Wok Wetem Ogenaesesen We i Gohedgud Bitimol Narawan
OLSEM ROBERT HATZFELD I TALEM
Tede plante man tumas we oli yusum remot kontrol blong mekem televisin i wok blong oli lukluk ol nyus blong naet we oli stap long kala, oli no ting se samting ya i wan bigfala samting. !Be, i olsem yestede nomo taem mi wan boe blong 12 yia we ae i opengud, mi stap lukluk wan sinema we i soem pija blong wan man we i bigwan bitim wan trufala man mo hem i stap toktok!
MAET yu gat tingting se, hemia i no rili wan impoten nyus. Be samting ya i rili olsem wan merikel long tingting blong mi long 1915, long taem ya we ol sinema oli soem long blak mo waet kala nomo, mo ol man oli no toktok. Pija blong wan saes man we i gat bigfala mustas i kamaot long kaliko blong sinema mo i talem se: “I.B.S.A., ‘International Bible Students Association’ oli soemaot Sinema blong Olgeta Samting We God i Mekem.” Long tufala haoa we i kam biaen, mifala i lukluk bigfala store we Baebol i talem. Mesej blong store ya we i kamaot long Baebol, i klia mo i mekem mifala i haremgud. Be, samting we i rili pulum tingting blong mi, hemia pija we i muvmuf, we insaed i gat sam pija we oli no muvmuf we oli gat kala, mo toktok we i joen stret wetem ol pija ya.
Long taem ya, mi mi no luksave se fasin blong mi, olsem wan yangfala blong laekem tumas ol nyufala teknik long taem ya, bambae i lidim mi blong mekem wan wok long ful laef blong mi long ogenaesesen ya we i stap gohedgud bitim ol narawan long wol ya.
Taem We Mi Pikinini
Long 1891, papa blong mi i aot long Dilenbeg, Jemani, i kam long eria blong ol man Jemani long Alegeni, Pensylvania, Yunaeted Stet. Biaen, hem i mitim wan gel long wan famle blong Jemani long ples ya, mo tufala i mared. Mi mi bon long Julae 7, 1903, mo mi gruap long wan famle we i tijim mi blong toktok lanwis Jemani mo Engglis semtaem. Jes bifo we Faswan Bigfala Faet blong Wol i stat long 1914, sik ya tibi i kasem fulap man, ale i kilim i ded papa mo mama blong mi tu, mo biaen mi mi stap mi wan. Bubu man blong mi i ded taem wan string long hed blong hem i brok samwe long semtaem ya.
Wetem kaengud fasin, anti blong mi, Minna Boemer, i tekem mi i kam long famle blong hem. Hem i talem se: “Mi gat faef pikinini finis. Ating i gud blong gat wan moa.” Nating se mi sore tumas long papa mo mama blong mi, Anti Minna i lukaotgud long mi.
Longtaem finis, anti blong mi i wan memba blong Kongregesen blong ol Baebol Studen long Alegeni (nem we oli yusum blong kolem ol Wetnes blong Jeova long taem ya). Samtaem bifo long 1909, Brata C. T. Russell, we i presiden blong ‘Watch Tower Society’ long taem ya, hem tu i kam long kongregesen ya. Anti Minna i tekem mi long ol miting. Nating se long taem ya, famle blong mifala i no traehad blong stadi no blong prij, wanem samting we mifala i harem long ol miting, mifala i tekem evri jans blong serem wetem ol man we mifala i save olgeta.
Long taem ya nao we “Foto-Sinema” i mekem se mi mi sapraes tumas. From we mi intres tumas blong luk olsem wanem ol mesin oli wok, ol nyufala teknik blong tekem foto mo voes we i joen stret wetem pija, oli pulum tingting blong mi, olsem fasin ya we oli save mekem pija i spid no i kam slou moa. !Taem oli soem pija blong ol flaoa we oli open sloslou, mi haremgud tumas!
Long 1916, ded blong Brata Russell i mekem mifala i sore tumas. From we mifala i stap nomo long Alegeni, mifala i go long tok blong berem hem long Kanigi Haos. Hemia haos ya we Brata Russell mo E. L. Eaton, tufala i bin agensem tufala long hem long 1903. Mi bin harem ol store blong pasta ya blong Metodis Episkopelian Jyos we i singaot C. T. Russell blong rao wetem toktok blong sikis dei, hem i wantem spolem gudnem blong Brata Russell long saed blong hae save blong hem long Baebol. Be samting we i defren i kamaot, oli talem se, Russell i ‘kafsaedem wora long hel.’ Sara Kaelin, wan fultaem Kristin minista long Pitasbeg we plante man oli save hem, i savegud Russell mo waef blong hem. Long taem ya we oli berem Russell, hem i luk Maria Russell i putum sam flaoa antap long bokis blong dedman wetem wan leta se, “I Go Long Hasban Blong Mi We Mi Laekem Hem Tumas.” Nating se hem i lego Brata Russell sam yia bifo, Maria i stap tingbaot hem yet olsem hasban blong hem.
Taem ol yia oli stap pas, mi gat plante jans blong kasem moa save long saed blong ol teknik we bambae mi yusum long wok blong mi long fyuja. Angkel we loa i givim raet long hem blong lukaot long mi, hem i wan man blong bildim haos. Long ol skul holede, hem i letem mi blong wok wetem ol man blong hem, we oli ol man blong wokem lektrik, tekemaot ol laet we oli wok wetem gas long ol haos we oli bildim longtaem bifo mo putum hemia we oli wok wetem lektrik. Long 1918, ol studen long skul blong mifala oli wokem ol radyo we man i save yusum blong toktok i go long narafala ples. Mifala i joen wanples long sam naet blong stadi mo mekem sam tes blong luk olsem wanem lektrik i save pulum stil. Long 1926 mi mo wan fren, mitufala i mekem disisen blong traem mekem drim we mitufala i gat taem mitufala i pikinini, i kamtru—blong wok long ol sip mo goraon long wol. Mitufala i putum nem blong mitufala long skul blong ‘Radio Corporation of America’ blong wok long ol radyo blong sanem mesej i go long narafala ples.
Wan Nyufala Laef Long Betel
Skul blong radyo we mitufala i go long hem i stap long Nyu Yok Siti, taswe mi mi stap gokros long reva blong go long Bruklin from ol miting blong ol Baebol Studen, we mifala i rentem wan rum blong wan olfala Tempel blong Mason blong mekem ol miting ya long hem. Long taem ya, i gat wan kongregesen nomo long ful eria blong bigfala taon blong Nyu Yok. Taem ol brata long Betel (ples we famle blong ol hedkwota blong ol Baebol Studen oli stap long hem) oli save se mi stap stadi blong gat wan laesens blong wok wetem radyo, oli talem se: “?From wanem yu wantem go long sip? Mifala i gat wan radyo stesen long ples ya mo mifala i nidim wan man blong wokem radyo long hem.” Oli singaot mi blong kam long ofis blong oli askem sam kwestin long mi. Mi no save wan samting nating long saed blong Betel, mi save nomo se hem i hedkwota blong ol Baebol Studen.
Ol brata oli toktok wetem mi mo oli talem long mi se i gud we mi gohed gogo mi finisim skul blong mi, kasem wan laesens blong wok, mo kam long Betel. Afta we mi winim eksam blong mi long skul, mi no go wok long sip blong go long ol narafala kantri, be mi fulumap smol klos we mi mi gat, mo mi klaem long wan tren we i stap pas aninit long graon, ale mi go long Betel. Nating se mi mi givim laef blong mi long Jeova finis mo mi joen long wok blong prij sam yia finis, mi mi no baptaes kasem Desemba 1926, tu wik afta we mi kasem Betel. Fasin ya i kamaot plante long taem ya.
Long taem ya, Betel i fasfas wetem 150 memba blong hem. I gat fofala brata long wan rum. I no longtaem mi savegud bighaf blong olgeta, from we mifala evriwan i kakae, wok, mo slip long wan bigfala haos, mo tu, mifala evriwan i stap go long wan kongregesen ya nomo we i stap long Nyu Yok Siti. Oli finis blong bildim nyufala Haos Betel long 124 Kolombia Haets long 1927, mo mifala i save stap we tu brata i slip long wan rum.
Long 1927 tu, nyufala faktri long 117 Adams Rod i statem wok blong hem. Mi givhan blong tekemaot ol mesin long olfala faktri long 55 Konkod Rod. Wetem ol radyo, i gat ol elevetaa long faktri, ol mesin blong prentem buk, ol samting blong wasem klos, laet we i wok wetem oel—sipos eniwan long olgeta i gat wan waea, mi mi wokem samting ya.
Be, Betel i no wan faktri nomo. Wetem evri buk, evri traket, evri magasin, i gat wan bigfala hif blong ol man we oli gat tingting daon mo oli wok strong blong mekem. Mak blong olgeta i no se oli wantem ol man oli lukluk olgeta mo blong kasem haenem long wol. !Be, oli wantem nomo blong finisim wok blong Masta—mo i gat plante wok blong mekem!
Joen Wetem Brata Rutherford
Mi mi kasem bigfala blesing long jans ya blong wok wetem Joseph F. Rutherford, seken presiden blong Sosaeti. Hem i wan bigfala man, i longfala kasem 183 sentimita, i no fatfat, be i saesgud. Plante long ol yangfala brata long Betel oli fraet lelebet long hem kasem we oli savegud hem. Oltaem hem i stap stadi, i stap mekemrere ol buk blong oli prentem.
Brata Rutherford i gat gudfala fasin blong mekem man i laf. I gat tufala olfala sista long Betel famle we tufala i bin stap long Betel stat long taem blong Brata Russell. Fasin blong tufala i strong lelebet mo tufala i bilif se i no stret blong laf wetem bigfala voes nating se wan samting i fani. Samtaem long taem blong kakae, Brata Rutherford i talem wan store we i mekem evriwan oli laf, we i mekem se tufala sista ya oli kros. Be plante taem tu, long taem blong kakae, Brata Rutherford i lidim wan dip storeyan long saed blong Baebol.
Brata Rutherford i wan gudfala man blong kuk mo i glad blong mekem kakae blong ol fren. Wan dei, ol man we oli kuk long Betel, oli brebrekem ol bun blong faol taem oli stap katkatem ol faol. Hem i wokbaot i kam insaed long kijin mo i soem long olgeta, stret rod blong katem faol. !Hem i no wantem ol pis bun long kakae blong hem!
Plante taem, mi mi stap wetem Brata Rutherford taem hem i stap spel, olsem long radyo stesen blong mifala, WBBR, no long rum blong stadi blong hem long Steten Aelan. Hem i wan man we i gat fasin kaen mo i mekem samting we hem i talem. Samting we hem i no stap mekem, hem i no save askem long ol narafala blong mekem. I defren olgeta long ol bigman blong plante narafala skul, Brata Rutherford i wan bigman we i bigman long saed blong speret mo i gat gudfala fasin. I klia nomo we hem i laef blong mekem wok blong Kingdom blong Jeova.
Ol Hadtaem Long Saed Blong Mane
Sam yia afta we mi mi kasem Betel, wol i fesem Bigfala Hadtaem long saed blong mane. Ol bigfala kampani long saed blong mane oli foldaon, sem mak olsem praes blong ol samting. I had blong faenem wok, mo ol wokman oli kasem smol mane nomo. Wok long Betel i stap gohed from ol presen mane nomo, mo oltaem, Jeova i mekem sua se i gat inaf mane blong mekem wok i gohed. Neva mifala i sot long kakae, nating se maet kakae ya i no stret wetem tingting blong wanwan long mifala. Mifala i mas lukaotgud long fasin blong yusum mane, mo ol brata we oli no stap laef long Betel oli givhan long mifala sipos oli naf blong mekem.
Long 1932, Brata Robert Martin, wan brata we i fasgud long God we i lukaot long faktri blong mifala, hem i ded. Ale oli putumap Nathan Knorr we i gat 27 yia, blong tekem ples blong hem. Hem i wan yangfala man we i nafgud. Mi no tingbaot wan man we i had long hem blong akseptem Brata Knorr olsem man blong lukaot long faktri. Long medel blong ol narafala brata we oli fasgud long God, i gat John Kurzen, George Kelly, Doug Galbraith, Ralph Leffler, mo Ed Becker—olgeta gudfala brata we oli wok wetem mi—oli glad blong yusum gudhan blong olgeta mo waes blong olgeta long wok blong Kingdom.—Lukluk Eksodas 35:34, 35.
Wok Wetem Radyo
Ogenaesesen blong mifala i gat wan tingting nomo we i folem wetem ful hat, hemia blong talemaot gud nyus long enikaen rod we oli save mekem. Ful wol i mas kasem save long Kingdom, be namba blong mifala i kasem sam taosen nomo. Save long saed blong radyo i jes stat nomo biaen long Faswan Bigfala Faet blong Wol. Be, ol brata we oli gat fasin luksave oli ting se radyo i rod we Jeova i givim blong toktok long taem ya. Ale long 1923, oli stat blong bildim WBBR radyo stesen long Staten Aelan, wan long faef eria blong Nyu Yok Siti.
Samtaem mi nomo mi stap olsem man we i wok long radyo stesen blong mifala. Mi mi stap long ples ya long Staten Aelan be mi tekem tri haoa blong ron long bot mo tren blong go long faktri long Bruklin blong mekem sam wok long saed blong lektrik no mekanik. Blong mekem se radyo stesen blong mifala i no dipen long eni narafala bisnes, mifala i putumap wan enjin we i ron long masut blong givim lektrik. Long Staten Aelan, mifala i gat prapa wel blong wora blong mifala mo wan garen tu, we i givim kakae long smol namba blong ol brata we oli wok long ples ya mo Betel famle long Bruklin.
Kasem taem we i gat sam moa man blong wok oli kam, responsabiliti blong lukaot long radyo i mekem se mi joen smol nomo long ol miting mo long wok blong prij. I no gat taem nating blong joen wetem ol narafala blong spel no mekem wan trep long wiken, i gat wan spel nomo blong mifala evri yia. Wan taem, wan man i askem long mi se: “?Wetem wok olsem we i tekem tumas taem, yu gat tingting blong livim Betel samtaem?” Mi mas ansa stret se: “No gat.” Hem i wan jans mo wan glad blong stap mo blong wok wetem plante brata mo sista we oli givim laef blong olgeta long Jeova. Mo oltaem i gat wok we mifala i mas mekem, sam nyufala wok blong mekem.
Mifala i mekem mo talemaot ol store long radyo we oli pulum intres blong ol man. From we mifala i no gat sam spesel samting blong mekem ol defren saon oli kamaot, mifala i mas mekem folem prapa tingting blong mifala. Mifala i mekem wan mesin we i save mekem saon blong wan kwaet win mo wan strong win. Mifala i kilim wud wetem ol haf blong sel kokonas blong mekem noes blong hos we i stap ron long ol rod we i gat ston. Evri store i wan wok we i no isi nating. Mo ol man oli lesin. Long taem ya we i no gat plante samting blong pulum tingting blong ol man, plante man oli sidaon mo oli lesingud long radyo.
Long ol yia biaen long 1920 mo long stat blong 1930, Sosaeti i mekem wan nyufala samting wetem radyo we i bitim ol narafala samting bifo, plante taem, oli joenem plante radyo stesen wanples blong mekem se plante ples wantaem oli lesin long wan program. Olsem nao, nyus blong Kingdom i kasem plante milyan man raonabaot long wol.
Fonograf
Long ol yia biaen long 1935 mo long stat blong 1940, mifala i droem plan mo bildim ol mesin blong toktok, ol fonograf, mo ol narafala mesin blong givim saon. Wetem wan mesin blong sapenem aean, mifala i katem ol stampa rikod aot long ol raon rikod we oli wokem long wan samting olsem plastik (beeswax). Biaen mifala i luk wetem glas blong jekemapgud evri stampa rikod blong mekem sua se i no gat wan samting i rong long olgeta. Sipos i gat wan samting, mifala i mas mekem rikod bakegen mo yusum mesin blong katem aean bakegen. Biaen mifala i sanem ol stampa rikod we mifala i wokem long samting olsem plastik i go long wan kampani blong mekem rikod, ale oli jes mekemgud ol rikod blong fonograf, mo blong ol mesin we mifala i stap yusum long radyo stesen.
Wan taem we i gud tumas we mi tingbaotgud, hemia tok we Brata Rutherford i mekem long 1933, nem blong hem, “Tabu Yia Blong Pis mo Plante Samting, Bambae i Gat Paoa Long Ol Man.” Pop i bin talemaot se yia ya i wan “tabu yia,” mo wetem radyo mo fonograf, mifala i soemaot se tok ya i no tru mo se i no gat wan tabu samting i save kamaot long hem. Samting we i kamaot se, long yia ya, Hitler i tekem paoa wetem help blong Katolik Jyos, ale olgeta hop blong pis i lus.
Long Yunaeted Stet, oli putumap grup ya ‘Katolik Aksin’ blong mekem ol samting we Katolik Jyos i wantem oli kamtru. Oli putumap ol man blong olgeta blong lukaot long ol bigfala nyuspepa, ol magasin, mo ol man blong prentem ol buk. Oli meksap long politik mo oli talem se oli mas blokem eni radyo stesen we i stap givimaot ol tok blong mifala long Baebol. Ol grup ya we Katolik Aksin i putumap oli ronem plante Wetnes, antap moa long Nyu Jese we i stap kolosap long mifala. !Taem ya i pulum tingting blong mi bigwan!
Haremgud Long Wok Blong Prij
Long 1955, ol man blong talemaot Kingdom we namba blong olgeta i stap gru, i stap kasem moa man stret long haos blong olgeta. Samting ya i wokgud moa bitim radyo blong halpem ol wanwan man blong kasem save long trutok blong Baebol. Taswe long 1957, oli mekem disisen blong salem WBBR mo yusum mane blong hem blong mekem wok blong misinari i go moa long ol narafala kantri.
Long 1955, oli sanem mi long Bedfod Kongregesen long Bruklin, mo long ples ya, oltaem mi mi lidim Wajtaoa Stadi. Mo tu, Sosaeti i sanem mi olsem man blong goraon blong givim tok long not blong Nyu Yok, Pensylvania, Konetikut, mo Nyu Jese. Taem oli sanem mi long Bedfod Kongregesen, mi stap tingting se, ‘Mi mi gat bitim 50 yia. Stret naoia, i gud mi mi joen plante long wok blong prij. Biaen maet bodi blong mi i save soa mo mi no moa save haremgud tumas long wok ya.’
Afta long ol yia ya we mi stap wok wetem radyo blong planem ol sid blong Kingdom, mi mi haremgud tumas blong planem mo sakem wora long ol sid blong trutok blong Baebol stret wetem ol wanwan man. Mi rili haremgud blong wok wetem kongregesen ya. Ol defren brata sista oli tekem mi i kam long haos blong olgeta, oli mekem mi mi harem i gud tumas. Sam long ol pikinini blong ol famle ya, we naoia oli bigwan finis, oli stap kolem mi yet se abu. Long 30 yia, mifala i gat ol gudfala taem long wok blong prij, kasem we problem long tufala leg mo fut blong mi i mekem se mi no moa save go antap long ol step no ron long ol tren aninit long graon. Long 1985, oli sanem mi i go long Bruklin Haets Kongregesen, we i stap stret long Betel.
Taem ogenaesesen blong Jeova i stap kam bigfala moa, mi gat jans blong luk blesing blong hem long ol narafala ples taem mi joen long ol bigbigfala asembli blong ol Wetnes blong Jeova long ol kantri we oli stap farawe. !From samting ya, afta long ol yia we oli bin pas, mi mi save goraon long wol! Stat biaen long 1950, sam long mifala we i wok long Betel, mifala i luk London, Paris, Rom, Nurembeg, mo Kopenhagen. Mifala i pas long ol plen we bifo oli plen blong faet, long bot, mo tren. Tru ya, ol trep ya oli gud tumas, be samting we mifala i luk we i mekem mifala i haremgud moa, hemia bigfala hif blong ol brata sista we oli mekem welkam long mifala wetem fasin lav. Long ol yia we oli kam biaen, mifala i mekem trep i go long ol kantri long Is, long Wes Yurop bakegen, mo i no longtaem i pas, long Is Yurop. Ol nambawan asembli long Polan, Jemani, mo Jekoslovakia, oli mekem mifala i haremgud tumas. !Tiokratik famle blong yumi i gru bigwan tumas stat long taem we mi mi kam haf blong hem!
God i Lidim
Samting we i luk olsem ol smosmol step we ogenaesesen i tekem, biaen i kam olsem bigfala step. Taem mifala i stap wok long ol nyufala samting, we oli olsem tul nomo blong halpem mifala blong mekem wok blong prij, ?hu i save talem bigfala namba blong man we bambae i kam antap long fyuja? Mifala i bin gohed wetem bilif, mifala i folem rod we Jeova i stap soemaot.
Ogenaesesen ya we i stap gohedgud i no fraet blong yusum ol nyufala teknik no blong mekem ol prapa teknik blong hem blong givhan long wok blong prij raonabaot long wol. Sam long ol fasin we oli folem blong mekem wok blong talemaot Kingdom i go moa, se oli prij long ol haos wanwan, oli yusum radyo, prij wetem fonograf, mo program blong mekem ol Baebol stadi long haos blong ol man. Ol mesin we mifala i putumap blong prentem ol buk long taem bifo mo ol nyufala program blong kompyuta mo blong prentem ol buk long plante lanwis we mifala i stap yusum naoia, oli bigfala wok ya. Wajtaoa Baebol Skul blong Gilead, Tiokratik Skul, mo ol asembli we oli kamaot oltaem, oli bin sam rod blong leftemap nem blong Jeova God mo Pikinini blong hem. Mi bin gat jans blong luk wetem prapa ae blong mi mo blong joen long olgeta samting ya.
I klia long mi se ogenaesesen blong Jeova long wol ya we tabu speret i lidim, i stap kasem help blong lidim hem long wanem samting we hem i mas mekem mo olsem wanem blong mekem. Fulwan ogenaesesen blong hem long heven mo long wol, hemia we man i save luk mo we man i no save luk, tufala i wok tugeta.
Neva mi harem nogud from mi stopem plan blong mi, olsem wan yangfala, blong pas long sip i goraon long wol. !Yes, ol samting we i moa gud mo i gat moa mining bitim ol narafala samting long wol oli stap hapen stret long ples ya, long ogenaesesen blong Jeova! Ale, mi bin kasem plante, plante glad mo blesing long trep we mi mekem long rod blong “go stap antap,” mo mi no sore nating we mi bin folem rod ya.—Filipae 3:13, 14.
Oltaem mi talem long ol yangfala blong tingbaot 1914—hemia, Ol Sam 19:14, we i talem se: ‘Jeova, yu yu strong ples blong haed blong mi, mo yu yu mekem mi mi fri. Prea blong mi, we ol tok blong mi mo ol tingting blong mi bambae oli stretgud long fes blong yu.’ Yumi wantem mekem Jeova i haremgud long evri samting we yumi mekem mo prea olsem Deved se: ‘Jeova, plis yu tijim mi long ol fasin blong yu, yu mekem mi mi savegud ol rod blong yu. Yu tijim mi, blong mi save folem trutok blong yu long olgeta laef blong mi, from we yu nomo yu God blong mi, we yu stap sevem mi. Oltaem mi mi trastem yu.’ (Ol Sam 25:4, 5) Ol tok ya oli gat plante mining. Taem yumi stap tingbaot olgeta, samting ya i save halpem yumi blong stap long stret rod, go long stret ples, folem ogenaesesen blong Jeova we i stap gohedgud.
[Futnot]
a Samting we i stap leftemap man i go long store haos.
[Tok blong pija long pej 23]
Brata Rutherford i glad blong mekemrere kakae blong ol fren
[Tok blong pija long pej 25]
Robert Hatzfeld i stap mekem ol mesin oli wok long radyo stesen long WBBR
[Tok blong pija long pej 26]
Wan foto blong Brata Hatzfeld i no longtaem i pas