Ang “Labing Karaang mga Pangutlo sa Bibliya nga Nahibaloan”
KAWHAAG-LIMA ka tuig kanhi, ang mga arkeologo nga taga-Israel adunay talagsaong nakaplagan. Diha sa usa ka langob nga lubnganan sa Walog sa Hinnom sa Jerusalem, nakakaplag sila ug duha ka gagmayng linukot nga basahon nga plata nga dunay nasulat nga mga teksto sa Bibliya. Ang maong mga basahon gipetsahan sa wala pa laglaga sa mga Babilonyanhon ang Jerusalem niadtong 607 W.K.P. Ang maong mga teksto nagkutlo sa pipila ka bahin sa mga panalangin nga narekord sa Numeros 6:24-26. Ang personal nga ngalan sa Diyos, nga Jehova, makita sa daghang higayon diha sa duha ka linukot nga basahon. Ang maong mga sinulat gihubit ingong “ang unang nahibaloang mga butang gikan sa karaang kalibotan nga nagrekord sa mga teksto sa Hebreohanong Bibliya.”
Apan ang pipila ka eskolar mikuwestiyon sa pagpetsa, ug miergo nga ang maong mga basahon gisulat sa ikaduhang siglo W.K.P. Ang usa ka hinungdan niining dili pagsinabtanay mao ang kalidad sa orihinal nga mga letrato niining gagmay kaayong mga basahon, mao nga dili masusi pag-ayo ang mga detalye. Aron masulbad ang problema bahin sa petsa, usa ka tem sa mga eskolar ang mihimog bag-ong pagtuon. Ilang gigamit ang kinabag-ohang teknolohiya sa pagkuhag hulagway ug pagproseso niana sa kompiyuter aron mapatungha ang tin-awng mga hulagway sa maong mga basahon. Ang mga resulta sa bag-ong pagtuon gipatik di pa dugay. Unsay nahinapos sa tem sa mga eskolar?
Una sa tanan, gipasiugda sa mga eskolar nga ang arkeolohikal nga impormasyon nagpamatuod sa petsa sa wala pa ang pagkadestiyero ngadto sa Babilonya. Ang paleographic nga mga obserbasyon—ang pagpetsa sa mga sinulat pinasukad sa porma sa mga letra, estilo, posisyon, sinulatan, ug direksiyon sa pagsulat—nagpunting ngadto sa mao ra gihapong yugto sa panahon, nga mao, sa kataposan sa ikapitong siglo W.K.P. Ug sa kataposan, sa dihang gikonsiderar ang bahin sa orthography, ang pagtuon labot sa espeling, ang tem mihinapos: “Ang espeling nga gigamit sa maong mga basahon nahiuyon sa mga ebidensiya sa arkeolohiya ug estilo sa pagsulat kon bahin sa pagpetsa sa maong mga basahon.”
Ang mantalaang Bulletin of the American Schools of Oriental Research nagsumaryo sa maong pagtuon bahin sa linukot nga mga basahon nga plata, nga nailhan usab ingong mga sinulat sa Ketef Hinnom, sumala sa mosunod: “Busa kami mouyon sa konklusyon sa kadaghanang mga eskolar nga ang mga sinulat nga nakaplagan niining maong mga basahon nagpreserbar sa labing karaang mga pangutlo sa Bibliya nga nahibaloan.”
[Picture Credit Lines sa panid 32]
Cave: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; inscriptions: Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority