William Tyndale—Wan Man We i Gat Fasin Luksave
William Tyndale i bon long Engglan “kolosap long en blong graon blong Wels,” maet long Glostasia. Be, yumi no save stret ples mo dei we hem i bon. Long Oktoba 1994, Engglan i mekem lafet blong tingbaot 500 yia blong man ya we “i givim Engglis Baebol long yumi.” From wok ya we Tyndale i mekem, ol man oli kilim hem i ded. ?From wanem?
WILLIAM TYNDALE i nambawan long stadi blong hem long Grik mo Latin. Long Julae 1515, taem hem i gat 21 yia nomo, hem i kasem stefeket we oli kolem Masta Blong Ats, long Oksfod Yunivesiti. Long yia 1521, hem i kam wan pris blong Katolik skul. Long taem ya, Katolik skul long Jemani i gat plante trabol from wok we Martin Luther i stap mekem. Be, Katolik i stap olsem bigfala skul long Engglan gogo kasem taem we King Henry 8 i no moa fren wetem Rom, long 1534.
Nating se ol man long taem blong Tyndale oli toktok Engglis, be oli yusum lanwis Latin long ol skul blong pikinini. Ol jyos tu oli yusum lanwis ya, mo Baebol i stap long lanwis ya. Long yia 1546, Kaonsel blong Tren i talem bakegen se ol man oli mas yusum nomo Baebol ya Vulgate, we Jerome i raetem long lanwis Latin samwe long ol yia fo handred. Be, ol man we oli skul nomo oli naf blong ridim. ?From wanem ol man long Engglan oli no gat raet blong kasem Baebol long Engglis lanwis mo oli no fri blong ridim? Tyndale i gat tingting olsem se: “Sipos Jerom[e] i tanem Baebol i go long prapa lanwis blong hem, ?from wanem mifala i no save mekem sem mak?”
Wan Wok We i Soemaot Bilif
Afta we Tyndale i skul long Oksfod mo maet afta long sam narafala stadi we hem i mekem long Kembrij, hem i tijim tufala boe blong John Walsh, long tu yia long Glostasia. Long taem ya, filing blong hem blong wantem tanem Baebol i go long Engglis lanwis i kam strong. Mo hem i gat jans tu, blong mekem save we hem i gat long wok blong tanem Baebol i go long narafala lanwis, i kam moa gud. Nyufala Baebol we Erasmus i raetem i givhan long hem long saed ya, from we ol tok long lanwis Grik i stap long wan saed blong pej, mo ol tok long Latin long narasaed blong pej. Long yia 1523, Tyndale i lego famle Walsh, mo i go long London. Plan blong hem i blong askem bisop blong London, Cuthbert Tunstall, blong givim raet long hem blong tanem Baebol i go long Engglis lanwis.
Hem i nidim se Tunstall i givim raet long hem, from we long yia 1408, ol bigman blong jyos long Oksfod oli stanemap sam loa, we oli kolem Konstitusen blong Oksfod. Wan long ol loa ya i putum tabu long wok blong tanem Baebol mo ridim Baebol long prapa lanwis blong ol man long taem ya. Man i save mekem olsem sipos bisop i givim raet long hem nomo. Plante man, we oli wokbaot olbaot blong prij, mo we ol man oli kolem olgeta ol Lolad, oli no obei long loa ya. Mo from samting ya, ol man oli bonem olgeta long faea olsem ol man we oli agensem jyos. Ol Lolad ya oli ridim mo seremaot Baebol blong John Wycliffe, wan Engglis Baebol, we i kamaot long Vulgate. Tyndale i harem se i stret taem blong tanem Grik hanraet blong ol Kristin i go long wan nyufala Baebol, blong givhan long jyos blong hem mo long ol man Engglan.
Bisop Tunstall i wan man we i gat plante save. Hem i bin mekem plante samting blong leftemap tingting blong Erasmus long wok blong hem. Blong pruvum se Tyndale i gat gudhan blong tanem ol tok i go long Engglis, hem i givim long Tunstall sam toktok blong Isocrates we hem i bin tanem. Tok ya i kamaot long wan Grik hanraet we i hadwok blong tanem. Tyndale i ting se bambae Tunstall i sapotem hem, soemaot fasin fren long hem, mo agri we hem i tanem Baebol i go long Engglis. ?Be bisop ya i mekem wanem?
Hem i No Givim Raet—?From Wanem?
Nating se Tyndale i karem wan leta blong soemaot klia se hem i hu, Tunstall i no wantem luk hem. Taswe, Tyndale i mas raet i go long Tunstall blong askem sipos hem i save storeyan wetem hem. Tunstall i ansa se, ‘Haos blong mi i fulap finis.’ Yumi no save sipos biaen Tunstall i agri blong mitim Tyndale no no gat. ?From wanem Tunstall i no wantem luk Tyndale?
Wok blong Luther blong jenisim sam tingting blong jyos long Yurop, i mekem ol man blong Katolik Jyos oli wari bigwan. Mo samting ya i kasem ol man long Engglan tu. Long 1521, King Henry 8 i raetem wan strong leta we i agensem Luther mo i sapotem pop. Pop i glad tumas long Henry, nao i givim wan spesel nem long hem se “Man We i Faet Blong Sapotem Jyos.”a Wan man blong King Henry 8, Kadinol Wolsey, hem tu i mekem sam samting. Hem i spolem olgeta buk blong Luther we samfala oli karem i kam long Engglan. Hemia ol buk we loa i putum tabu long olgeta. Tunstall i wan bisop blong Katolik jyos, we hem i sapotem pop, king, mo kadinol. Taswe, hem i harem se hem i mas agensem eni man we maet i agri wetem man ya Luther we i rebel agensem jyos. Long tingting blong hem, Tyndale i wan long olgeta ya. ?From wanem?
Taem Tyndale i stap wetem famle Walsh, hem i no fraet blong tok agens long ol lida blong jyos long ples ya, from we oli no gat save mo oli no wantem lesin nating long tingting blong narafala man. Wan long olgeta, hemia John Stokesley, we i bin mitim Tyndale long skul long Oksfod. Biaen, hem i tekem wok blong Cuthbert Tunstall olsem bisop blong London.
Fasin agens we Tyndale i kasem, i kamaot klia long ol tok we wan haeman blong ol lida blong jyos i talem long hem, se: “I moagud we yumi gat loa blong pop bitim we yumi gat loa blong God.” Plante man oli save ansa blong Tyndale, se: ‘Mi no agri wetem Pop mo ol loa blong hem. Sipos God i letem mi mi laef, bifo we plante yia i pas, bambae mi mi mekem we smol boe we i pulum aean blong brekem graon long garen, i save moa long saed blong Baebol i bitim yufala.’
Sam man oli mekem sam gyaman ripot se Tyndale i stap agensem jyos. Nao, Tyndale i mas go luk bigfala bos blong olgeta jyos long Wosesta, from gyaman tok ya we i goraon. Biaen, Tyndale i tingtingbak mo i talem se: “Man ya i talem ol nogud tok blong traem mekem mi mi fraet, mo i swea long mi.” Tyndale i gohed blong talem se, man ya i mekem long hem olsem we hem i “wan dog” nomo. Be oli no save jajem Tyndale se hem i agensem jyos, from we i no gat samting blong pruvum ol tok ya. Ol man blong raetem histri, oli ting se samfala oli talemaot olgeta samting ya long Tunstall long fasin haed, blong pulum hem blong mekem disisen blong hem.
Afta we Tyndale i stap wan yia long London, hem i talem se: “Mi no gat ples long haos blong masta blong mi long London, blong mi tanem nyu Testamen i go long Engglis. Mo tu . . . i no gat wan ples long fulwan kantri blong Engglan we mi save mekem samting ya.” Samting we hem i talem i tru. Ol wok blong Luther i mekem se oli no givim raet long eni man blong mekem samting ya. Taswe, evri man blong prentem buk long Engglan oli fraet blong prentem Baebol long Engglis lanwis. From samting ya, long yia 1524, Tyndale i krosem solwora blong Engglis Janel, mo i no moa kambak bakegen long Engglan.
Long Yurop Mo Sam Narafala Trabol
Wetem ol buk blong hem we hem i tinghae tumas long olgeta, William Tyndale i kam stap sef long Jemani. Hem i karem £10 (samwe 2,000 VT) i kam wetem hem. Humphrey Monmouth, wan fren blong hem we i gat kaen fasin mo i wan bigfala bisnesman long London, i bin givim mane ya long hem. Long taem ya, kolosap mane ya i naf blong Tyndale i save prentem Grik haf blong Baebol we hem i wantem tanem. Biaen, ol man oli holem Monmouth from we hem i bin givhan long Tyndale, mo from we oli talem se hem i agri long wok blong Luther. Oli askem fulap kwestin long Monmouth, mo sakem hem i go long kalabus we oli kolem Taoa blong London. Oli letem hem i gofri nomo taem hem i raetem wan leta i go long Kadinol Wolsey blong askem hem blong fogivim hem.
I no klia, weples stret Tyndale i stap long hem long Jemani. Sam samting i soem se maet hem i bin stap long Hambeg blong wan yia. ?Hem i mitim Luther? Yumi no save, nating se taem oli jajem Monmouth oli talem se Tyndale i bin mitim Luther. Be, wan samting i sua: Tyndale i stap bisi long wok blong tanem Grik haf blong Baebol i go long Engglis. ?Hem i save askem hu blong prentem buk blong hem? Hem i givim wok ya long Peter Quentell long Kolon.
Evri samting i rongud gogo man ya we i agensem hem, John Dobneck, we narafala nem blong hem Cochlaeus, i harem nyus blong ol samting we i stap hapen. Wantaem nomo, Cochlaeus i ripotem ol samting ya long wan man we i frengud wetem King Henry 8. Nao, kwiktaem king ya i putum tabu long wok blong Quentell blong prentem ol buk blong Tyndale.
Tyndale wetem man we i givhan long hem, William Roye, tufala i ronwe blong sevem laef blong tufala. Tufala i karem ol pej blong Gospel blong Matyu nomo we man ya i prentem finis. Tufala i tekem sip long reva Raen i go kasem ples we nem blong hem Woms. Long ples ya, tufala i finisim wok blong tufala. Biaen, oli wokem 6,000 kopi blong Nyutesteman we Tyndale i mekem.b
Hem i Win Nating Se Ol Man Oli Agensem Hem
Hem i mas winim plante trabol blong tanem Baebol i go long narafala lanwis mo blong prentem. Be, i hadwok moa blong karem ol Baebol ya oli go long Briten. Ol man blong jyos mo blong gavman, oli gat strong tingting blong stopem ol sip we oli karem ol buk i gokros long solwora blong Engglis Janel. Be sam bisnesman oli kaengud mo oli faenem rod. Oli haedem ol buk ya insaed long ol bigfala bokis blong klos, mo long ol narafala samting we oli stap sanem i go long Engglan mo Skotlan. Samting ya i leftemap tingting blong Tyndale. Be hemia stat nomo blong ol trabol we hem i kasem.
Long Febuwari 11, 1526, Kadinol Wolsey, wetem 36 bisop mo sam narafala bigman blong jyos, oli kam wanples kolosap long Jyos blong St. Paul long London, “blong lukluk ol man we oli sakem ol bigfala basket blong ol buk oli go long faea.” Sam long olgeta buk ya we oli bonem, oli ol nambawan Baebol we Tyndale i tanem i go long Engglis. Long saed blong faswan buk blong Tyndale, i gat tu kopi blong hem nomo we oli stap yet. Wan nomo i stap we i gat olgeta pej blong hem (pej blong hem long fored nomo i lus). Hem i stap long Laebri Blong Briten. Be, i narakaen we oli faenem ol 71 pej we oli lus long narafala kopi, long Laebri blong Jyos blong St. Paul. I no gat wan man i save olsem wanem oli kam stap long ples ya.
Tyndale i gat strong tingting blong gohed. Hem i wokem ol nyufala kopi blong buk blong hem. Biaen, ol lida blong jyos long Engglan oli karemaot olgeta buk ya long ol man, mo oli bonem long faea. Ale, Tunstall i jenisim plan blong hem. Hem i mekem kontrak wetem bisnesman ya Augustine Packington, blong bisnesman ya i pem ol buk blong Tyndale, olsem Nyutesteman. Nao hem i save bonem olgeta long faea. Man ya Packington i gyaman se hem i gufala fren blong Tunstall. Be, hem i bin mekem plan finis wetem Tyndale. Buk ya Chronicle, we Halle i raetem, i talem se: “Bisop i kasem ol buk blong Tyndale, Packington i kasem tangkyu long Tunstall mo Tyndale, mo Tyndale i kasem mane we bisop i givim from ol buk blong hem. Biaen long samting ya, taem oli prentem moa Nyutesteman, plante oli kam kwiktaem insaed long Engglan.”
?From wanem ol lida blong skul oli agensem tumas ol buk blong Tyndale? Vulgate Baebol long lanwis Latin i no talem klia ol tabu tok. Wok blong Tyndale we olfala Grik hanraet i stampa blong hem, i faswan buk we i talemaot mesej blong Baebol i klia nomo long ol man we oli ridim Engglis lanwis. Wan eksampel, long 1 Korin japta 13, Tyndale i tanem Grik tok ya a·gaʹpe i kam “lav,” i no “fasin sore.” Hem i strong blong yusum tok ya “kongregesen” bitim tok ya “jyos,” blong pulum tingting i go long ol man we oli wosip, i no long ol jyos haos. Laswan samting we i mekem ol lida blong jyos oli kros tumas, hemia se Tyndale i putum tok ya “elda” long ples blong “pris,” mo hem i yusum tok ya “tanem tingting from ol sin” long ples blong “mekem sam samting we pris i talem olsem panis from sin.” Long fasin ya, hem i soem se ol lida blong jyos oli no gat spesel paoa olsem oli stap talem. David Daniell i talem se: “I no gat wan ples olsem pegatri; i no gat fasin blong talemaot sin long wan pris no fasin blong mekem sam samting we pris i talem olsem panis from sin. Tufala tijing ya we oli karem bigfala mane mo paoa i kam long jyos, oli foldaon olgeta.” (William Tyndale—A Biography) Hemia sam long ol samting we ol buk blong Tyndale oli stanemap kwestin long hem. Mo ol save blong naoia i pruvum fulwan se ol tok we hem i yusum oli stretgud.
Taon Ya Antwep, Gyaman Fren, Mo Ded
Samwe long ol yia 1526 mo 1528, Tyndale i muf i go long Antwep. Long ples ya, hem i harem se i stap sef wetem ol bisnesman blong Engglan. Nao hem i raetem sam buk olsem, The Parable of the Wicked Mammon, The Obedience of a Christian Man, mo The Practice of Prelates. Tyndale i gohed long wok blong hem blong tanem Baebol i go long Engglis lanwis. Hem i faswan we i yusum nem blong God, Jeova, long Hibru haf blong Baebol we hem i tanem i go long Engglis. Hem i yusum nem ya bitim 20 taem.
Taem Tyndale i stap long Antwep wetem fren blong hem Thomas Poyntz, we i stap givhan long hem, hem i stap sef long ol trap blong Wolsey mo ol spae blong hem. Plante man oli savegud Tyndale from fasin blong hem blong givhan long ol sikman mo ol puaman. Biaen, wan Engglis man, nem blong hem Henry Phillips, i gyaman se hem i frengud wetem Tyndale. Nao Tyndale i trastem man ya. Long 1535, gyaman fren ya i putum Tyndale long han blong ol enemi blong hem. Olgeta ya oli karem hem i go long Vilvod Kasel, 10 kilomita not long Brasels. Long ples ya, oli putum hem long kalabus blong 16 manis.
I no kliagud se hu nao i askem man ya Phillips blong trikim Tyndale. Be, tingting i stap se maet Bisop Stokesley i bin mekem olsem. Long taem ya, hem i stap bisi long London long wok blong bonem ol “man we oli agensem jyos” long faea. W. J. Heaton i talem long buk ya The Bible of the Reformation, se jes bifo we Bisop Stokesley i ded long 1539, hem i talem se hem i “glad tumas we long laef blong hem, hem i bin bonem fefte man we oli agensem jyos.” Wan long ol man ya, hemia William Tyndale. Long Oktoba 1536, oli jokem nek blong hem, ale biaen oli bonem bodi blong hem long fored blong ol man.
Long medel blong ol man we oli jajem Tyndale, i gat tri bigman blong stadi long saed blong jyos long Katolik Yunivesiti blong Luven. Hemia ples ya we Phillips i stadi long hem. Tri lida blong jyos we oli kam long Luven, wetem tri bisop mo sam narafala bigman, oli stap tu, taem oli jajem Tyndale se hem i agensem jyos, mo taem oli karemaot nem blong pris long hem. Olgeta ya oli glad tumas blong luk we hem i ded. Long taem ya, hem i gat samwe long 42 yia.
Bitim wan handred yia i pas, Robert Demaus, we i raetem store long laef blong Tyndale, i talem se: “Oltaem ol man oli harem voes blong Tyndale from we hem i no fraet blong talemaot trutok.” Tyndale i raet i go long John Frith, wan man we i bin wok wetem hem, we biaen Stokesley i bonem long faea. Hem i se: “Long ol wod we mi jenisim long tok blong God, i no gat wan we tingting blong mi i jajem mi from. Bambae mi mekem sem mak naoia tu. Nating sipos samfala oli wantem givim olgeta samting blong wol long mi, ol samting blong mekem mi haremgud, ona, no ol rij samting blong pulum mi, be bambae mi mekem sem mak bakegen.”
Long rod ya nao, William Tyndale i givim laef blong hem from jans we hem i gat blong givim Baebol long ol man Engglan, wan Baebol we i isi blong oli kasem save long hem. Hem i pem wan praes we i sas—!be presen we hem i givim i bigwan tumas we i no gat praes blong hem!
[Ol futnot]
a I no longtaem, oli putum nem ya Fidei Defensor, long ol mane blong kantri ya. Mo King Henry i talem se olgeta king we oli rul biaen long hem oli mas karem nem ya tu. Tede tok ya i stap yet long mane blong Engglan. Oli raetem Fid. Def., no F.D. kolosap long pija blong hed blong kwin. Yumi intres blong save se, oli raetem nem ya “Man We i Faet blong Sapotem Jyos” long Baebol ya King James Version long yia 1611, insaed long ol tok we i dediketem Baebol ya i go long King James.
b Yumi no sua long namba ya. Sam man oli talem se maet oli wokem 3,000 kopi nomo.
[Bokis blong pija long pej 29]
SAM LONG OL FASWAN BAEBOL
SAMTING we Tyndale i wantem, hemia wan Baebol long lanwis blong ol man long taem blong hem. I no wan krangke samting, mo hem i no faswan man blong wantem samting ya. Long ol yia naen handred, sam man oli tanem Baebol i go long lanwis blong ol Anglo-Sakson. Sam Baebol long Latin lanwis, sam man oli bin tanem i go long sam narafala lanwis, mo oli bin goraon long Yurop kolosap long yia 1500. I gat sam long lanwis blong Jemani (1466), Itali (1471), Franis (1474), Jek (1475), lanwis Daj (1477), mo Katalan (1478). Long 1522, Martin Luther i prentem Nyutesteman blong hem long lanwis blong Jemani. Samting ya nomo we Tyndale i wantem save, hemia se from wanem ol man Engglan oli no gat raet blong kasem wan Baebol long lanwis blong olgeta tu.
[Foto Credit Line blong pija long pej 26]
Bible in the background: © The British Library Board; William Tyndale: By kind permission of the Principal, Fellows and Scholars of Hertford College, Oxford