Sayens, Skul, Mo Fasin Blong Lukaot Trutok
“From we plante gyaman skul i bin kasem plante ples . . . samting ya i gat paoa long mi.”—Charles Darwin
LONG ol yia jes biaen long 1800, sayens mo skul, tufala i stap joengud. Buk ya Darwin: Before and After, i talem se: “Long ol buk blong sayens tu, ol man we oli raetem oli no fraet blong tokbaot God olsem we i prapa fasin blong olgeta blong bilif long hem mo i kamaot long hat blong olgeta.”
Origin of Species blong Darwin i givhan blong jenisim samting ya. Sayens mo evolusen i statem wan fasin fren we i sakemaot skul—mo God. Masta Julian Huxley i talem se: “Long tingting blong man we i bilif long evolusen, hem i no moa nid blong bilif, mo i no moa gat ples long laef blong hem blong bilif se i gat wan man i stap we i hae moa, we i wokem olgeta samting.”
Tede oli talem se tingting blong evolusen i wan bigfala stampa blong sayens, we oli no save sakemaot. Man ya blong stadi long ol samting we oli mekemap laef, Fred Hoyle i makemaot wan stampa risen blong fasin joen ya se: “Ol sayentis we oli folemgud tingting blong sayens we i stap longtaem finis, oli wari moa blong traem blokem fasin blong tekembak eni rong tingting no fasin blong skul bifo bitim we oli traem lukaot trutok.” ?Wanem rong tingting ya we i mekem se ol man blong sayens oli agensem tumas ol skul?
Skul i Spolem Tingting Ya Se God i Wokem Olgeta Samting
“Wan grup blong ol man we oli bilif se God i wokem olgeta samting”—bighaf blong olgeta oli joen wetem grup blong ol man we oli strong blong folem tingting blong ol faswan Protestan—oli traem blong sapotem Baebol, ale oli talem se wol mo olgeta samting long skae oli no stap 10,000 yia yet. Rong tingting ya i mekem se ol man blong stadi long ol ston blong faenemaot histri blong wol, ol man blong stadi long ol sta, mo ol man blong stadi long ol samting we i mekemap laef, oli laf, from we tingting ya i agensem ol samting we oli faenemaot.
?Be Baebol i rili talem wanem? “Bifo we bifo olgeta, God i mekem wol mo skae.” (Jenesis 1:1) Baebol i no talem stret hamas yia God i tekem blong mekem tufala. Baebol i no talemaot “fas dei” we God i mekem ol samting, kasem Jenesis 1:3-5. “Wol mo skae,” tufala i stap finis, taem faswan “dei” ya i stat. ?From samting ya, i stret blong ting se skae mo wol, tufala i bin stap plante bilyan yia finis, olsem ol sayentis oli talem? Maet tufala i bin stap plante bilyan yia finis. Baebol i no talemaot hamas yia oli bin stap finis.
Wan narafala rong tingting blong skul, hemia fasin we samfala oli folem blong eksplenem ol sikis ‘dei’ we God i mekem olgeta samting long olgeta. Samfala long grup blong ol man we oli strong blong folem tingting blong ol faswan Protestan, oli talem se ol dei ya oli ol stret dei, mekem se God i wokem olgeta samting long wol long 144 haoa nomo. Samting ya i mekem se ol sayentis oli no moa bilif long skul, from we oli harem se tok ya i agensem ol klia pruf we ol man blong sayens oli faenemaot.
Be, grup blong ol man we oli strong blong folem tingting blong ol faswan Protestan, fasin blong olgeta blong eksplenem Baebol—i no Baebol hem wan—i no laenap wetem sayens. Baebol i no talem se ol wanwan “dei” we God i mekem ol samting long olgeta, oli ol dei we longfala blong olgeta i kasem 24 haoa; hem i joenem olgeta ‘dei’ ya blong mekem wan dei we i moa longfala we ‘Jeova God i mekem wol mo skae’ long hem, samting ya i soem se i no olgeta ‘dei’ long Baebol, we longfala blong olgeta i 24 haoa nomo. (Jenesis 2:4) Maet sam long ol ‘dei’ ya oli kasem plante taosen yia.a
Olsem nao, grup blong ol man we oli bilif se i gat wan man i wokem olgeta samting long ol prapa dei mo grup blong ol man we oli strong blong folem tingting blong ol faswan Protestan, oli spolem tingting ya se God i wokem olgeta samting. Ol tijing blong olgeta long saed blong hamas yia blong wol mo long skae mo longfala blong ol ‘dei’ we God i wokem olgeta samting long olgeta, i no laenap wetem Baebol mo tru sayens. Be i gat sam narafala rong fasin tu we i mekem se ol man blong sayens oli no laekem nating ol skul.
Oli Yusum Paoa Long Fasin We i No Stret
Tru long histri, skul i bin mekem plante tumas fasin we oli no stret. Eksampel, long Medel Ejes,b skul i twistim tijing ya se God i wokem olgeta samting blong mekem eskyus from fasin blong skul blong sapotem strong rul blong wan man long Yurop. Oli givim tingting se God i putum ol man long stret ples blong olgeta wanwan, hemia se, oli rij no oli pua. Buk ya The Intelligent Universe i eksplenem se: “Oli talem long ol lasbon pikinini boe blong ol rijman se hem i ‘plan blong God’ se bambae oli kasem smol samting nomo, no oli no kasem wan samting nating long olting blong famle, mo oltaem oli talem long ol man blong wok blong haremgud oltaem long ‘wok we God i singaot olgeta blong mekem.’ ”
!Yumi no sapraes se plante man oli fraet blong “tekembak eni rong tingting no fasin blong skul bifo”! Ol skul oli no givim samting we man i nidim long saed blong speret, be plante taem, oli yusum nid blong ol man long saed blong speret blong kasem plante samting blong olgeta bakegen. (Esikel 34:2) Man blong raetem magasin ya India Today i talem se: “Taem yumi tingbaot ol rabis wok blong ol skul long ol yia we oli pas, yumi sapraes se i gat sam man we oli bilif long olgeta yet. . . . Long nem blong Haefala Man we i Wokem Olgeta Samting, . . . ol man oli bin mekem i nogud bitim mak long ol narafala man.”
Ol rabis fasin blong ol gyaman skul oli bin gat bigfala paoa long tingting blong Darwin. Hem i raetem se: “Sloslou mi no moa bilif se Kristin Skul i kamaot long God. From we plante gyaman skul i bin kasem plante ples blong wol olsem wan bigfala faea long bus, samting ya i gat paoa long mi.”
Trufala Skul i Win
Fasin tu fes blong ol skul long wol ya i no jes kamaot. Jisas i talem long ol lida blong skul long taem blong hem, we oli wantem tumas blong kasem paoa, se: “Afsaed blong yufala, i luk olsem se yufala i gudfala man—be insaed blong yufala, yufala i gat fulap gyaman mo fasin nogud.”—Matyu 23:28, Phillips.
Be trufala Kristin Skul i “no haf blong wol ya.” (Jon 17:16, NW) Ol man blong hem oli no joen long ol rabis fasin blong ol skul mo politik; mo oli no go krangke folem waes blong man we i talem se i no gat wan we i mekem olgeta samting. Aposol Pol i talem se: “Olgeta fasin we ol man blong wol oli stap talem se oli waes, be long fes blong God oli krangke nomo.”—1 Korin 3:19.
Nating se i olsem, hemia i no minim se ol trufala Kristin oli no gat waes long saed blong sayens. No gat. Ol man blong trufala skul oli intres long sayens. God i talem long Aesea, wan profet blong bifo se: “Lukluk i go long ol samting antap. ?Hu i wokem olgeta samting ya?” (Aesea 40:26) I sem mak, blong save moa long Man we i Wokem Olgeta Samting, God i askem Job blong luklukgud long fasin blong ol samting we oli stap long heven mo long wol.—Job, japta 38-41.
Yes, olgeta we oli bilif se i gat wan Man we i Wokem Olgeta Samting, oli gat bigfala respek mo sapraes long ol samting ya we God i wokem. (Ol Sam 139:14) Mo tu, oli trastem tok blong Man we i Wokem Olgeta Samting, Jeova God, long saed blong nambawan hop blong fyuja. (Revelesen 21:1-4) Tru long wan Baebol stadi, plante milyan man oli stap lanem se stampa blong laef blong man mo fyuja blong hem i no dipen long laki nomo. Jeova i gat wan stampa tingting taem hem i mekem man, mo bambae stampa tingting ya i kamtru fulwan—blong givim blesing long olgeta man we oli gat fasin obei. Mifala i askem yu blong stadigud long samting ya yu wan.
[Ol futnot]
a Lukluk Wekap!, Novemba 8, 1982, pej 6-9 (Engglis), (Febuwari 8, 1983, pej 6-9 long Franis), mo Insight on the Scriptures, Volyum 1, pej 545, we Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. i prentem. Blong kasem moa save long grup ya blong ol man we oli bilif se God i wokem olgeta samting long ol prapa dei nomo mo olsem wanem bilif ya i agensem sayens mo Baebol, lukluk Wekap! blong Maj 8, 1983, pej 12-15 (Jun 8, 1983 long Franis), mo Maj 22, 1983, pej 12-15 (Jun 22, 1983 long Franis).
b Ol yia bitwin 450 mo 1350 K.T.
[Bokis blong pija long pej 6]
?OLI NO SAVE LONG OL PRUF?
LOEA Norman Macbeth i raetem long buk ya blong hem Darwin Retried—An Appeal to Reason, blong 1971 se: “Ol Wetnes blong Jeova tu oli bin lanem plante samting long saed blong ol laef samting.” Afta we Macbeth i ridim wan haf blong Wekap! magasin we i tokbaot evolusen, hem i talem se: “Mi sapraes blong faenem se haf ya i gat sam waes tok we i agensem ol tingting blong Darwin.” Man blong raetem buk ya, hem i makemgud dip stadi mo waes tok long magasin, we i kamaot long ol man we oli savegud long bisnes ya, nao hem i talem se: “I no moa stret blong Simpson i talem se: ‘. . . i klia se kolosap evriwan blong olgeta man we oli no bilif long samting ya [evolusen], oli no save long ol pruf we ol sayentis oli faenemaot.’ ”
[Tok blong pija long pej 7]
Fyuja blong ol man i no dipen long laki nomo