Ma katel ta qa chpan ri «Bʼey rchë ri Loqʼoläj»

1, 2. ¿Achkë xkʼatzin xkichaʼ ri judíos ri ye kʼo wä Babilonia? (Esdras 1:2-4).

¡RI QʼATÖY tzij xyaʼ jun rutzjol! Ri judíos ri kikʼwan chik jun 70 junaʼ Babilonia ütz yetzolin Israel, ri kitinamit (taskʼij ruwäch Esdras 1:2-4). Xa xuʼ Jehová nkowin nbʼanö riʼ. Nqaʼij riʼ rma ri babilonios ma nkiyaʼ ta wä äl qʼij chkë ri winäq rchë yetzolin pa kitinamit (Is. 14:4, 17). Ye kʼa Babilonia xchʼak y ri kʼakʼakʼ qʼatöy tzij xuʼij chë ri judíos ütz yeʼel äl chpan ri tinamït. Rma riʼ jontir ri judíos y, más ri tataʼaj, kʼo jun xkʼatzin xkichaʼ: yeʼel äl Babilonia o yekanaj qa chriʼ. Rkʼë jbʼaʼ ye kʼo jojun kʼayewal xuʼän chkiwäch xkitzʼët achkë xkiʼän. Tqatzʼetaʼ achkë rma nqaʼij riʼ.

² Ye kʼo jojun ya kʼo wä chik kijunaʼ, rma riʼ ma yekowin ta wä chik nkiʼän ri mamaʼ bʼey riʼ. Y, rma ye kʼïy chkë ri judíos Babilonia xeʼaläx wä, xa xuʼ wä ri tinamït riʼ kitaman. Chkiwäch ryeʼ, Israel ya riʼ wä kitinamit katiʼt kimamaʼ. Chqä, ye kʼo wä jojun kan xjeʼ wä kibʼeyomal Babilonia. Rma riʼ rkʼë jbʼaʼ kʼayewal xuʼän chkiwäch xkiyaʼ qa kachoch o kikʼayij rchë yebʼejeʼ chpan jun tinamït ri ma kitaman ta.

3. ¿Achkë wä utzil xtkïl ri judíos ri xketzolin Jerusalén?

³ Ri judíos ri nkiyaʼ wä ruqʼij Jehová, kitaman wä chë kʼo más utzil xtkïl Israel chwäch jontir ri xtkiyaʼ qa Babilonia. Ri más nüm utzil xtkïl ya riʼ chë xkekowin xtkiyaʼ chik jmul ruqʼij Dios. Chriʼ Babilonia kʼo wä más 50 templos ri akuchï nyaʼöx wä kiqʼij ri dioses, ye kʼa majun ta jun ri akuchï nyaʼöx wä ruqʼij Jehová. Rma ma ye jun ta wä altares nixta sacerdotes, ri israelitas ma yekowin ta wä nkiʼän ri sacrificios ri nuʼij wä chpan Rupixaʼ Moisés. Chqä, ri yeyaʼö wä ruqʼij Jehová chqä nkismajij rupixaʼ, xa ye jbʼaʼ ok chwäch jontir ri nkiyaʼ wä kiqʼij nkʼaj chik dioses. Rma riʼ, ri kan pa mil chkë ryeʼ nkajoʼ wä yetzolin pa kitinamit rchë yekowin nkiyaʼ chik jmul ruqʼij Jehová.

4. ¿Achkë xtzüj Jehová chkë ri judíos?

⁴ Kajiʼ ikʼ bʼey nkʼatzin wä nkiʼän ri israelitas rchë yetzolin Jerusalén, y kan kʼo wä kʼayewal xtkïl pa bʼey. Ye kʼa Jehová xuʼij chë xkeruköl chwäch xa bʼa achkë kʼayewal xtkïl. Ri profeta Isaías xuʼij: «¡Tibʼanaʼ rubʼanik ri bʼey chwäch Jehová! Tibʼanaʼ jun jïk bʼey pa tzʼiran ilew chwäch ri qa-Dios. […] Ri bʼey ri kan lawaloʼ rubʼanon chqä rojyuʼ ruwäch xtbʼan kibʼanik» (Is. 40:3, 4). Taquʼ na peʼ rij ya riʼ. Ri judíos más ütz nuʼän chkiwäch yebʼä pa jun jïk bʼey chqä ütz rubʼanon chwäch ri nkʼatzin nkiqʼaxaj mamaʼ taq juyuʼ. Ya riʼ xkerutoʼ rchë xkeʼapon yän chpan kitinamit.

5. ¿Achkë rubʼiʼ xbʼix ri bʼey ri xtzjoj Isaías?

⁵ Pa qaqʼij komä, ri bʼey kan yaʼon kibʼiʼ, nkʼaj chik xa xuʼ jun ki-número. Y ri bʼey ri xtzjoj Isaías kʼo chqä rubʼiʼ. Le Biblia nuʼij: «Jun bʼey ri kan mamaʼ ruwäch xtjeʼ chriʼ, y ri bʼey riʼ xtbʼix Bʼey rchë ri Loqʼoläj che rä. Ri tzʼil rukʼaslemal ma xtqʼax ta chwäch» (Is. 35:8). ¿Achkë xel chë tzij riʼ chkiwäch ri israelitas? ¿Y achkë ntel chë tzij chqawäch röj komä?

¿ACHKË XEL CHË TZIJ OJER RI «BʼEY RCHË RI LOQʼOLÄJ», Y ACHKË NTEL CHË TZIJ KOMÄ?

6. ¿Achkë rma xbʼix loqʼoläj che rä re bʼey reʼ?

⁶ Ri bʼey ri nbʼix «Bʼey rchë ri Loqʼoläj» che rä. ¿Tapeʼ chë kan jaʼäl rubʼiʼ re bʼey reʼ? ¿Achkë rma xbʼix loqʼoläj che rä ri bʼey riʼ? Rma chpan ri tinamït Israel ma yejowäx ta wä ri ma ye chʼajchʼöj ta, ntel chë tzij, ri judíos ri kikʼwan jun tzʼil kʼaslemal, nkiyaʼ kiqʼij nkʼaj chik dioses chqä yekiʼän nmaʼq taq mak. Ri judíos ri xetzolin pa kitinamit nkʼatzin wä yeʼok «loqʼoläj» chwäch Dios (Deut. 7:6). ¿Ntel chë tzij riʼ chë ri xeʼel pä Babilonia kan majun ta kimak? Manä. Kʼo wä nkʼatzin nkijäl pa kikʼaslemal rchë Jehová kiʼ rukʼuʼx nuʼän kikʼë.

7. ¿Achkë nkʼatzin wä nkijäl jojun judíos? Tayaʼ jun tzʼetbʼäl.

⁷ Achiʼel xqaʼij qa, kʼïy chkë ri judíos xeʼaläx Babilonia, y kʼïy chkë ryeʼ xechʼobʼon chqä xkikʼwaj jun tzʼil kʼaslemal achiʼel ri babilonios. Taq qʼaxnäq chik kʼïy junaʼ taq ri naʼäy molaj israelitas xetzolin Jerusalén, Esdras xtamaj chë jojun chkë ryeʼ xekʼleʼ kikʼë ixoqiʼ ri ma nkiyaʼ ta ruqʼij Jehová (Éx. 34:15, 16; Esd. 9:1, 2). Chrij riʼ, Nehemías kan nsach rukʼuʼx taq xtzʼët chë ri kalkʼwal ryeʼ ma yekowin ta wä yetzjon pa chʼaʼäl hebreo (Deut. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24). ¿Achkë rubʼanik xtkiyaʼ ruqʼij Jehová we ma kitaman ta ri chʼaʼäl ri xksäx rchë xtzʼibʼäx Ruchʼaʼäl Dios? (Esd. 10:3, 44). Ri judíos riʼ kan kʼïy wä nkʼatzin nkijäl. Ye kʼa ma kʼayewal ta xtuʼän chkiwäch xtkiʼän riʼ taq xkejeʼ Israel, ri akuchï najin wä chik nyaʼöx ruqʼij Jehová (Neh. 8:8, 9).

8. ¿Achkë rma nkʼatzin nqatamaj röj chrij ri «Bʼey rchë ri Loqʼoläj»? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl ri kʼo pä chwäch re revista reʼ).

⁸ Rkʼë jbʼaʼ ye kʼo jojun nkiʼij: «Ütz natamaj ri xbʼanatäj kikʼë ri judíos ojer. Ye kʼa ¿kʼo komä nkʼatzin wä chqë röj nqatamaj riʼ?». Jaʼ, kʼo nkʼatzin wä. Röj chqä nqkowin nqaʼij chë yoj bʼenäq chpan ri bʼey ri nbʼix «Bʼey rchë ri Loqʼoläj» che rä. Re bʼey reʼ nqrtoʼ rchë nqayaʼ ruqʼij Jehová komä kikʼë qachʼalal y chqawäch apü xtqrtoʼ rchë xtqïl ri utzil ri xtyaʼ Ruqʼatbʼäl Tzij Dios pa qawiʼ. Rma riʼ jontir röj, ri yebʼä chkaj chqä ri xkekanaj qa chwäch le Ruwachʼlew, nkʼatzin ma nq-el ta qa chpan ri bʼey riʼ (Juan 10:16).b Kan pa 1919, ye kʼïy achiʼaʼ, ixoqiʼ chqä akʼalaʼ ye lenäq pä chpan Babilonia la Grande, ntel chë tzij, jontir ri religiones ri ma pa rubʼeyal ta nkiyaʼ ruqʼij Dios, y xkichäp pä re jun loqʼoläj bʼey reʼ. Rkʼë jbʼaʼ rït chqä yït jun chkë ri winäq riʼ. Tapeʼ re bʼey reʼ xjäq pa jun 100 junaʼ qa, kan más ojer chapon pä rubʼanik.

NCHAP RUBʼANIK RI BʼEY

9. Rkʼë ri nuʼij chpan Isaías 57:14, ¿achkë rubʼanik xbʼan rubʼanik ri «Bʼey rchë ri Loqʼoläj»?

⁹ Jehová xuʼän chë majun ta xqʼatö kibʼey ri israelitas ri xeʼel pä Babilonia (taskʼij ruwäch Isaías 57:14). ¿Ke riʼ komä xuʼän pa qaqʼij komä rkʼë ri «Bʼey rchë ri Loqʼoläj»? Jaʼ, ke riʼ xuʼän. Taq nrajoʼ na kʼïy junaʼ rchë nbʼeqä ri junaʼ 1919, Jehová xeruksaj jojun achiʼaʼ rchë xkiʼän rubʼanik ri bʼey riʼ (tajnamaj rkʼë Isaías 40:3). Ryeʼ xkiʼän jontir ri kʼo pa kiqʼaʼ rchë, kʼïy junaʼ chrij riʼ, ri winäq xkekowin xkeʼel pä chpan Babilonia la Grande y nkiyaʼ ruqʼij Jehová kikʼë winäq ri nkajoʼ ryä. Tqatzʼetaʼ achkë jojun samaj xkiʼän ri winäq riʼ.

10, 11. ¿Achkë rubʼanik xtoʼon ri xbʼan imprimir le Biblia chqä xqʼaxäx pa nkʼaj chik chʼaʼäl? (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

¹⁰ Xbʼan imprimir le Biblia. Chunaqaj ri junaʼ 1450, ri winäq xa xuʼ wä nkiʼän copiar le Biblia rkʼë kiqʼaʼ. Re samaj reʼ kan nukʼwaj wä kʼïy tiempo, rma riʼ majun ta wä más ru-copias le Biblia chqä kan jotäl wä kajäl. Ye kʼa, taq xesäx jojun chkë ri naʼäy taq imprentas, ma kʼayewal ta chik xebʼan más Biblias chqä xejach chkë ri winäq.

¹¹ Xqʼaxäx le Biblia pa nkʼaj chik chʼaʼäl. Kan kʼïy junaʼ, le Biblia xa xuʼ xesäx pa chʼaʼäl latín, jun chʼaʼäl ri xa xuʼ wä kitaman ri winäq ri xkitjoj kiʼ chrij. Ye kʼa, rma xejeʼ más imprentas, ye kʼïy achiʼaʼ xkiqʼaxaj le Biblia pa kichʼaʼäl ri winäq. Rchë ke riʼ, ri yeskʼin wä Ruchʼaʼäl Dios yekowin wä nkijnamaj ri nkʼut wä chkiwäch pa taq iglesias rkʼë ri nuʼij le Biblia.

12, 13. Tatzjoj achkë rubʼanik xkʼut chë jojun naʼoj ri nkikʼüt ri iglesias ma ya riʼ ta nukʼüt le Biblia.

¹² Xesäx nkʼaj chik toʼïk rchë natjoj awiʼ chrij le Biblia. Ye kʼo jojun winäq kan kʼïy xkitamaj qa chpan le Biblia taq xkitjoj kiʼ chrij. Chqä kan xkitzjoj chkë ri nkʼaj chik. Ya riʼ xuʼän chë kʼïy ukʼwäy taq bʼey pa taq religiones xpë kiyowal chkë. Jun tzʼetbʼäl. Chunaqaj ri junaʼ 1835, ye kʼo jojun achiʼaʼ xkesaj jojun wuj ri nkikʼüt chë ri naʼoj nkikʼüt ri iglesias ma kikʼwan ta kiʼ rkʼë ri nukʼüt le Biblia.

¹³ Chpan ri junaʼ 1835, Henry Grew jun achï ri nuyaʼ wä ruqʼij Dios, xresaj jun wuj ri ntzjon chrij ri nbʼanatäj qkʼë taq nqkäm. Kʼïy iglesias nkikʼüt wä nkʼaj chik naʼoj chrij riʼ, ye kʼa ryä xksaj le Biblia rchë xkʼüt chë xa xuʼ Dios nkowin nbʼanö chë jun winäq ma nkäm ta, ye kʼa jontir röj xa nqkäm. Chpan ri junaʼ 1837, George Storrs, jun ukʼwäy bʼey pa jun religión, xrïl ri wuj riʼ taq bʼenäq pa tren. Taq xskʼij ruwäch xqʼalajin chwäch chë xtamaj ri kantzij, rma riʼ xtzjoj chkë ri nkʼaj chik. Pa 1842, xeruyaʼ jojun tzijonem. Ri kibʼiʼ ya riʼ «¿Yekäm komä ri itzel taq winäq?». Ri xtzʼibʼaj George Storrs kowan xtoʼ jun chik kʼajol: Charles Taze Russell.

14. ¿Achkë utzil xkïl ri qachʼalal Russell chqä rachiʼil rma ri samaj xkiʼän ri winäq ri xejeʼ naʼäy chkiwäch ryeʼ? (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

¹⁴ ¿Achkë utzil xkïl ri qachʼalal Russell chqä rachiʼil rma ri samaj xkiʼän ri winäq ri xejeʼ naʼäy chkiwäch ryeʼ? Chpan ri tiempo riʼ, ye kʼo wä chik diccionarios, concordancias chqä jalajöj Biblias. Rma riʼ ryeʼ ütz nkinukʼuj wä kiwäch ri wuj riʼ taq nkitjoj kiʼ chrij le Biblia. Chqä kʼo naʼoj xkitamaj qa chrij ri xkʼüt Henry Grew, George Storrs chqä nkʼaj chik achiʼaʼ. Russell chqä rachiʼil xkiʼän jun mamaʼ samaj, rma xkesaj jalajöj wuj ri yetzjon chrij le Biblia.

15. ¿Achkë xebʼanatäj pa 1919 ri kan kowan kiqʼij?

¹⁵ Pa 1919, Babilonia la Grande, ntel chë tzij, jontir ri religiones ri ma pa rubʼeyal ta nkiyaʼ ruqʼij Dios, ma xkowin ta chik chrij rutinamit Dios. Chpan ri junaʼ riʼ xchaʼöx ri «utziläj samajel ri kan kʼo runaʼoj», rchë ke riʼ ri winäq ri ütz kan yekowin yebʼä chpan ri «Bʼey rchë ri Loqʼoläj» (Mat. 24:45-47). Matyox chkë ri xebʼanö rubʼanik ri bʼey riʼ, ri nkʼaj chik ri xebʼä chpan xekowin xkitamaj más chrij Jehová chqä chrij ri nrajoʼ nuʼän (Prov. 4:18). Chqä kʼo xkʼatzin xkijäl pa kikʼaslemal rchë Dios kiʼ rukʼuʼx xuʼän kikʼë. Ye kʼa ryä ma xyoʼej ta chë chaq kʼateʼ xkijäl jontir pa kikʼaslemal. Pa rukʼexel riʼ, Jehová eqal eqal najin nutjoj rutinamit (tatzʼetaʼ ri recuadro «Jehová eqal eqal nutjoj rutinamit»). ¡Tqaquʼ na peʼ achkë xtqanaʼ taq xtapon ri qʼij taq jontir ri xtqaʼän xtqä chwäch Dios! (Col. 1:10).

KʼA JAQÄL NA RI «BʼEY RCHË RI LOQʼOLÄJ»

16. Kan pa 1919, ¿achkë samaj bʼanon pä rkʼë ri «Bʼey rchë ri Loqʼoläj»? (Isaías 48:17; 60:17).

¹⁶ Rchë ma nchaʼ ta chiʼ jun bʼey, chaq taqïl nkʼatzin nbʼan rubʼanik. Ke riʼ chqä nbʼanon pä rkʼë ri «Bʼey rchë ri Loqʼoläj» kan pa junaʼ 1919, rchë ke riʼ más winäq yekowin yeʼel pa chpan Babilonia la Grande. Kan chpan ri junaʼ riʼ xchäp pä rusamaj «ri utziläj samajel ri kan kʼo runaʼoj». Pa 1921 xresaj ri libro El Arpa de Dios. Re libro reʼ xerutoʼ ri winäq rchë xkitamaj ri naʼoj ri ye kʼo chpan le Biblia. Xesäx jun 6 millones libros chpan 36 chʼaʼäl. Ye kʼïy xkitamaj ruwäch Jehová rkʼë re wuj reʼ. Y majanäj ta qa, xel ri libro Nawajoʼ rït yakʼaseʼ. Re libro reʼ kan jaʼäl nyaʼöx tjonïk rkʼë. Jehová ruksan rutinamit chpan re rukʼisbʼäl taq qʼij reʼ rchë nuyaʼ pä ri nkʼatzin chqë rchë majun bʼëy nq-el ta qa chpan rubʼey (taskʼij ruwäch Isaías 48:17; 60:17).

17, 18. ¿Akuchï nqrkʼwaj wä ri «Bʼey rchë ri Loqʼoläj»?

¹⁷ Taq jun winäq nrajoʼ nutjoj riʼ chrij le Biblia, nqkowin nqaʼij chë achiʼel ta nyaʼöx qʼij che rä rchë nbʼä chpan ri «Bʼey rchë ri Loqʼoläj». Ye kʼo jojun xa jbʼaʼ ok tiempo yebʼä chpan rma xa yeʼel qa chpan ri bʼey riʼ. Ye kʼa jojun chik kiyaʼon chwäch kan yebʼä chpan ri bʼey riʼ kʼa akuchï xkerukʼwaj wä. ¿Y akuchï xkerukʼwaj wä?

¹⁸ Ri kiyoʼen yebʼä chlaʼ chkaj, ri bʼey riʼ xkerukʼwaj chpan «ru-paraíso Dios» ri kʼo chlaʼ chkaj (Apoc. 2:7). Ri kiyoʼen kikʼaslemal chwäch le Ruwachʼlew, ri bʼey riʼ xkerukʼwaj kʼa pa rukʼisbʼäl che rä ri Mil Junaʼ ri xtqʼät tzij Cristo; taq jontir winäq xttel qa ri mak chkij. We rït yït bʼenäq chpan re bʼey reʼ, ma tayaʼ ta awan chrij ri xayaʼ qa, tatjaʼ aqʼij rchë yatapon chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼlew. Rma riʼ, ¡kan ta kiʼ ikʼuʼx xtiʼän jontir ri yïx bʼenäq chpan re bʼey reʼ!