Baebol i defren olgeta long ol narafala buk blong ol jos. Longtaem i kam, i no gat wan buk we i olsem Baebol we i givhan long bilif blong plante man. Be i gat plante man tu we oli faenem poen long hem mo oli agensem.

Eksampol, sam man blong hae save oli no sua fulwan sipos ol Baebol blong tede oli folem gud ol olfala hanraet no nogat. Wan tija we i tijim ol save blong Jos i talem se: “Mifala i no sua sipos mifala i joejoenem gud ol olfala hanraet. Mifala i gat ol kopi we i gat plante mastik long hem mo bighaf blong ol kopi ya oli kamaot plante handred yia afta long ol faswan hanraet, mo oli defren tumas long olgeta.”

Ol man blong defren skul oli no sua se Baebol i stret no nogat. Eksampol, Faizal i kamaot long wan famle we i no Kristin, mo olgeta oli tijim hem se Baebol i wan tabu buk be ol tok blong hem oli jenis. Faizal i talem se: “Taswe, taem sam man oli tokbaot Baebol long mi, mi mi no trastem olgeta, from we oli no holem faswan hanraet blong Baebol. !Baebol we oli holem i jenis finis!”

?Olsem wanem? ?I impoten blong save sipos Baebol i bin jenis? Traem tingbaot ol kwestin ya: ?Sipos yu no save se ol gudfala promes long Baebol oli kamaot long ol olfala hanraet, bambae yu trastem? (Rom 15:4) ?Sipos ol Baebol blong tede oli gat ol mastik long hem, bambae yu yu yusum blong mekem ol impoten desisen long saed blong wok, famle, no wosip?

Nating se ol faswan hanraet blong Baebol oli lus, be yumi gat yet ol olfala kopi blong Baebol. ?Olsem wanem ol olfala kopi ya oli no roten? ?Olsem wanem ol man blong agens oli no spolem olgeta? ?Olsem wanem ol man oli no save jenisim ol tok blong olgeta? ?Sipos yu save olsem wanem ol olfala kopi ya oli stap gud kasem tede, bambae yu trastem Baebol? Long ol stori we oli kam biaen bambae yu faenem ol ansa blong ol kwestin ya.

WAN PROBLEM: Ol man we oli raetem Baebol bifo mo olgeta we oli mekem kopi blong hem, oli raetem long papirasa mo long skin blong anamol. (2 Timoti 4:13) ?Ol samting ya we oli raetem Baebol long hem, oli save stap longtaem?

I isi blong papiras i kam sofsof, i lusum kala mo i brokbrok. Richard Parkinson mo Stephen Quirke we tufala i stadi long ol samting long Ijip bifo, tufala i talem se: “Wan skrol we oli wokem long papiras i save roten. Taem oli livim wan skrol i stap olsem, hem i save kam wetwet mo roten, mo sipos oli berem, ol rat mo ol waet anis oli save kakae.” Sam papiras we oli faenem oli kam nogud kwiktaem from we oli stap long ples we i gat tumas laet no ples we i wetwet.

Skin blong anamol i save stap longtaem moa i bitim papiras. Be sipos man i no lukaot gud long hem, mo oli putum long ples we i hot tumas no i gat tumas laet, hem i save kam nogud.b Ol bebet tu oli save kakae. Taswe, wan buk (Everyday Writing in the Graeco-Roman East) i talem se ol olfala buk oli no save stap kasem tede. Sipos Baebol i roten bambae ol tok blong hem tu oli save lus.

?OLSEM WANEM BAEBOL I NO LUS?: Loa blong ol man Jiu i talem se king ‘i mas raetemdaon Loa, blong hem i gat kopi we i blong hem nomo.’ Yes, hem i mas raetem kopi blong ol faswan faef buk blong Baebol. (Dutronome 17:18) Mo tu, ol man we oli gat gudhan blong mekem kopi, oli mekem plante kopi blong ol olfala hanraet ya, mekem se long ol taem blong ol fas Kristin, ol man oli faenem ol Baebol olbaot long ol haos prea long Isrel go kasem Masedonia. (Luk 4:16, 17; Ol Wok 17:11) ?Olsem wanem sam hanraet we oli olfala tumas oli stap yet kasem tede?

Philip W. Comfort we i stadi long Niu Testeman, i talem se: “Ol man oli save se ol man Jiu oli stap putum gud ol skrol blong Baebol insaed long ol graonpot.” Ol Kristin tu oli gohed blong mekem olsem. Taswe, tede oli faenem ol olfala hanraet ya insaed long ol graonpot, ol rum we oli tudak, ol hol blong ston mo sam ples we i drae we i drae.

SAMTING WE I KAMAOT FROM: I gat plante haf blong ol olfala hanraet blong Baebol we oli stap yet tede. Sam oli olfala bitim 2,000 yia. I no gat wan narafala buk we i gat plante hanraet blong hem we oli olfala moa olsemia.

WAN PROBLEM: Plante lida blong politik mo blong ol skul oli mekem ol samting we i agensem Baebol. Plante taem, oli yusum paoa blong olgeta blong blokem ol man blong oli no gat Baebol, mo blong oli no wokem mo transletem. Traem tingbaot tufala eksampol ya:

• Samwe long yia 167 bifo Kraes: King Antiochus Epiphanes, i wantem fosem ol man Jiu blong oli folem skul blong ol man Gris, ale hem i talem se oli mas spolem olgeta kopi blong Jenesis kasem Malakae. Heinrich Graetz, wan man blong histri i tokbaot taem ya i se: “Taem ol man blong king ya oli faenem ol skrol blong Loa, oli terem mo bonem. Sam man oli ridim ol skrol ya blong kasem paoa mo leftemap tingting blong olgeta. Be taem ol man ya oli faenem olgeta, oli kilim olgeta i ded.”

• Ol Yia 500-1500: Sam lida blong Katolik oli kros taem ol man blong jos oli stap tijim samting we Baebol i talem be i no ol tijing blong Katolik. Oli talem se ol man olsem oli agensem tijing blong jos from we oli gat ol narafala buk blong Baebol, be i no buk blong Ol Sam long lanwis blong Latin. Wan kaonsel blong jos i putum wan loa se, bambae ol man blong hem we “oli wok had oltaem blong lukaotem ol man ya blong agens, oli go long haos blong olgeta mo ol ples aninit long graon we oli stap long hem, blong lukaotem olgeta. Sipos oli faenem olgeta long wan haos, oli mas spolem haos ya.”

Sipos ol enemi blong Baebol oli bin spolem gud Baebol, bambae ol tok blong hem tu oli lus.

?OLSEM WANEM BAEBOL I NO LUS?: King Antiochus i traehad blong spolem Baebol long Isrel, be hem i no win from we ol man Jiu oli go stap long ol narafala ples tu. Ol man blong stadi oli ting se long taem blong ol fas Kristin, i gat bitim 60 pesen blong ol man Jiu oli stap long ol narafala ples. Ol man Jiu oli gat ol kopi blong Baebol long ol haos prea blong olgeta mo hemia sem Baebol we plante yia biaen, ol man mo ol Kristin tu oli yusum.​—Ol Wok 15:21.

Long ol yia 500 kasem ol yia 1500, ol man we oli laekem Baebol oli gohed blong transletem Baebol mo mekem plante kopi, nating se oli save kasem trabol from. Long medel blong ol yia 1400, taem i no gat ol masin blong printim buk yet, be ol haf blong Baebol oli stap long samwe 33 lanwis. Long ol yia biaen, ol man oli wok kwik moa blong transletem mo wokem Baebol i bitim ol taem bifo.

SAMTING WE I KAMAOT FROM: Nating se ol king mo sam lida blong jos oli traem spolem Baebol, be tede ol man oli seremaot mo transletem Baebol i go long plante moa lanwis i bitim ol narafala buk. Sam kantri oli yusum Baebol blong stanemap sam loa blong olgeta, oli yusum sam tok blong Baebol long toktok blong olgeta, mo Baebol i givhan long plante milian man.

WAN PROBLEM: Baebol i no lus, nating se hem i save roten mo ol man oli agensem. Be sam man blong raetem kopi blong Baebol mo sam transleta oli traem jenisim ol tok blong hem. Samtaem oli traem mekem Baebol i folem bilif blong olgeta i bitim we oli mekem bilif blong olgeta i folem Baebol. Traem tingbaot ol eksampol ya:

• Ples blong wosip: Bitwin long 400 mo 200 yia bifo Kraes, ol man we oli raetem Pentatuk blong Sameria,a oli ademap toktok ya afta long Eksodas 20:17, se “long Hil Ya Gerisim. Long ples ya bambae yu bildim wan olta.” Long rod ya, ol man Sameria oli traem mekem Baebol i sapotem wok blong olgeta taem oli bildim wan olta long Hil Ya Gerisim.

• Tijing blong Triniti: Klosap long 300 yia afta we oli finisim blong raetem Baebol, wan man we i bilif long Triniti i ademap toktok ya long 1 Jon 5:7, se “long heven, hemia Papa, mo Tok, mo Tabu Spirit: mo trifala oli wan nomo.” Toktok ya i no stap long ol faswan hanraet. Bruce Metzger wan man blong stadi Baebol i talem se: “Stat long yia 500 i go, toktok ya i stap long plante moa hanraet long Olfala Latin mo long Vulgate long lanwis Latin.”

• Nem blong God: Plante man oli tekemaot nem blong God long Baebol taem oli transletem, from we oli folem giaman tingting blong ol man Jiu. Ale oli putum ol taetel ya “God” no “Masta,” long ples blong hem. Be long Baebol, tufala tok ya i no go nomo long God ya we i wokem olgeta samting, be i go long ol man, wetem ol samting we ol man oli wosipim, mo i go long Setan tu.​—Jon 10:34, 35; 1 Korin 8:5, 6; 2 Korin 4:4.b

?OLSEM WANTEM BAEBOL I NO LUS?: Faswan samting, i gat plante man blong kopi Baebol we oli gat gudhan mo oli lukaot gud taem oli mekem wok ya, nating se i gat samfala we oli no mekem gud wok ya mo oli raetem samting we i no tru. Bitwin long ol yia 500 mo 900, ol Masoret oli mekem kopi blong Jenesis kasem Malakae, mo hemia nao we tede oli kolem hanraet blong ol Masoret. Ol ripot i soem se taem oli mekem ol kopi, oli kaontem gud evri wod mo leta blong meksua se oli no mekem wan mastik. Sipos oli ting se i gat wan mastik long hanraet we oli folem blong raetem kopi, oli raetemdaon samting ya long spes klosap. Ol Masoret oli no wantem jenisim wan tok blong Baebol. Wan tija we nem blong hem Moshe Goshen-Gottstein i talem se: “Man we i minim nomo blong jenisim ol tok blong [Baebol], hem i mekem wan sin we i nogud we i nogud.”

Seken samting, ol bigfala hip blong ol hanraet we oli stap tede oli givhan long ol man blong stadi Baebol blong oli faenem ol mastik. Eksampol, ol lida blong jos oli tijim ol man blong plante handred yia se, Baebol blong olgeta long lanwis Latin hem i kamaot long faswan hanraet blong Baebol. Be long 1 Jon 5:7, oli ademap wan toktok we i no tru, we yumi tokbaot finis long stat blong haf ya. !Toktok ya i stap tu long Inglis Baebol ya King James Version we plante man oli stap yusum! Be taem ol man oli faenem ol narafala hanraet, ?ol hanraet ya oli soemaot wanem? Bruce Metzger i raetem se: “Toktok ya [long 1 Jon 5:7] i no stap nating long ol narafala hanraet (olsem hanraet blong Siria, Coptic, Amenia, Itiopia, Arebia, mo Slavonia), be i stap long Latin nomo.” From samting ya, long wan narafala King James Version we oli wokem bakegen mo long ol narafala Baebol, oli tekemaot toktok ya.

?Olsem wanem? ?Ol olfala hanraet oli pruvum se ol tok blong Baebol oli stap gud? Ol man oli faenemaot ol Skrol blong Ded Si long 1947. Ol hanraet ya oli raetem bitim wan taosen yia bifo long hanraet blong ol Masoret. Naoia ol man blong stadi oli save yusum ol Skrol blong Ded Si, blong jekem hanraet blong ol Masoret. Wan memba blong tim we i wok long ol Skrol blong Ded Si, i talem se wan skrol i “pruvum klia se ol man Jiu we oli stap raetem kopi blong Baebol blong bitim wan taosen yia, oli mekemgud wok blong olgeta mo oli lukaot gud.”

Long wan laebri long Irelan we nem blong hem Chester Beatty Library, i gat plante buk we oli wokem long papiras. Long ol buk ya, i gat klosap evri buk blong Matiu kasem Revelesen, wetem sam hanraet we ol man oli bin raetem stat long ol yia 200, hemia samwe long 100 yia nomo afta we oli finisim blong raetem Baebol. Wan Diksonari (The Anchor Bible Dictionary) i talem se: “Ol Papiras ya oli givim plante save long ol tok blong Baebol, be oli soemaot tu se ol man we oli mekem ol kopi blong Baebol tru long ol yia ya, oli mekem gud wok blong olgeta mo i nambawan tumas.”

SAMTING WE I KAMAOT FROM: Ol hanraet blong Baebol we oli plante tumas mo oli olfala tumas oli no spolem ol tok blong Baebol, be oli givhan blong mekem ol tok ya oli kam gud moa. Masta Frederic Kenyon i tokbaot buk blong Matiu kasem Revelesen, se: “Olfala buk ya i gat plante samting we i pruvum se ol tok blong hem oli tru, mo i no gat wan narafala olfala buk we i olsem hem. Mo sipos wan man blong hae save i gat stret tingting, bambae hem i luksave se ol tok blong Baebol we oli pas tru long ol yia ya oli stap gud, mo i no gat wan samting i spolem.” Mo wan man blong stadi we nem blong hem William Henry Green, i tokbaot buk blong Jenesis kasem Malakae se: “Maet yumi save talem se i no gat wan narafala wok we ol man oli mekem longtaem bifo, we i stap gud kasem tede.”

Baebol i stap gud kasem tede. Taswe tede yu save gat wan Baebol mo ridim. Mo taem yu jusum wan Baebol we oli transletem gud, yu save sua fulwan se yu stap ridim ol tok we oli kamaot long ol faswan hanraet blong Baebol.a Baebol i no lus nomata se i isi blong i kam roten, mo ol man oli agensem strong, mo oli traem jenisim ol tok blong hem. ?Be from wanem hem i no lus mo i stap gud kasem tede? ?Wanem i spesel long saed blong buk ya?

Plante man we oli stadi Baebol, oli gat sem tingting olsem aposol Pol, we i raetem se: “Olgeta tok blong Baebol oli kamaot long God.” (2 Timoti 3:16) Oli bilif se Baebol i stap gud kasem tede from we hem i Tok blong God, mo from we God i lukaot gud long hem. Faizal we yumi tokbaot hem finis long stat, hem i wantem faenemaot sipos samting ya i tru, ale hem i stadi long Baebol. Hem i sapraes tumas long samting we hem i faenemaot. Hem i lanem se plante tijing blong ol skul we oli talem se oli Kristin, oli no stap long Baebol. Mo tu, stamba tingting blong God we i stap long Baebol, i tajem hat blong hem.

Hem i talem se: “Naoia mi bilif fulwan se Baebol we mi gat i wan presen we God i givim. God i mekem heven mo wol, taswe i sua se hem i gat paoa blong givim wan buk long yumi mo blong lukaot gud long hem kasem tede. Sipos yumi talem se hem i no save mekem samting ya, hemia i olsem we yumi stap talem se God, yes God Ya We i Gat Olgeta Paoa, i gat smol paoa nomo. ?Be mi mi hu blong mi mekem samting ya?”​—Aesea 40:8.