Tibʼanaʼ jontir ri nkʼatzin loman xtbʼeqä ruqʼij Jehová

1. ¿Achkë xtkʼatzin xtqaʼän rchë xtqkolotäj qa chpan ruqʼij Jehová?

LE Biblia ntzjon chrij «ri ruqʼij Jehová», ntel chë tzij, ri qʼij taq Jehová xtchüp kiwäch rukʼulel chqä xtköl rutinamit. Ya riʼ xbʼanatäj yän ojer taq Jehová xqʼät tzij pa kiwiʼ ri winäq (Is. 13:1, 6; Ezeq. 13:5; Sof. 1:8). «Ri ruqʼij Jehová», ri ya xtbʼeqä, xtchapatäj taq xtchup ruwäch Babilonia la Grande y xtbʼekʼis kʼa chpan Armagedón. Rchë xtqkolotäj qa chpan ri qʼij riʼ, nkʼatzin nqatjoj apü qiʼ komä. Kan yë Jesús xbʼin qa ya riʼ. Ryä xuʼij chë nkʼatzin ronojel mul nqkʼaseʼ apü loman xtbʼeqä ri nimaläj tijöj poqonal. Rkʼë ya riʼ xkʼüt chë nkʼatzin majun bʼëy nqayaʼ ta qa rubʼanik riʼ (Luc. 12:40; Mat. 24:21).

2. ¿Achkë rma ütz nqanukʼuj ruwäch ri Naʼäy Wuj chkë ri Tesalonicenses?

² Chpan ri Naʼäy Wuj chkë ri Tesalonicenses, Pablo xeruksaj jojun kʼambʼäl tzij rchë xerutoʼ ri cristianos rchë nkiʼän jontir ri nkʼatzin loman xtbʼeqä ruqʼij Jehová. Ryä retaman wä chë kʼa nrajoʼ na wä kʼïy tiempo rchë nbʼeqä ri qʼij riʼ (2 Tes. 2:1-3). Tapeʼ ke riʼ, Pablo xuʼij chkë chë kʼo chë nkiʼän jontir ri nkʼatzin achiʼel ta xa naqʼäj chik kʼo wä ruqʼij Jehová. Röj chqä ütz nqaʼän ri xuʼij Pablo. Tqatzʼetaʼ achkë xuʼij ryä chrij 1) achkë rubʼanik xtbʼeqä ruqʼij Jehová, 2) achkë ma xkekolotäj ta qa y 3) achkë nkʼatzin nqaʼän jontir röj komä loman xtbʼeqä ri qʼij riʼ.

¿ACHKË RUBʼANIK XTBʼEQÄ RUQʼIJ JEHOVÁ?

3. ¿Achkë ntel chë tzij chë ruqʼij Jehová xtbʼeqä kan achiʼel nuʼän jun aleqʼon chaqʼaʼ? (Keʼatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

³ «Achiʼel nuʼän jun aleqʼon chaqʼaʼ» (1 Tes. 5:2). Ya reʼ ri naʼäy chkë ri oxiʼ kʼambʼäl tzij ri xksaj Pablo rchë xkʼüt achkë rubʼanik xtbʼeqä ruqʼij Jehová. Ri alqʼomaʼ kan chanin nkiʼän jun eläqʼ y chaqʼaʼ nkiʼän riʼ, taq majun ta jun nnaʼen kichë. Ke riʼ chqä ri ruqʼij Jehová, kan chanin xtbʼeqä chqä taq majun ta jun nnaʼen rchë. Rkʼë jbʼaʼ yajün röj, ri cristianos, xtsach chqawäch rma kan chanin xkebʼanatäj jontir. Ye kʼa röj ma xtchup ta qawäch; xa xuʼ xtchup kiwäch ri itzel taq winäq.

4. ¿Achkë ntel chë tzij chë ruqʼij Jehová xtpë kan achiʼel ri tyowen ri chaq kʼateʼ npë chrij jun ixöq ri petenäq alanïk chrij?

⁴ «Achiʼel ri tyowen ri chaq kʼateʼ npë chrij jun ixöq taq petenäq alanïk chrij» (1 Tes. 5:3). Jun ixöq ri kʼo pa yabʼil ma retaman ta ajän xtaläx ral. Ye kʼa retaman chë xtbʼeqä ri qʼij riʼ; ri qʼij riʼ chaq kʼateʼ xtbʼeqä y ri ixöq ma xtkowin ta xtqʼät ri tyowen ri xtqʼaxaj. Ke riʼ chqä ri ruqʼij Jehová, tapeʼ ma qataman ta achkë qʼij o achkë hora xtbʼeqä, röj qataman chë kan xtbʼeqä. Jehová chaq kʼateʼ xtchup kiwäch rukʼulel y ryeʼ ma xtkitoʼ ta kiʼ pa ruqʼaʼ.

5. ¿Achkë ntel chë tzij chë ri nimaläj tijöj poqonal xtpë kan achiʼel nseqär pä nmaqʼaʼ?

⁵ Achiʼel taq nseqär. Chpan ri rox kʼambʼäl tzij ri xksaj Pablo, ryä xtzjon chik jmul chkij ri alqʼomaʼ ri yeleqʼan chaqʼaʼ. Ye kʼa komä nuʼij che ri ruqʼij Jehová xtbʼeqä kan achiʼel ta nseqär nmaqʼaʼ (1 Tes. 5:4). Rma ri alqʼomaʼ kan nkiyaʼ kan chrij ri eläqʼ nkiʼän, rkʼë jbʼaʼ ma nkinaʼ ta ri tiempo nqʼax. Rkʼë jbʼaʼ nixta nkinaʼej taq nseqär pä y rma ya säq chik rkʼë jbʼaʼ xkenaʼëx. Ke riʼ chqä jbʼaʼ xtbʼanatäj chpan ri nimaläj tijöj poqonal. Ri winäq ri achiʼel ta pa qʼequʼn ye kʼo wä, achiʼel ri alqʼomaʼ, chqä kiyaʼon kan chubʼanik ri ma nqä ta chwäch Jehová, achiʼel ta xkenaʼëx. Röj ma yoj achiʼel ta ryeʼ, qataman chik achkë nkʼatzin nqaʼän taq xtbʼeqä ruqʼij Jehová. ¿Achkë rubʼanik nqaʼän riʼ? Nqaʼän riʼ taq yeqayaʼ qa ri naʼoj ri ma yeqä ta chwäch Jehová chqä nqatäj qaqʼij rchë «nqaʼän jalajöj utzil chkë ri nkʼaj chik, ri kan pa rubʼeyal naʼän kikʼë» chqä taq kantzij nqtzjon ronojel mul (Efes. 5:8-12). Chrij riʼ Pablo xtzjoj kaʼiʼ kʼambʼäl tzij ri ntzjon chkij ri ma xkekolotäj ta qa chpan ruqʼij Jehová.

¿ACHKË MA XKEKOLOTÄJ TA QA CHPAN RUQʼIJ JEHOVÁ?

6. ¿Achkë ntel chë tzij chë ri winäq achiʼel ta xa ye warnäq? (1 Tesalonicenses 5:6, 7).

⁶ «Ri achiʼel ta xa ye warnäq» (taskʼij ruwäch 1 Tesalonicenses 5:6, 7). Pablo xuʼij chë ri winäq ri achiʼel ta xa ye warnäq ma xkekolotäj ta qa chpan ruqʼij Jehová. Taq jun winäq warnäq ma nunaʼ ta ri tiempo nixta ri yebʼanatäj chuxkïn. Ma nunaʼ ta we kʼo jun ri kan kowan ruqʼij najin nbʼanatäj nixta kʼo jun nkowin nuʼän we nunaʼ riʼ ruwäch. Ke riʼ chqä nbʼanatäj kikʼë ri winäq, ye kʼïy achiʼel ta xa ye warnäq, ntel chë tzij, majun ta najin nkiʼän rchë junan nuʼän kiwäch rkʼë Dios (Rom. 11:8). Ryeʼ ma nkinmaj ta chë yoj kʼo chik chpan «rukʼisbʼäl taq qʼij» chqä chë ya xtchapatäj ri nimaläj tijöj poqonal. Taq kʼo yejalatäj chwäch le Ruwachʼlew, ye kʼo jojun achiʼel ta nkijäq jbʼaʼ kiwäch y nkajoʼ nkitamaj más chrij ri utziläj taq rutzjol. Ye kʼa ye kʼïy chkë ryeʼ xa jbʼaʼ ke riʼ nkiʼän y achiʼel ta xa yewär qa chik. Ye kʼo chik jojun nkinmaj chë kʼo jun qʼij xtqʼat tzij pa kiwiʼ, ye kʼa nkinaʼ chë kʼa nrajoʼ na kʼïy tiempo rchë nbʼeqä ri qʼij riʼ (2 Ped. 3:3, 4). Röj qataman chë kan kowan nkʼatzin chë ronojel qʼij ma nqwär ta qa chpan ruchʼaʼäl Dios.

7. ¿Achkë rma nbʼix chë ri winäq ri xtchup kiwäch rma Dios ye achiʼel qʼabʼarelaʼ?

⁷ «Ri qʼabʼarelaʼ». Ri apóstol Pablo xerujnamaj ri winäq ri xtchup kiwäch rma Dios kikʼë qʼabʼarelaʼ. Jun qʼabʼarel ma nunaʼ ta achkë nuʼän chqä ma yë ta ri ütz nuchaʼ nuʼän. Ke riʼ chqä ri itzel taq winäq, ryeʼ ma nkinmaj ta rutzij Dios y nkikʼwaj jun kʼaslemal ri xa pa kamïk xkerukʼwaj wä. Ye kʼa ri apóstol Pablo nuʼij chkë ri cristianos chë tkichʼobʼoʼ na ronojel ri yekiʼän y ma tkiʼän ta achiʼel nkiʼän ri qʼabʼarelaʼ (1 Tes. 5:6). Kʼo jun biblista nuʼij chë ri winäq ri ma qʼabʼarel ta kan pa rubʼeyal nchʼobʼon. Ya riʼ nutoʼ rchë yë ri ütz nuchaʼ nuʼän. ¿Ye kʼa achkë rma nkʼatzin chë kan pa rubʼeyal nqchʼobʼon? Rma kan chaq bʼaʼ natïtzʼ awiʼ chpan ri política chqä rkʼë ri yekiʼän ri winäq. Chqä, rma xa naqaj chik kʼo pä ruqʼij Jehová, ri winäq más xtkitäj kiqʼij chqij rchë nqaʼän riʼ. Ye kʼa ma tchʼpü ta qakʼuʼx rma ri achkë xtqaʼij chkë, rma ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios xtqrtoʼ rchë kan pa rubʼeyal xtqchʼobʼon chqä rchë yë ri ütz xtqachaʼ xtqaʼän (Luc. 12:11, 12).

¿ACHKË NKʼATZIN NQAʼÄN KOMÄ LOMAN XTBʼEQÄ RUQʼIJ JEHOVÁ?

8. Rkʼë ri nuʼij chpan 1 Tesalonicenses 5:8, ¿achkë nkʼatzin nqaʼän rchë xtqatamaj achkë xtqaʼän taq xtbʼeqä ruqʼij Jehová? (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

⁸ Tqaksaj ri «tzyäq ri bʼanon rkʼë chʼichʼ» chqä ri «casco». Ri apóstol Pablo xqrjnamaj kikʼë soldados ri kiksan kitzyaq rchë yebʼä pa chʼaʼoj (taskʼij ruwäch 1 Tesalonicenses 5:8). Taq nchapatäj jun chʼaʼoj, ri soldados kitaman chik achkë nkʼatzin nkiʼän. Ke riʼ chqä röj. Xtqatamaj achkë xtqaʼän taq xtbʼeqä ruqʼij Jehová, we komä nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Dios chqä nqjowan kan achiʼel ta nqaksaj jun tzyäq ri bʼanon rkʼë chʼichʼ chqä nqayoʼej apü ri kolotajïk rutzjun Dios kan achiʼel ta nqaksaj jun casco. Re naʼoj reʼ kowan xkojkitoʼ.

9. ¿Achkë rubʼanik nqrchajij ri nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Dios?

⁹ Ri tzyäq ri bʼanon rkʼë chʼichʼ nuchajij ran jun soldado. Ke riʼ chqä nbʼanatäj taq nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Dios chqä nqjowan; ya riʼ nuchajij qan. Re kaʼiʼ naʼoj reʼ yojkitoʼ chë nqayaʼ ruqʼij Jehová chqä rchë nqatzeqelbʼej Jesús. Rma röj nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Dios, qayaʼon chwäch qan chë ryä kan «nuyaʼ rajäl rukʼexel chkë ri winäq ri nkitäj kiqʼij chukanuxik» (Heb. 11:6). Chqä nqrtoʼ rchë nqaʼän ri xuʼij qa Jesús chqë tapeʼ kʼo kʼayewal yeqaqʼaxaj. Rchë nqakʼuqbʼaʼ más qakʼuʼx chrij Jehová chqä rchë yeqaköchʼ ri kʼayewal, tqatzʼetaʼ achkë rubʼanik ri qachʼalal kikochʼon ri kʼayewal yaʼon pa kiwiʼ o taq nkʼis kirajil. Y rchë ma nqjakʼäkʼ ta, tqakʼamaʼ qanaʼoj chkij ri qachʼalal ri kikʼwan jun kʼaslemal ri ma kan ta achkë rubʼanik chqä kiyaʼon Jehová naʼäy pa kikʼaslemal.b

10. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri nqajoʼ Dios chqä yeqajoʼ ri winäq?

¹⁰ Rchë nqkʼaseʼ apü chqä rchë nqaquʼ na ri yeqaʼän, nkʼatzin nqjowan (Mat. 22:37-39). Jun tzʼetbʼäl, taq nqajoʼ Dios, röj nqatzjoj le Biblia tapeʼ kʼo kʼayewal yeqïl (2 Tim. 1:7, 8). Rma yeqajoʼ chqä ri winäq ri ma ye Testigos ta, nqaʼän jontir ri kʼo pa qaqʼaʼ rchë nqatzjoj le Biblia chkë, yajün pa teléfono o chpan carta. Röj nqayoʼej chë ryeʼ kʼo jun qʼij xtkijäl kinaʼoj y xtkiʼän ri ütz (Ezeq. 18:27, 28).

11. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri yeqajoʼ ri qachʼalal? (1 Tesalonicenses 5:11).

¹¹ Röj chqä yeqajoʼ ri qachʼalal, y nqakʼüt riʼ taq nqakʼuqbʼalaʼ qakʼuʼx chqawäch (taskʼij ruwäch 1 Tesalonicenses 5:11). Ri soldados ri yebʼä pa chʼaʼoj kan nkitoʼ kiʼ. Ye kʼa taq ye kʼo chik chpan jun chʼaʼoj rkʼë jbʼaʼ xa xtkisök jun kichiʼil tapeʼ ma chubʼanik ta xtkiʼän riʼ. Ke riʼ chqä röj, majun bʼëy nqajoʼ ta nqasök jun qachʼalal nixta nqajoʼ nqatzolij rukʼexel ri nbʼan chqë (1 Tes. 5:13, 15). Jun chik rubʼanik nqakʼüt chë yeqajoʼ ri qachʼalal ya riʼ taq nqanmaj kitzij ri yekʼwayon bʼey chqawäch (1 Tes. 5:12). Tqaquʼ rij ri congregación ri xjeʼ Tesalónica. Ri congregación riʼ majanä wä tuʼän jun junaʼ taq Pablo xtzʼibʼaj ri naʼäy ruwuj che rä. Rkʼë jbʼaʼ ri ukʼwäy taq bʼey xa xesach rma xa kʼa xkichäp ri samaj riʼ, ye kʼa kʼo wä chë nnmäx kitzij. Taq xtqajan pä ri qʼij taq xtchapatäj ri nimaläj tijöj poqonal, rkʼë jbʼaʼ más xtkʼatzin chë ri ukʼwäy taq bʼey xkojkitoʼ, rma rkʼë jbʼaʼ ri qachʼalal ri ye kʼo pa central mundial chqä pa sucursal ma xkekowin ta chik xtkiʼij pä chqë achkë xtkʼatzin xtqaʼän. Rma riʼ kan komä nkʼatzin yeqaloqʼoqʼej chqä nqanmaj kitzij ri ukʼwäy taq bʼey ri ye kʼo pa qa-congregación. Tapeʼ xa bʼa achkë na xtbʼanatäj, tqaquʼ na ronojel ri yeqaʼän y ma xa xuʼ ta tqatzuʼ akuchï yesach wä ri ukʼwäy taq bʼey. Pa rukʼexel riʼ, ma tqamestaj ta chë Jehová najin nuksaj Cristo rchë nukʼwaj bʼey chkiwäch re achiʼaʼ reʼ.

12. ¿Achkë rubʼanik ri qayoʼen apü nuchajij ri qachʼobʼonik?

¹² Achiʼel ri casco ri nutoʼ rujolon jun soldado, ri qayoʼen apü nuchajij ri qachʼobʼonik. Rma kan qayaʼon qan chrij ri qayoʼen apü, ri nutzüj le Ruwachʼlew majun ta ruqʼij chqawäch röj (Filip. 3:8). Ri qayoʼen apü nqrtoʼ rchë kiʼ qakʼuʼx nqaʼän chqä rchë ma nuʼän ta kaʼiʼ qan. Ya riʼ xbʼanatäj rkʼë Wallace chqä ya Laurinda, ri ye kʼo África. Kan chpan jun semana, jun chkë ryeʼ xkäm rutataʼ y ri jun chik ruteʼ. Y ryeʼ ma xekowin ta xetzolin pa kitinamit rma ri COVID-19. Wallace xuʼij: «Rïn kowan xirutoʼ ri ntaman chë xkekʼastäj na pä ri kamnaqiʼ. Rïn ma nquʼ ta ri xkiqʼaxaj ryeʼ taq ya yekäm, xa nquʼ achkë xtkinaʼ ri naʼäy taq qʼij taq xkekʼastäj pä chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼlew. Rma ntaman ya reʼ, rïn kan jaʼäl nunaʼ wan; yirutoʼ rchë ma kan ta kowan yibʼison».

13. ¿Achkë nkʼatzin nqaʼän rchë Jehová nuyaʼ pä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ pa qawiʼ?

¹³ «Ma tiqʼät ta rusamaj ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios» (1 Tes. 5:19). Ri apóstol Pablo xjnamaj ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios rkʼë jun qʼaqʼ ri kowan nbʼrö. Rkʼë rutoʼik ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios, röj kan kiʼ qakʼuʼx nqaʼän. Chqä nqrtoʼ rchë nqarayij nqaʼän ri ütz y rchë nqayaʼ qan chrij rusamaj Jehová (Rom. 12:11). ¿Achkë ütz nqaʼän rchë Jehová nuyaʼ pä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ pa qawiʼ? Ütz nqakʼutuj che rä, nqatjoj qiʼ chrij Ruchʼaʼäl chqä junan nuʼän qawäch rkʼë rutinamit. We xtqaʼän riʼ, xkejeʼ ri naʼoj qkʼë «ri yewachin rkʼë ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios» (Gál. 5:22, 23).

14. We nqajoʼ chë Dios nuyaʼ pä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ pa qawiʼ, ¿achkë ma ütz ta nqaʼän? (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

¹⁴ Jehová nuyaʼ pä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ pa qawiʼ, ye kʼa nkʼatzin nqachajij qiʼ rchë ma nqaqʼät ta rusamaj. Rchë Jehová nuyaʼ pä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ pa qawiʼ, nkʼatzin chë ryä chʼajchʼöj nutzʼët ri yeqaquʼ chqä ri yeqaʼän. We röj nqayaʼ qʼij chë yepë tzʼil taq chʼobʼonïk pa qajolon y ma yeqesaj ta äl, Jehová xtresaj ri loqʼoläj ruchqʼaʼ pa qawiʼ (1 Tes. 4:7, 8). ¿Achkë más nkʼatzin ma yeqamestaj ta? Pablo xuʼij: «Ma titzelaj ta ri profecías» (1 Tes. 5:20). Taq ri texto nuksaj ri tzij «profecías» najin ntzjon chrij ri rutzjol yeruyaʼ Dios rkʼë rutoʼik ri loqʼoläj ruchqʼaʼ. Jojun chkë rutzjol riʼ ya riʼ chrij ruqʼij Jehová. Röj ma nqaquʼ ta chë ruqʼij Jehová ma xtpë ta na o chë ma xtqatzʼët ta taq xtpë Armagedón. Pa rukʼexel riʼ, röj ma nqamestaj ta chë ruqʼij Jehová xa naqaj chik kʼo pä. Rma riʼ kan kowan ruqʼij chqawäch röj achkë qanaʼoj najin nqakʼüt y nqatäj qaqʼij rchë nqayaʼ ruqʼij Dios rkʼë ronojel ri yeqaʼän (2 Ped. 3:11, 12).

«TITZʼETAʼ NA WE KANTZIJ JONTIR RI NBʼIX»

15. ¿Achkë kʼo chë nqaʼän rchë majun ta jun nqʼolö qchë? (1 Tesalonicenses 5:21).

¹⁵ Xa jbʼaʼ chik apü, ri rukʼulel Dios xtkesaj rutzjol chë «kʼo uxlanen chqä ronojel ütz rubʼanon» (1 Tes. 5:3). Xa bʼa akuchï xkeyaʼöx jojun rutzjol ri xa kikʼë demonios ye petenäq wä chqä xkeqʼol jbʼaʼ ma jontir winäq (Apoc. 16:13, 14). Y röj, ¿xtqayaʼ qʼij chqä rchë xtqqʼol? Ma xtqayaʼ ta qʼij we xtqasmajij re naʼoj reʼ: «Titzʼetaʼ na we kantzij jontir ri nbʼix» (taskʼij ruwäch 1 Tesalonicenses 5:21). Ri tzij griego ri nksäx che rä ri tzij «titzʼetaʼ na» rukʼwan riʼ rkʼë ri nkiʼän ri winäq rchë nkitzʼët we kantzij oro o plata najin nyaʼöx chkë. Ke riʼ chqä jbʼaʼ nkʼatzin nqaʼän röj, nkʼatzin nqatzʼët na we kantzij ri najin nqaskʼij o ri nqakʼoxaj. Ri cristianos aj Tesalónica kan xkʼatzin xkiʼän riʼ. Ye kʼa más na chik xtkʼatzin chqë röj rma ri nimaläj tijöj poqonal xa naqaj chik kʼo wä. Pa rukʼexel nqanmaj jontir ri xbʼix chqë, röj nqatzʼët na we ri nqaskʼij o ri nqakʼoxaj rukʼwan riʼ rkʼë ri nuʼij le Biblia o rkʼë ri nuʼij pä rutinamit Jehová chqë. Rchë ke riʼ majun ta jun rutzjol ri petenäq kikʼë ri demonios xtkowin ta xtqrqʼöl (Prov. 14:15; 1 Tim. 4:1).

16. ¿Achkë qayoʼen apü, y achkë nkʼatzin nqaʼän komä?

¹⁶ Röj qataman chë rutinamit Jehová xtkolotäj qa chpan ri nimaläj tijöj poqonal, ye kʼa ma nqanaʼej ta achkë yebʼanatäj pa qakʼaslemal (Sant. 4:14). Rma riʼ, we xtqkolotäj qa chpan ri nimaläj tijöj poqonal o xtqkäm taq majanä tchapatäj, Jehová xtyaʼ qakʼaslemal ri majun bʼëy xtkʼis ta we röj ma xtqaqʼäj ta rutzij. Ri qachʼalal ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj xtkiqʼät tzij rkʼë Cristo, y ri nkʼaj chik rusamajelaʼ Dios xtkïl kikʼaslemal aweʼ chwäch le Ruwachʼlew. Loman nbʼeqä ri qʼij riʼ, tqayaʼ qan chrij ri qayoʼen apü y tqabʼanaʼ jontir ri nkʼatzin loman xtbʼeqä ruqʼij Jehová.