Wan Man Blong Prentem Buk We i Livim Mak Blong Hem
?SAMTAEM yu bin traem blong faenem wan vas blong Baebol, be yu no save se vas ya i stap wea? Be from we yu rimemba wan wod nomo, yu faenem vas ya taem yu yusum indeks blong Baebol. Maet yu bin kam long wan Kristin miting we plante handred, no maet plante taosen man, oli stap long hem. Ale ol man ya oli save faenem wan vas blong Baebol kwiktaem afta we man blong givim tok i talemaot vas ya.
Yu save gat bigfala tangkyu long wan man, we maet yu no save hem, from samting we yu mekem long tufala taem ya. Hem nao i mekem se i isi moa blong yu stadi Baebol. Mo tu, hem i givhan long wok ya we i mekem se yumi save gat ol Baebol we oli yusum ol stret toktok. Hem i jenisim lukluk blong plante Baebol tu.
Man ya, hem i Robert Estienne.a Hem i wan man blong prentem buk, olsem papa blong hem. Hem i bon long Paris, long Franis, raonabaot long stat blong ol yia 1500. Hemia long ol yia blong Renesens mo Refomesen.b Ol mesin blong prentem buk mo nyuspepa, oli kam olsem tul blong ol man long tufala taem ya. Henri Estienne, papa blong Robert, hem i wan man blong prentem buk, we plante man oli save wok blong hem. Hem i mekem sam long ol beswan buk we oli kamaot long taem blong Renesens. Hem i wokem plante buk blong Yunivesiti blong Paris mo skul blong hem, Sobon, we ol man oli go long hem blong stadi long ol tijing blong ol jyos. Hemia ol buk we oli yusum blong stadi mo ol buk long saed blong Baebol.
Be naoia, yumi tokbaot pikinini blong hem, Robert Estienne. Yumi no gat plante save long saed blong edukesen blong hem. Be taem hem i smol nomo, hem i lanem lanwis blong Latin. Mo i no longtaem, hem i lanem Grik mo Hibru tu. Papa blong Robert i lanem hem olsem wanem blong prentem ol buk. Taem Robert Estienne i tekem ples blong papa blong hem, Henri, long wok ya, long yia 1526, plante man oli savegud hem finis, olsem wan man blong hae save, we hem i save toktokgud long plante defren lanwis. Nating se hem i prentem sam buk blong soemaot ol mastik blong sam narafala Latin buk mo sam mastik blong sam buk blong hae save, i klia se buk we hem i laekem tumas, hemia Baebol. Hem i wantem tumas blong mekem sem samting long Latin Baebol, we hem i mekem finis long ol narafala buk long Latin. Taswe, Estienne i stat blong mekem bakegen Latin Vulgate Baebol blong Jerome, folem faswan hanraet blong hem we i kamaot long ol yia 400.
Wan Vulgate We i Stret
Jerome i tanem Baebol blong hem from olfala lanwis Hibru mo Grik. Be long taem blong Estienne, Baebol ya Vulgate, i gat wan taosen yia finis. Plante mastik mo jenis oli bin kam insaed long hem, from we long ol yia we oli pas, plante defren man oli raetem bakegen mo bakegen ol kopi blong Vulgate. Mo tu, long Medel Ejes,c ol man oli ademap plante samting long ol tok blong God long Baebol. Oli ademap ol kastom store, sam tok blong sotem no tok blong eksplenem, mo sam nyufala tok we oli no stap long faswan Baebol. Ol tok ya oli meks tumas wetem ol tok blong Baebol, mekem se ol man oli stat blong bilivim se oli stret tok blong God.
Blong karemaot olgeta samting we oli no laenap wetem faswan hanraet, Estienne i yusum sem rod we hem i bin yusum blong stretem ol rong long ol narafala buk. Hem i lukaot ol hanraet we oli olfala moa mo oli beswan. Long ol laebri long Paris mo raonabaot, mo long sam ples olsem Évreu mo Swason, hem i faenem sam olfala hanraet, wan long olgeta oli raetem long ol yia 500. Estienne i skelemgud ol wanwan haf long ol defren Latin hanraet ya. Hem i jusum ol haf nomo we i luk olsem oli gat moa paoa. Risal blong wok ya, Baebol blong Estienne, we hem i prentem long yia 1528. Hemia i wan impoten haf blong wok ya blong stretem ol tok blong Baebol. Biaen, sam moa kopi blong Baebol ya blong Estienne we oli gud moa, oli kamaot. Sam narafala man bifo long hem oli bin traem blong stretem Vulgate. Be Baebol blong hem i faswan blong yusum wan gudfala rod blong makem ol rong long hem. Long smol klia ples long ol pej, Estienne i makem weples hem i karemaot wan haf we maet i no stret mo weples i save gat tu defren rod blong talem wan haf. Hem i makem tu, nem blong ol olfala hanraet we hem i yusum blong faenemaot ol rong ya.
Estienne i yusum plante narafala rod we oli nyuwan long ol yia 1500. Hem i seraotem ol buk blong Baebol we oli kamaot long God, long ol narafala buk we ol man nomo oli ademap long Baebol. Hem i putum buk blong Ol Wok biaen long ol Gospel mo bifo long ol leta blong Pol. Antap long evri pej, hem i raetem sam stampa tok blong givhan long ol man we oli ridim, blong oli save faenem ol stret haf we oli wantem. Hemia i faswan eksampel blong samting we ol man naoia oli kolem, ol smol stampa tok. Estienne i no yusum raeting we i kamaot long Jemani, nem blong hem ‘Gotik,’ we ol leta blong hem oli blak. Hem i wan long ol faswan man blong prentem fulwan Baebol long ol raeting, we ol leta oli stanap stret, oli no blak tumas mo i isi moa blong ridim. Rod ya we oli kolem ‘roman,’ oli yusum yet tede. Mo tu, long plante pej, long smol klia ples, hem i makem sam narafala haf blong Baebol we oli joen wetem haf ya, mo hem i raetem sam sotfala tok blong mekem mining blong sam haf i moa klia.
Plante haeman blong wol mo haeman blong jyos oli laekem Baebol blong Estienne, from we hem i moagud bitim eni narafala Vulgate we ol man oli raetem bakegen. Kwiktaem nomo, long olgeta ples long Yurop, ol man oli folem rod we hem i yusum, from we buk blong hem i naes, fasin blong hem blong wokem i nambawan, mo i isi blong yusum.
Prentem Ol Buk Blong King
Proveb 22:29 i talem se, “?Yu luk finis wan man we i gat gudhan long wok blong hem? Bambae hem i stanap long fes blong ol king.” Ol nyufala rod we Estienne i yusum mo bigfala save we hem i gat long saed blong ol lanwis, oli pulum tingting blong Francis 1, king blong Franis. Ale, Estienne i kam man blong prentem ol buk blong king long ol lanwis olsem Latin, Hibru, mo Grik. Long taem ya, Estienne i prentem sam buk we, kam kasem tede, ol man oli tingbaot olsem nambawan wok long Franis long saed blong prentem buk. Long yia 1539, hem i stat blong wokem faswan mo beswan ful Hibru Baebol we oli prentem samtaem long Franis. Long yia 1540, hem i putum sam pija insaed long Latin Baebol blong hem. Hem i no mekem ol narakaen pija blong ol store long Baebol, olsem plante man long Medel Ejes oli mekem. Estienne i mekem ol pija we oli tijim man, we oli laenap wetem ol samting blong bifo we ol man oli faenem aninit long graon, mo wetem saes no fasin blong ol samting we Baebol hem wan i talem. Ol pija ya, we hem i katem long wud blong prentem, oli soemaotgud ol smosmol haf blong ol samting olsem bokis blong kontrak, ol klos blong hae pris, haos tapolen, mo tempel blong Solomon.
Wetem ol spesel Grik leta, we hem i bin karem blong prentem ol buk blong king, Estienne i gohed blong wokem faswan kopi blong Kristin Grik haf blong Baebol, we hem i makem ol rong long hem. Tufala faswan Grik buk blong Estienne oli no rili gud tumas, oli samting olsem wok blong man ya Desiderius Erasmus. Be, long namba tri buk long yia 1550, Estienne i ademap ol tok blong stretem we oli kamaot long kolosap 15 defren hanraet, wetem hemia blong Septuagint Baebol mo Codex Bezae long ol yia 400 K.T. Baebol ya we Estienne i wokem, plante man long evri ples oli agri long hem. From samting ya, hem i kam stampa blong Textus Receptus, no Hanraet We Oli Kasem, we biaen, plante man oli yusum blong mekem ol Baebol, olsem King James Version long yia 1611.
Sobon Agensem Refomesen
From we ol tingting blong Luther mo sam narafala man long taem blong Refomesen, oli stap go olbaot long Yurop, Katolik Jyos i wantem talem long ol man wanem we oli save ridim, blong traem bos long tingting blong olgeta. Long Jun 15, 1520, Pop Leo 10 i sanemaot wan leta, we i givim oda se long olgeta Katolik kantri, i no mas gat wan man we i prentem, salem, no ridim eni buk we i “defren long tingting blong jyos.” Mo hem i talem se ol gavman oli mas fosem ol man blong folem oda ya long ol ples blong olgeta. Long Engglan, King Henry 8 i livim wok ya blong jekemap ol buk we ol man oli ridim, long han blong bisop blong Katolik, Cuthbert Tunstall. Be, long bighaf blong Yurop, grup we i namba tu long pop blong bos long ol tijing we ol man oli save bilif long olgeta, hem i wan grup blong ol tija we oli stap stadi long saed blong tijing blong ol skul, long Yunivesiti blong Sobon long Paris.
Sobon i olsem tul we Katolik skul i yusum blong talemaot ol tingting blong hem. Long plante handred yia, ol man oli bin luk hem olsem wan sapot blong Katolik jyos. Ol man blong Sobon we oli stap jekemap ol buk we ol man oli ridim, oli agensem olgeta kopi blong Vulgate, we sam man oli bin makem ol rong long olgeta, mo we oli bin tanem i kam long prapa lanwis blong olgeta. Oli ting se ol wok olsem i “no save givhan long jyos, mo hem i spolem jyos tu.” Tingting ya i no wan samting blong sapraes, long wan taem we ol man blong Refomesen oli stap soemaot we oli no agri long sam tijing, lafet, mo kastom blong jyos, we oli no stanap long Tok blong God. Be, plante man blong Sobon, we oli stadi long saed blong ol tijing blong jyos, oli ting se ol tijing blong skul we ol man oli onagud long olgeta, oli moa impoten bitim wan Baebol we ol tok blong hem oli stret. Wan man blong stadi long ol tijing blong skul, i talem se: “Taem wan man i kasem ol tijing ya finis, Tok blong God i kam olsem wan lada we man i save karemaot afta we hem i finis blong bildim wol blong wan haos.” Bighaf blong ol tija long yunivesiti ya, oli no save wan samting long saed blong lanwis Hibru mo Grik. Be yet, oli tok agens long ol wok blong Estienne mo sam narafala man blong hae save long taem blong Renesens, we oli stap stadi dip long ol stampa mining blong ol tok blong Baebol. Wan tija long Sobon i talem se, “fasin blong mekem save long saed blong Grik mo Hibru lanwis i go long olgeta ples, bambae i save mekem se olgeta skul oli lus.”
Fasin Agens Blong Sobon
Ol tija blong yunivesiti ya we oli jekemap ol samting we ol man oli ridim, oli no blokem ol faswan Vulgate blong Estienne, be i bin gat rao long saed ya. Long ol yia 1200, Vulgate i bin stap olsem tabu Baebol, wan nomo we yunivesiti ya i yusum. Mo long tingting blong plante man, ol tok blong hem oli no save rong. Ol tija long yunivesiti ya oli talem tu se, wok we Erasmus, wan bigman blong stadi, i mekem long Vulgate, i nogud. Taem samfala oli luk we wan man blong prentem buk, we i no wan haeman blong jyos, mo i kamaot long ples blong olgeta nomo, i no fraet blong stretem ol mastik long buk ya we ol haeman oli agri long hem, samting ya i mekem olgeta oli fraet.
Ating bitim ol narafala samting, ol smol tok we Estienne i raetem long ol klia ples long ol wanwan pej long Baebol, i mekem ol man blong stadi long ol tijing blong ol skul, oli wari moa. Ol tok ya oli mekem se oli no moa sua sipos Vulgate i rili tru. Taem Estienne i wantem tumas blong mekem sam haf i kam moa klia, oli talem se hem i stap kam insaed long wok blong ol man blong stadi long saed blong ol tijing blong skul. Estienne i talemaot se tok ya blong olgeta i gyaman, mo se ol smol tok we hem i raetem, oli jes sam tok blong sotem ol haf, no stret tok blong yusum long lanwis. Olsem wan eksampel, smol tok we hem i raetem kolosap long Jenesis 37:35, i eksplenem se tok ya “hel” [long lanwis Latin, infernum] i no save minim wan ples blong panisim ol rabis man. Ol tija long yunivesiti ya oli tok agens long hem se, hem i no bilif long sol we i no save ded, mo long paoa blong ol “tabu man” blong givhan long man blong gat pis wetem God.
Be, king i glad long Estienne mo i lukaotgud long hem. Francis 1 i soem bigfala intres long ol stadi long taem blong Renesens, mo i intres moa long ol wok we man blong prentem ol buk blong hem i stap mekem. Sam ripot oli talem se, Francis 1 i stap go luk Estienne long ples blong hem, mo wan taem, hem i bin wet blong Estienne i stretem ol laswan tok, blong finisim wan buk blong hem. From we king i lukaotgud long Estienne, hem i stanap strong tru long ol trabol we Sobon i mekem long hem.
Ol Man Blong Stadi Long Tijing Blong Ol Skul Oli Blokem Ol Baebol Blong Hem
Be, long yia 1545, sam samting i hapen blong mekem ol tija blong Sobon oli kros fulwan long Estienne. Bifo finis, ol man blong ol yunivesiti blong Katolik long Kolon (Jemani), Luven (Beljiom), mo Paris, oli luk se i gud blong joen olsem wan grup agensem ol man blong Refomesen. Taswe, oli agri blong wok tugeta blong jekemap mo karemaot olgeta tijing we oli no agri wetem skul. Taem ol man blong stadi long ol tijing blong ol skul, long Yunivesiti blong Luven, oli raet i go long Sobon blong talemaot se oli sapraes we ol Baebol blong Estienne oli no stap long lis blong ol buk we ol man oli no mas ridim long Paris, olgeta long Sobon oli gyaman se oli no bin luk ol buk ya, sipos no bambae oli mas putum olgeta long lis ya. Ol enemi blong Estienne we oli tija blong yunivesiti ya, oli gat strong tingting nao, from we oli ting se paoa blong ol tija blong Luven mo Paris tugeta, bambae i naf blong mekem Francis 1 i luksave ol rong blong man ya we i stap prentem ol buk blong hem.
Be Estienne, we i kasem woning finis long saed blong samting we ol enemi blong hem oli wantem mekem, i go luk king fastaem. Estienne i talem se sipos ol man blong stadi long ol bilif blong skul oli save givim wan lis long olgeta mastik we oli faenem, ale bambae hem i rere blong prentem ol mastik ya wetem ol tok blong ol man ya blong stretem ol mastik ya, mo blong putum pepa ya i stap wetem evri Baebol we hem i salem. King i agri long tingting ya. Hem i askem Pierre du Chastel, man ya we i stap ridimaot ol tok long hem long sevis blong skul, blong lukaot long bisnes ya. Long Oktoba 1546, ol tija blong yunivesiti ya oli raet i go long Du Chastel, blong tok agens long ol Baebol blong Estienne. Oli talem se ol Baebol ya oli “kakae blong ol man we oli agensem ol bilif blong yumi, mo we oli sapotem . . . ol tingting blong naoia we oli agensem jyos.” Mo oli talem se ol Baebol ya oli fulap long ol mastik, mekem se i moagud blong “karemaot mo spolem olgeta ya evriwan.” Ol tok ya i no naf blong jenisim tingting blong king, ale king hem wan i givim oda long ol tija blong yunivesiti ya blong givim lis blong ol mastik, blong Estienne i save prentem wetem ol Baebol blong hem. Oli promes blong mekem samting ya, be rili, oli mekem evri samting we oli save mekem blong oli no nidim blong mekem wan lis blong ol samting we oli talem se oli rong.
Long Maj 1547, Francis 1 i ded. Samting ya i mekem se Estienne i lusum strong paoa we i sapotem hem agensem paoa blong Sobon. Taem Henry 2 i kam king, hem i givim oda blong papa blong hem bakegen, se ol tija blong yunivesiti ya oli mas mekem lis blong ol mastik we oli talem. Be, Henry 2 i stap lukluk moa long ol prins blong Jemani mo olsem wanem oli stap yusum Refomesen blong kasem ol mak blong olgeta. From samting ya, hem i no soem tumas intres long ol samting we ol man oli talem se i gud no i nogud, long ol Baebol blong man ya we i stap prentem ol buk blong king. Hem i intres moa blong traem mekem ol man long kantri blong Franis oli stap wetem Katolik jyos, mo joengud aninit long nyufala king blong olgeta. Long Desemba 10, 1547, ol man blong givim advaes long king, oli mekem disisen blong putum tabu long ol Baebol blong Estienne. Ol man oli no save pem gogo kasem taem we ol man blong stadi long tijing blong ol skul, oli givim lis blong olgeta mastik.
Oli Talem Se Hem i Wok Agensem Jyos
Biaen, ol tija blong yunivesiti ya oli traem faenem wan rod blong putum Estienne i go long wan spesel kot, we oli stanemap smoltaem bifo, blong jajem ol man we oli agensem jyos. Estienne i luksave klia se hem i stap long wan denja. Afta we tu yia i pas, ol man oli singaot kot ya se chambre ardente, no “rum we i stap bon.” Kolosap nomo long haos blong Estienne, long Ples Maubet, oli fasem samwe long 60 man long pos, ale oli bonem olgeta i ded long faea. Sam long olgeta, oli man blong prentem mo salem buk. Plante taem oli kam insaed long haos blong Estienne blong lukaot sam pruf we oli save yusum agensem hem. Oli askem kwestin long samwe 80 wetnes. Oli promes se eni man we i save givim sam pruf se Estienne i stap agensem jyos, bambae oli save kasem 25 % long olgeta samting blong Estienne. Be, wan pruf nomo we oli gat, hemia ol tok we Estienne i bin prentem long ol Baebol blong hem.
Bakegen, king i givim oda se ol tija blong yunivesiti ya, oli mas givim wan lis long ol gyaman tok we oli faenem, i go long ol man blong givim advaes long king. Wetem strong tingting, ol tija ya oli talem se, ‘ol man blong stadi long ol tijing blong skul, oli no stap raetemdaon from wanem oli ting se wan man i agensem bilif blong jyos. Oli stap ansa wetem toktok nomo, we yu mas bilivim, sipos no bambae i no gat en blong ol raeting.’ Ale Henry i agri. Oli putumap wan loa long saed ya. Oli putum tabu long kolosap olgeta Baebol blong Estienne. Nating se oli no bonem hem long faea long Ples Maubet, hem i mekem disisen blong ronwe long Franis, from loa ya we i putum tabu long olgeta Baebol blong hem, mo from sam moa trabol we maet oli save kasem hem.
Wan Man Blong Prentem Buk Long Narafala Kantri
Long Novemba 1550, Estienne i muf i go long Jeniva, Swiselan. Ol tija blong yunivesiti, oli putum tabu long wok blong prentem eni narafala Baebol long Franis, Vulgate nomo i save stap. Naoia we Estienne i fri blong prentem eni samting we hem i wantem, hem i prentem bakegen “Nyu Testeman” blong hem long Grik, long yia 1551, wetem tu haf insaed long lanwis Latin (Vulgate mo Baebol blong Erasmus). Trifala haf ya oli laenap long ol pej wanwan. Afta long hemia, long yia 1552, hem i wokem Grik haf blong Baebol long Franis, wetem Baebol blong Erasmus long Latin, tufala i stap saed saed long ol pej. Long tufala buk ya, Estienne i yusum nyufala fasin blong seraotem ol haf blong Baebol i go long ol vas we i gat ol namba blong olgeta—sem fasin we oli stap yusum yet tede long olgeta ples long wol. Nating se sam narafala oli bin traem plante defren rod blong makemaot ol vas, ol man oli agri long rod we Estienne i yusum. Franis Baebol we hem i wokem long yia 1553, hem i faswan ful Baebol we i gat ol vas long hem.
Baebol we Estienne i prentem long 1557, we i gat tu haf blong hem long tu defren kaen lanwis Latin, hem i gud tu, from we hem i yusum prapa nem blong God, Jehova, long plante ples long Hibru haf blong Baebol. Kolosap long Ol Sam namba tu, hem i makem se fasin blong putum ʼAdho·naiʹ long ples blong ol fo Hibru leta (יהוה) we i minim nem blong God, i stanap long wan gyaman tingting blong ol man Jyu nomo, mo se i stret blong sakemaot tingting ya. Long Baebol ya, Estienne i yusum narafala raeting (italik) blong makem ol tok we hem i bin ademap long lanwis Latin, blong givim ful mining blong ol samting we i stap long lanwis Hibru. Biaen, sam narafala Baebol tu oli yusum rod ya. Samting ya i mekem plante man we oli ridim buk ya long taem blong yumi oli sapraes, from we naoia oli yusum italik blong putum paoa long wan tok we oli raetem.
Wetem strong tingting blong serem ol save blong hem wetem ol narafala man, Estienne i givim ful laef blong hem long wok blong prentem Tabu Baebol. Ol man tede we oli luk Tok blong God olsem wan sas samting, oli save gat bigfala tangkyu long ol fasin traehad blong hem mo long hadwok blong ol narafala, we oli wok wetem longfala tingting blong traem soemaot ol tok blong Baebol stret olsem i stap fastaem. Wok we oli statem i gohed yet, taem yumi stap kasem moa save long ol lanwis blong bifo, mo faenem sam moa hanraet blong Tok blong God, we oli moa olfala mo oli moa stret. Smoltaem bifo we Estienne i ded (1559), hem i stap wok long wan nyufala Baebol we i kamaot long Grik haf blong Baebol. Wan man i askem long hem se: “?Hu bambae i pem buk ya? ?Hu bambae i ridim?” Hem i ansa stret long hem se: ‘Ol man we oli gat save mo oli onagud long God.’
[Ol futnot]
a Plante man oli save hem tu from Latin nem blong hem, Stephanus, mo Engglis nem, Stephens.
b Renesens: Ol yia bitwin 1300 mo 1600 we save blong ol man Yurop i kam antap. Refomesen: Taem we ol jenis oli kamaot long saed blong skul long ol yia 1500, mekem se Protestan jyos i stat.
c Ol yia 500 go kasem 1500.
[Tok blong pija long pej 10]
Fasin traehad blong Robert Estienne i givhan long plante studen blong Baebol, long ol yia we oli pas kam kasem naoia
[Credit Line]
Bibliothèque Nationale, Paris
[Tok blong pija long pej 12]
Blong plante handred yia, ol man oli mekem ol pija sem mak olsem Estienne i mekem, we oli tijimgud ol man
[Credit Line]
Bibliothèque Nationale, Paris