?Ol Samting Blong Bifo Oli Pruvum Se Baebol i Tru?

OL SAMTING blong bifo we ol man oli digimaot long graon oli givhan long ol studen blong Baebol, from we oli givim moa save long saed blong laef blong ol man long Baebol, ol ples we oli stap long hem, ol kastom, mo ol lanwis blong olgeta. Ol samting blong bifo oli givim moa save tu olsem wanem ol profet tok blong Baebol oli bin kamtru, olsem ol profet tok ya we oli talem se ol taon ya Babilon, Nineve, mo Taea, bambae oli lus. (Jeremaea 51:37; Esikel 26:4, 12; Sefanaea 2:13-15) Be ol samting blong bifo oli save givhan go kasem wan mak nomo. Hemia from we ol man oli mas eksplenem mining blong olgeta, mo plante taem man i save mestem no i save ademap sam save we i no stret.

Bilif blong ol Kristin i no dipen long ol graonpot mo brikis we oli brobrok, mo ol stonwol we oli stap folfoldaon, be bilif ya i stanap long olgeta trutok we yumi faenem long Baebol mo we oli laenap gud. (2 Korin 5:7; Hibrus 11:1) Yes, ol tok blong Baebol we oli laenap gud, mo fasin blong ol man blong no haedem wan samting, mo ol profet tok we oli kamtru finis, mo plante narafala samting, oli pruvum gud se “olgeta tok blong Baebol oli kamaot long God.” (2 Timoti 3:16) Nating se i olsem, i gud yumi tingbaot sam samting we oli digimaot long graon, we oli pruvum se ol stori blong Baebol oli tru.

Long yia 1970, wan grup blong man we oli digim graon long Jerusalem, oli faenem wan olfala haos we faea i bin bonem. Nahman Avigad we i lida blong grup ya, i raetem se: “Eni man we i savegud wok ya i luksave wantaem wanem i bin hapen. Faea i bin bonem haos ya mo ol wol mo siling blong hem oli bin foldaon.” Long wan rum blong haos ya oli faenem sam bun [1] blong han blong wan man, ol fingga oli benben olsem we man ya i stap traehad blong holem wan lada.

I gat sam mane [2] we i stap olbaot long floa. Sam long ol mane ya i gat yia 69 long hem, hemia namba fo yia blong rebelian blong ol man Jiu agensem gavman blong Rom. Ol narafala mane oli olfala moa. Bifo we haos ya i foldaon, sam man oli bin sakem olting oli go olbaot. Masta Avigad i talem se: “Taem mifala i luk samting ya, mifala i tingbaot ol tok blong Josephus we i talem se ol soldia blong Rom we oli winim taon ya oli stilim plante samting.” Ol man we oli stadi long histri oli talem se ol man Rom oli bin spolem Jerusalem mo stilim olting ya long yia 70 K.T.

Taem ol man oli stadi long ol bun ya, oli faenemaot se oli blong wan woman we i gat moa long 20 yia. Wan buk (Biblical Archaeology Review) i talem se: “Taem ol man Rom oli spolem taon ya mo bonem ol haos, wan yangfala woman i stap long kijin blong haos ya. Hem i foldaon long floa, mo i stap traehad blong kasem wan lada klosap long doa. Long taem ya nao hem i ded. Faea i kakae haos ya hareap . . . mekem se woman ya i no gat taem blong ronwe, nao haos ya i foldaon antap long hem, i berem hem.”

Stori ya i mekem yumi tingbaot profet tok we Jisas i talem 40 yia bifo we ol ami oli spolem Jerusalem. Hem i se: “Ol enemi blong yufala . . . bambae oli smasem yufala evriwan blong ples ya . . . oli no save livim wan ston blong haos i stap stanap long ples blong hem.”—Luk 19:43, 44.

Sam samting we oli digimaot long graon oli soemaot se nem blong ol man we Baebol i talem oli stret. Samting ya i pruvum se tok we sam man oli talem agensem Baebol i no tru. Oli talem se ol man we oli raetem Baebol oli mekemap stori mo nem blong sam man, mo oli giaman se sam man oli impoten.

Nem Blong Sam Man Long Baebol We Oli Stap Long Ol Ston

Bifo, ol man blong hae save oli ting se king blong Asiria we nem blong hem Sagon 2, i no wan trufala man. Nem blong hem i stap long Baebol long Aesea 20:1. Be long yia 1843, klosap long wan smol reva we i kamaot long Taegris Reva, i no longwe long taon ya Khorsabad long Irak, ol man oli faenem haos blong King Sagon [3]. Haos ya i kavremap 10 hekta graon. Taswe nem ya Sagon 2 we ol man oli no save fastaem, i kam wan nem we ol man oli savegud i bitim nem blong ol narafala king blong Asiria. Long wan long ol stori [4] blong laef blong king ya, hem i talem se hem i winim taon ya Sameria long Isrel. Ol tok blong Baebol oli soemaot se i tru, ol ami blong Asiria oli winim Sameria long yia 740 B.K.T. Sagon i tokbaot se hem i winim taon ya Asdod, mo samting ya tu i laenap wetem tok blong Aesea 20:1.

Sam man we oli stap digim graon long Irak blong faenem ol samting blong bifo, oli digimaot olfala taon blong Babilon. Klosap long doa blong taon ya we oli kolem Doa blong Ista, oli faenem 300 ston we oli gat ol naes hanraet long olgeta. Long ol ston ya i gat nem blong plante man we oli laef long taem we Nebukadnesa i rul olsem king blong Babilon. Wan long ol nem ya hemia “Yaukin, king blong ples ya Yahud.” Hemia i minim King Jehoeakin blong Juda, we ol ami blong Babilon oli tekem hem i go kalabus long taem we Nebukadnesa i spolem Jerusalem faswan, hemia long yia 617 B.K.T. (2 King 24:11-15) Nem blong faef long ol boe blong Jehoeakin tu i stap long ol ston ya.—1 Kronikel 3:17, 18.

Long yia 2005, oli digim graon long wan ples we oli ting se bambae oli faenem haos blong King Deved. Oli digim gogo oli fas long wan bigfala ston haos. Oli ting se ol man Babilon oli bin spolem haos ya 2,600 yia finis, taem oli bin spolem Jerusalem. Long taem ya, Jeremaea tu i stap talemaot ol profet tok blong God. Oli no sua sipos haos ya i haos blong King Deved no nogat. Be wan man we i digim graon, nem blong hem Eilat Mazar, i faenem wan smol pis ston we bigwan blong hem i 1 sentimeta nomo. Long ston ya i gat mak blong wan stam we oli wokem long red graon [5]. Tok we i stap long ston ya i talem se: “Blong Jukal, we papa blong hem Selemia, we papa blong hem Sovi.” I klia se stam ya i blong Jukal. Mo Baebol i talem se Jukal i wan haeman blong ol man Jiu we i agensem Jeremaea.—Jeremaea 37:3; 38:1-6.

Masta Mazar i talem se Jukal i “namba tu haeman blong king” afta long Gemaria we papa blong hem Safan. Oli luk nem blong Gemaria long mak blong wan stam we oli faenem long Taon blong Deved. Baebol i talem se Jukal we papa blong hem Selemia, hem i wan haeman blong Juda. Bifo we oli faenem mak blong stam ya, Baebol nomo i tokbaot man ya, ol man blong hae save oli no save nem blong hem.

?Ol Man Isrel Oli Save Rid Mo Raet?

Baebol i soemaot se ol man Isrel bifo oli save rid mo raet. (Namba 5:23; Josua 24:26; Aesea 10:19) Be ol man we oli agensem Baebol, oli no agri long samting ya. Oli talem se ol stori we oli stap long Baebol, ol man oli talemaot nomo i go long ol narafala man, kamkam kasem taem we oli raetemdaon, taswe oli talem se yumi no save trastem ol tok ya. Be long yia 2005, ol man blong digim graon oli faenem wan samting we i soem se tingting blong ol man ya we oli agensem Baebol i no tru. Long ples ya Tel Zayit we i stap bitwin Jerusalem mo Mediterenian Si, oli faenem wan waet ston we ol man oli bin katem olfala Hibru alfabet [6] long hem. Ating alfabet ya i olfala moa i bitim ol narafala Hibru alfabet we oli bin faenem.

Ol man we oli gat save long wok ya oli talem se oli bin katem ston ya samwe long ol yia 900 B.K.T. Samting ya i soemaot se “ol man Isrel oli bin kasem tijing long ol tija,” “oli kasem wan hae mak long kalja blong olgeta,” mo se “oli stap mekem taon blong Jerusalem i kam antap kwiktaem.” Taswe, i luk olsem se long ol yia 900 B.K.T. ol man Isrel oli save rid mo raet, mo oli naf blong raetemdaon histri blong olgeta. Hemia i defren long samting we ol man blong agensem Baebol oli talem.

Ol Hanraet Blong Asiria Tu Oli Sapotem Baebol

Long taem bifo, Asiria i wan gavman we i gat bigfala paoa. Taswe, Baebol i tokbaot Asiria plante, mo plante samting we oli digimaot long graon long Asiria oli soemaot se tok blong Baebol i tru. Wan samting we oli faenem, hemia wan flat ston we oli katem pija long hem [7]. Oli faenem ston ya long haos blong King Senakerib taem oli digim graon long ples we Nineve, bigfala taon blong Asiria, i stap long hem bifo. Pija long ston ya i soem sam soldia blong Asiria we oli stap lidim ol man Jiu oli go kalabus, afta we oli bin winim taon ya Lakis long yia 732 B.K.T. Yu save ridim stori ya long Baebol long 2 King 18:13-15.

Long Nineve, oli faenem ol stori blong Senakerib [8] we oli tokbaot faet we hem i mekem long taem blong rul blong King Hesekia, mo hem i raetem nem blong king ya tu insaed long stori ya. Ol hanraet long saed blong ol narafala rula, oli tokbaot King Ahas mo Manase blong Juda, mo King Omri, Jehu, Joas, Menahem, mo Hosea blong Isrel.

Long ol stori blong Senakerib, hem i tok flas from ol faet we hem i winim, be hem i neva talem se hem i winim Jerusalem. Samting ya i soemaot se stori blong Baebol i tru. Baebol i talem se King Senakerib i no winim Jerusalem from we God i mekem se hem i lusum faet ya. Ale hem i sem, hem i tanemraon i gobak long Nineve, mo Baebol i talem se ol boe blong hem oli kilim hem i ded. (Aesea 37:33-38) I gat tu hanraet blong Asiria we tufala i talem se ol boe blong Senakerib oli kilim hem i ded.

Taon ya Nineve i fulap long rabis fasin. Taswe Jeova i sanem profet Neham mo profet Sefanaea blong talem long ol man ya se taon ya bambae i lus fulwan. (Neham 1:1; 2:8–3:19; Sefanaea 2:13-15) Ol profet tok ya oli kamtru long yia 632 B.K.T., taem ol ami blong Nabopolasa we hem i king blong Babilon, oli joen wetem ol ami blong Siaksares we hem i blong Media, nao oli go insaed long Nineve mo winim taon ya. Ol ston blong taon ya we oli faenem taem oli digim graon, oli soemaot bakegen se ol stori blong Baebol oli tru.

Long ol yia 1925 kasem 1931, oli digim graon long is saed blong Taegris Reva mo saotis blong Nineve, nao oli faenem wan taon blong bifo we nem blong hem Nusi. Long taon ya oli faenem plante samting blong bifo, wetem samwe 20,000 ston we i gat ol tok long lanwis blong Babilon long olgeta. Ol tok ya i givim plante save long saed blong ol kastom we ol man oli folem we oli klosap sem mak long ol kastom we ol man long buk blong Jenesis oli folem. Wan kastom, hemia se ol famle oli yusum red graon blong wokem sam smosmol aedol we oli talem se oli ol god blong famle. Taem man i holem wan aedol olsem, hem i gat raet long graon blong papa blong hem. Samting ya i givhan long yumi blong kasem save long samting we Rejel, woman blong Jekob i mekem long taem bifo, taem Jekob i tekem hem wetem ol pikinini blong hem oli go stap long wan narafala ples. Rejel i karem ol god blong famle blong hem no “ol aedol” blong papa blong hem, Laban. Yumi kasem save tu, from wanem Laban i traehad blong kasembak ol aedol ya.—Jenesis 31:14-16, 19, 25-35.

Profet Tok Blong Aesea Mo Ston Blong Sirus

Ol hanraet we i stap long olfala ston long pija ya, oli soemaot se wan narafala stori blong Baebol i tru. Oli faenem Ston Blong Sirus [9] 32 kilometa afsaed long taon ya Baghdad, klosap long Yufretes Reva, long ples we taon ya Sipa i stap long hem bifo. Ston ya i tokbaot Bigfala Sirus, faswan rula blong Pesia, se hem nao i bin winim Babilon. Be 200 yia bifo we Sirus i winim Babilon, Jeova i yusum profet blong hem Aesea blong talemaot rula blong Media mo Pesia we nem blong hem Sirus. Jeova i talem se: “‘ [Sirus.] Yu nao bambae yu rul long nem blong mi. Yu bambae yu mekem olsem we mi mi wantem. Yu bambae yu talemaot se olgeta oli mas stanemap taon ya Jerusalem bakegen.’”—Aesea 13:1, 17-19; 44:26–45:3.

Ston ya i talem wan narafala impoten samting bakegen. King we i rul bifo Sirus i bin tekem plante man oli go kalabus, be Sirus i letem ol man ya oli gofri blong oli save gobak long ples blong olgeta. Fasin ya i defren olgeta long ol narafala king we oli bin winim ol faet long taem bifo. Ol tok blong Baebol mo ol buk blong histri oli soemaot se i tru, Sirus i letem ol man Jiu oli gofri, nao oli go bildim bakegen taon blong Jerusalem.—2 Kronikel 36:23; Esra 1:1-4.

Wok ya blong digim graon blong faenem ol samting we Baebol i tokbaot, i no gohed longtaem tumas yet. Be oli faenem sam bigfala samting finis we oli givim plante save long yumi. Olsem yumi luk finis, plante samting we oli faenem oli soemaot se Baebol i tru, mo olgeta tok blong hem, nating se oli givim ol smosmol save nomo, be olgeta evriwan oli stretgud.

BLONG KASEM MOA SAVE

?Olsem wanem? ?Baebol i save mekem laef blong yu i hapi mo i gat mining? Ansa blong impoten kwestin ya i stap long wan DVD blong tu aoa we nem blong hem The Bible—A Book of Fact and Prophecy (La Bible : un livre historique et prophétique). Mo tu, long DVD ya oli askem kwestin long sam man we toktok blong olgeta i pulum gud tingting blong yumi.—Oli wokem DVD ya long 32 lanwis.

[Credit Line]

Alexander the Great: Roma, Musei Capitolini

[Foto Credit Line blong pija long pej 15]

Coins: Generously Donated by Company for Reconstruction & Development of Jewish Quarter, Jerusalem Old City

[Foto Credit Line blong pija long pej 15]

Society for Exploration of Land of Israel and its Antiquities

[Foto Credit Lines blong pija long pej 16]

3: Musée du Louvre, Paris; 4: Photograph taken by courtesy of the British Museum; 5: Gabi Laron/Institute of Archaeology/Hebrew University © Eilat Mazar

[Foto Credit Lines blong pija long pej 17]

6: AP Photo/Keith Srakocic; 7, 8: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Foto Credit Line blong pija long pej 18]

Photograph taken by courtesy of the British Museum