoni [sentrol Jemani], Swiselan, mo Engglan oli sapotem ol tijing ya mo oli stap joen wetem gavman olsem jyos i bin mekem long ol yia bitwin 500 mo 1350 B.K.T.”
Oli no kambak long trufala Kristin skul, samting ya we ol Protestan oli mekem (refomesen) i mekem fulap nyufala jyos oli stanap long kantri ya mo long ol taon mo ol jyos ya oli traehad blong frengud wetem ol politik gavman mo oli strong blong sapotem olgeta long ol faet blong olgeta. Yes, Katolik mo Protestan jyos oli bin pulum ol man blong faet long ol faet we oli mekem from skul. Long buk blong Arnold Toynbee, An Historian’s Approach to Religion, hem i raet blong tokbaot ol faet olsem: “Oli soemaot ol Katolik mo ol Protestan long Franis, Netalan, Jemani, mo Aerlan, mo ol grup blong Protestan we oli agensem sam narafala grup blong Protestan long Engglan mo Skotlan, olgeta oli yusum paoa blong ol ami blong traehad blong bos long narafala.” Ol faet naoia we i seraotem ol man Aerlan mo ples ya we bifo oli kolem Yugoslavia i soemaot se Roman Katolik, Otodoks, mo Protestan jyos oli joen fulwan yet long ol bisnes long wol ya.
?Ol samting ya i min se trufala Kristin skul, we i no joen long fasin blong wol ya, i no moa stap long wol? Bambae haf we i kam biaen i ansa long kwestin ya.
[Foto Credit Line blong pija long pej 8]
Scala/Art Resource, N.Y.