Wan Baebol We i Jenisim Wol

Taem profet blong God, Moses, i stat raetem Baebol bitim 3,500 yia bifo, wan smol nesen nomo i save ridim Baebol. (Dutronome 7:7) Hemia from we Baebol i stap long lanwis blong nesen ya nomo, lanwis blong Hibru. Be, samtaem biaen samting ya bambae i jenis.

MESEJ blong Baebol we i go kasem plante ples, i karem fulap gudfala frut long laef blong ol man long ol handred yia bifo. Ol gudfala frut ya oli kamaot from faswan Baebol we oli tanem, hemia Septuagint. ?From wanem oli wokem Septuagint? ?Mo i stret blong talem se hem i wan Baebol we i jenisim wol?

?Wan Baebol We i Kamaot Long God?

Taem ol man Jyu oli kam fri, afta we oli bin kalabus long Babilon long ol yia 600 mo 500 B.K.T.a, plante long olgeta oli stap nomo afsaed long kantri blong Isrel mo Juda. Ol man Jyu we oli bon long Babilon, oli lanem Hibru lanwis olsem namba tu lanwis blong olgeta. Long ol yia 200 B.K.T., i gat wan grup blong ol man Jyu long Aleksandria, Ijip​—wan ples we i fulap long ol kastom blong ol man Gris. Ol man Jyu ya oli luk se i impoten blong tanem Tabu Baebol i go long Grik lanwis, we i bigfala lanwis blong olgeta long taem ya.

Kam kasem taem ya, mesej blong Baebol we i kamaot long God, ol man oli raetem long Hibru lanwis. Smol haf nomo i stap long Aramaek. ?Olsem wanem sipos oli tanem Tok blong God i go long narafala lanwis? ?Bambae Tok blong God i lusum paoa blong hem? no ?Maet oli save jenisim mining blong hem? Ol man Jyu, we olgeta nao God i putum Tok blong hem long han blong olgeta, ?bambae oli jenisim mining blong Baebol?​—Ol Sam 147:19, 20; Rom 3:1, 2.

Ol impoten kwestin ya oli mekem se ol man oli fraet blong tanem Baebol i go long narafala lanwis. Be biaen, ol man Jyu oli gat strong tingting se oli mas tanem Baebol. From we sipos oli no mekem, maet bambae oli no moa save kasem save long Tok blong God. Ale, oli mekem disisen blong rerem wok ya blong tanem Tora​—ol faswan faef buk blong Baebol we Moses i raetem​—i go long Grik lanwis. Store blong wok ya blong tanem Baebol i olsem kastom store. Buk ya Letter of Aristeas i talem se rula ya blong Ijip, Ptolemy 2 (285-​246 B.K.T.) i wantem wan kopi blong Pentatuk (no, Tora) long Grik lanwis, blong putum long laebri blong king. Hem i givim oda long 72 man Jyu we oli gat hae save, blong oli mekem wok ya. Ol man Jyu ya, oli aot long Isrel oli kam long Ijip, nao oli tanem Baebol ya long 72 dei. Biaen, oli ridim Baebol ya long ol komuniti blong ol man Jyu, we oli talem se Baebol ya i nambawan mo i no gat mastik long hem. Ol man we oli storebaot Baebol ya oli ademap sam toktok long hem, blong pulum tingting blong man. Oli talem se olgeta we oli tanem Baebol ya, oli stap wanwan long ol defren rum. Be taem oli finisim Baebol ya, ol tok blong olgeta oli sem mak nomo, i no gat wan we ol leta blong hem i defren long narawan. Folem kastom blong olgeta, i mas gat 72 man we oli tanem Baebol. Hemia risen from wanem oli kolem Baebol ya se Septuagint. Nem ya i kamaot long wan wod long Latin we i minim “Sevente.”

Plante man blong hae save tede, oli bilif se ol store we buk ya Letter of Aristeas i tokbaot, oli no tru. Oli bilif tu se tingting blong tanem Septuagint i no kamaot long Ptolemy 2, be i kamaot long ol lida blong ol man Jyu long Aleksandria. Be ol buk blong Philo, wan man Jyu long Aleksandria we i gat bigfala save long waes blong wol, mo ol hanraet blong Josephus, wan man Jyu we i man blong raetem histri, mo buk ya Talmud tu, oli soem stampa bilif blong ol man Jyu long faswan handred yia. Hemia bilif ya se Septuagint i kamaot long God, olsem faswan hanraet blong Baebol. I klia se ol bilif olsem oli kamaot from we ol man Jyu oli stap traehad blong pulum olgeta man Jyu raonabaot long wol blong agri long Septuagint.

Ol faswan buk we oli tanem i go long narafala lanwis, hem i ol faef buk blong Moses nomo. Nating se i olsem, oli yusum nem ya Septuagint blong kolem fulwan Hibru haf blong Baebol we oli tanem i go long Grik lanwis. Ol narafala buk long Baebol, oli jes tanem i go long narafala lanwis tu handred yia no bitim tu handred yia biaen. Oli no tanem fulwan Septuagint wantaem, be oli tanem smosmol gogo oli finisim. Ol man we oli mekem wok ya, save mo waes we oli gat long Hibru lanwis i no sem mak. Bighaf blong ol buk long Baebol, oli tanem wan wod i stret wetem narafala wod be oli no traem putum long stret oda blong mekem se i gat mining. Sam buk, oli katem ol tok blong hem oli sot, mekem se oli moa sot long olfala hanraet. Long en blong yia wan handred B.K.T., ol man oli save ridim fulwan Hibru Baebol long Grik lanwis. Nating se sam haf blong Baebol ya i no laenapgud wetem sam narafala haf, wok ya blong tanem Hibru Baebol i go long Grik lanwis i mekem wan bigfala samting we ol man we oli tanem Baebol ya oli no bin tingbaot.

?Jafet i Stap Long Haos Tapolen Blong Sem?

Taem buk ya Talmud i stap tokbaot Septuagint, hem i yusum Jenesis 9:​27, we i talem se: “Jafet . . . i mas stap . . . long haos tapolen blong Sem.” (Megilah 9b, Talmud blong ol man Babilon) Talmud i wantem soemaot se stael we ol man oli folem blong tanem Septuagint i go long Grik lanwis, i talem se Jafet (papa blong Javan, we ol man Gris oli kamaot long hem) i stap long haos tapolen blong Sem (bubu blong nesen blong Isrel). Be, folem stael blong toktok we Septuagint i yusum, man i save ting tu se Sem i stap long haos tapolen blong Jafet. ?Olsem wanem?

Afta long faet blong Bigfala Aleksanda, long en blong ol yia 300 B.K.T., bigfala wok i gohed blong tijim lanwis mo kastom blong ol man Gris long ol ples we Aleksanda i winim. Oli kolem plan ya se, ‘Hellenization’. Ol man Jyu oli harem se ol narafala oli stap fosem olgeta blong lego kastom blong olgeta. Sipos olgeta man oli folem kastom mo waes blong ol man Gris, bambae skul blong ol man Jyu i finis. ?Wanem i save blokem trabol ya?

Max Margolis, wan man Jyu, we i man blong tanem Baebol, i tokbaot wan long ol samting we i pusum ol man Jyu blong wokem Septuagint. Hem i talem se: “Ol man we oli talem se tingting ya blong tanem Baebol i kamaot long ol man Jyu, ating oli minim tu se, ol man Jyu oli wantem mekem ol Hiten man oli save Loa blong olgeta, mo mekem fulwol i save se waes blong olgeta i sem mak long waes blong Helas [Gris].” Taswe, taem oli tanem Hibru Baebol i go long Grik lanwis, hemia wan rod blong lukaot long kastom blong olgeta blong i no lus, be tu i wan rod blong agensem kastom blong ol man Gris.

Plan ya blong Aleksanda we oli kolem ‘Hellenization’, i mekem se Grik lanwis i kam bigfala lanwis blong wol. Biaen, ol man Rom oli winim Aleksanda. Be Grik lanwis (Koine) i stap yet olsem stampa lanwis we ol bisnesman mo ol nesen oli yusum. Nating se oli mas lanem lanwis ya no oli bon wetem, kwiktaem nomo Septuagint i kasem haos mo hat blong plante man blong narafala nesen we bifo oli no save God mo Loa blong ol man Jyu. Yumi sapraes long frut we i kamaot from.

Ol Proselaet Mo Ol Man Blong Fraet Long God

Long faswan handred yia K.T., Philo i raetem se: “I no ol man Jyu nomo we oli tinghae long stael blong loa blong Moses mo ol hae mak we hem i kasem antap long ol narafala loa. Ol narafala nesen tu oli tinghae long hem.” Joseph Klausner, wan man Jyu, we i man blong raetem histri, i tokbaot ol man Jyu we oli laef afsaed long Palestaen, i se: “I had blong bilivim se plante milyan man Jyu we oli stap long ples ya, oli kamaot long Palestaen. I klia se plante long ol man mo woman ya oli ol proselaet.”

Be, ol impoten poen ya we yumi luk finis, oli no soem evri samting. Author Shaye J. D. Cohen, wan tija blong histri blong ol man Jyu, i talem se: “Long laswan handred yia B.K.T. mo long tufala faswan handred yia K.T., plante hiten man mo woman, oli joen long skul blong ol man Jyu. Be, ol hiten man we oli agri long sam bilif blong ol man Jyu, be oli no joen long skul blong olgeta, oli plante moa.” Klausner mo Cohen, tufala tugeta i kolem ol hiten man ya we oli no joen long skul blong ol man Jyu se, ol man blong fraet long God. Tok ya i kamaot plante long ol buk we oli raetem long Grik lanwis long taem ya.

?Olsem wanem wan proselaet i defren long wan man blong fraet long God? Ol proselaet oli joen fulwan long skul blong ol man Jyu. Ol man oli tingbaot olgeta se oli prapa man Jyu from we oli wosipim God blong ol man Isrel, (oli sakemaot evri narafala god), oli tekem sakomsaes, mo oli joen long nesen blong Isrel. Be long saed long ol man blong fraet long God, Cohen i talem se: “Ol hiten man ya, oli folem plante fasin blong ol man Jyu. Oli wosipim God blong ol man Jyu long plante rod. Be, oli no tingbaot olgeta olsem we oli prapa man Jyu. Ol narafala man tu, oli no tingbaot ol hiten man ya olsem.” Klausner i tokbaot olgeta olsem ol man we oli stap “stanap long medel rod.” Oli agri long skul mo “sam kastom blong ol man Jyu, be . . . oli no joen fulwan wetem ol man Jyu.”

Maet samfala oli intres long God from we oli storeyan wetem ol man Jyu we oli misinari no maet from we oli luk se fasin, kastom, mo laef blong ol man Jyu i defren olgeta. Be, Septuagint i nambawan tul we i halpem ol man ya we oli fraet long God, blong oli lanem moa long saed blong Jeova God. I tru se, yumi no save stret namba blong ol man ya we oli fraet long God long faswan handred yia. Be i klia se Septuagint i talemaot save long saed blong God, i go kasem Nesen blong Rom. Septuagint i putum wan impoten faondesen.

Septuagint i Givhan Blong Rerem Rod

Septuagint i givhan bigwan blong talemaot mesej blong Kristin Skul. Plante man Jyu we oli toktok Grik lanwis, oli stap taem Kristin kongregesen i bon, long Pentekos 33 K.T. Sam Proselaet tu oli stap wetem olgeta ya we oli kam ol faswan disaepol blong Kraes. (Ol Wok 2:​5-​11; 6:​1-6; 8:​26-​38) Ol aposol blong Jisas mo ol faswan disaepol ol raetem buk blong olgeta blong ol man long plante ples oli ridim. Taswe, oli raetem ol buk ya long Grik lanwis.b From samting ya, plante tok long Hibru haf blong Baebol we oli talem bakegen long Kristin Grik haf blong Baebol, oli kamaot long Septuagint.

Sam narafala man we oli no man Jyu mo oli no proselaet, olgeta tu oli rere blong harem mesej blong Kingdom. Hiten man ya Konilyas i “wan man blong prea. Hem wetem famle blong hem oli stap mekem wosip long God, mo hem i stap givim plante mane blong hem blong givhan long ol laen blong Isrel we oli puaman.” Long 36 K.T., Konilyas, famle blong hem, mo ol narafala we oli stap long haos blong hem, oli ol faswan Hiten man we oli baptaes, blong kam man blong Kraes. (Ol wok 10:​1, 2, 24, 44-​48; skelem wetem Luk 7:​2-​10.) Taem aposol Pol i mekem trep i go long Esia Maena mo Gris, hem i prij long plante Hiten man we oli fraet long God finis. Mo tu, hem i prij long “plante man Gris we oli stap mekem wosip long God.” (Ol wok 13:16, 26; 17:4) ?From wanem Konilyas wetem ol narafala Hiten man oli rere blong lesin long gud nyus? Septuagint i bin givhan blong rerem rod. Wan man blong stadi dip long Baebol i talem se, Septuagint “i wan buk we i mekem bigfala wok. Sipos Baebol ya i no gat, Krisendom mo fasin blong laef blong ol kantri blong wes, neva i save kamtru tu.”

Septuagint i Lusum “Paoa” Blong Hem

Septuagint i kasem plante ples. Biaen, samting ya i mekem se rao i kamaot bitwin ol man Jyu. Eksampel, taem ol man Jyu oli storeyan wetem ol Kristin, oli talem se Septuagint i wan Baebol we i no stret. Long seken handred yia K.T., ol man Jyu oli sakemaot fulwan Baebol ya we, bifo oli bin presem mo oli talem se i kamaot long God. Ol tija blong ol man Jyu oli sakemaot olfala store blong ol 72 man we oli tanem Septuagint. Ol tija ya oli talem se: “Wan taem, faef olfala oli tanem Tora i go long Grik lanwis blong givim long King Ptolemy. Long tingting blong ol man Isrel, dei ya i wan rabis dei. Hem i olsem dei ya we olgeta bifo oli stanemap wan buluk long gol, from we i no gat man i save tanem Tora long fasin we i stretgud olgeta.” Blong pulum plante man blong oli folem long tingting blong olgeta, ol tija ya oli agri blong wokem wan nyufala Baebol long Grik lanwis. Akwila, wan man Jyu we i proselaet, wan disaepol blong tija ya Akiba, hem nao i tanem Baebol ya. Hem i statem wok ya long seken handred yia K.T.

Biaen, ol man Jyu oli no moa yusum Septuagint, be hem i kam olsem “Ol Testeman” blong Katolik Jyos we i stap kam antap moa long taem ya. Ale taem plante moa man oli yusum Vulgate, wan Baebol we Jerome i tanem i go long Latin lanwis, oli no moa yusum Septuagint. I tru se neva wan hanraet i save stretgud wetem faswan hanraet, be Septuagint i mekem wan impoten wok blong seremaot save long saed blong Jeova God mo Kingdom blong hem we Jisas Kraes i rulum. Yes, yumi save talem se Septuagint i wan Baebol we i jenisim wol.

[Ol futnot]

[Tok Blong Pija Long Pej 31]

Plante man we Pol i prij long olgeta, oli kasem save long ol toktok blong “Septuagint”

[Foto Credit Line Blong Pija Long Pej 29]

Courtesy of Israel Antiquities Authority