Mga Teleskopyo ug mga Mikroskopyo—Mga Kauswagan Gikan sa Kagahapon Hangtod sa Atong Adlaw
ANG mga teleskopyo sa obserbatoryo karon tinuod nga mga higante kon itandi sa kang Galileo nga 1 3/4-pulgada-diyametro (4.4 cm) nga mga modelo. Ang iyang karaang mga gamit maoy refracting nga mga teleskopyo. Usa ka dakong hulpa nga lente sa usa ka tumoy maoy moporma sa larawan ug ang gamayng balog nga lente sa pikas tumoy, nga giusab sa ulahi balog usab, maoy mopadako sa larawan. Sa pagkatagsaon, makapadako ang iyang instrumento hangtod sa 33 ka pilo, nga nakahimo kaniya sa paglantaw sa lagyong mga katingalahan sama sa upat ka bulan sa Jupiter ug sa samag-bulang mga dagway sa Venus.
Ang reflecting nga mga teleskopyo karon naggamit ug dako, panaksag pormang mga salamin (hangtod sa 236 pulgada (600 cm] pababag!) sa pagtigom ug kahayag gikan sa halayong mga tipon-og sa langit. Busa sila makapalag ug mga butang nga pulo ka milyon ka pilo nga kahanap kay niadtong makita sa mata. Ngani, gipatuo nga ang usa ka teleskopyo sa Australia makapalag ug kahayag sa kandila nga usa ka libong milya (1,600 km) ang kalay-on!
Apan, makaikag, ang mga astronomo karon may problema gihapon sama nianang giatubang ni Galileo. Iyang namatikdan nga kon padak-on ang mga bitoon modaghan hinoon apan dili sa gidak-on. Gihunahuna ni Galileo nga seguro hilabihan gayong layoa ang mga bitoon nga magpabilin lamang gihapon kining mga tulbok sa kahayag bisag gipadako. Karon bisag daw nasayod ang mga astronomo kon unsa ka layoa kining mga tipon-og sa langit, kini sila, bisan pinaagi sa ilang sibo kaayong mga lente ug sinawng mga salamin, makakita sa mga bitoon sama sa mga tulbok sa kahayag. Sumala sa gipahayag sa The Observer’s Book of Astronomy: “Hilabihan kaayong layoa ang mga bitoon nga wala pay teleskopyong nagama ang makapakita kanila gawas lamang sa mga tulbok sa kahayag.”
Kini, hinunoa, dili makapahunong sa mga siyentista sa pagpaningkamot sa pagtuki ug dugang pa sa mga bitoon. Pananglitan, sa 1986, ang National Aeronautics and Space Administration (T.B.A.) nagplano sa paglansad ug dakong teleskopyo sa wanang nga mobiyo sa ibabaw sa atmospera sa yuta. Gituohan sa mga siyentipiko nga makapalag kinig mga butang nga 50 ka pilo ang kahanapon kay sa mapalag sa mga teleskopyo pinasukad sa yuta.
Sa pagkabulahan, adunay laing mga paagi sa pagtan-aw sa uniberso. Dili pa dugayng nadiskobrehan nga pipila sa mga tipon-og sa langit nagabuga ug mga balod sa radyo. Sa panahon nga moabot kining mga signala sa yuta sila mas mahinay pa kay sa usa ka trilyong bahin sa usa ka watt. Busa, gigama ang dagko kaayong radyo nga mga teleskopyo aron sa pagbutad ug sa pagpakusog niining mga signala. Niining paagiha ang mga astronomo nakakitag mga quasars, pulsars ug ubang madanihong mga katingad-anan.
Apan, ang mga astronomo, dili na mogugol ug panahon nga magsuling sa sid-inganan sa teleskopyo, sama sa gihimo ni Galileo. Ang Encyclopædia Britannica mibatbat: “Halos tanang astronomikal nga pagpanukiduki ginahimo na sa paagi sa letrato o sa photoelectric, imbes sa igtalan-aw . . . Mahimong letratohan ang mga tipon-og nga pilopilo ang kahanapon kon tan-awon diha sa sid-inganan sa teleskopyo. Ang usa ka potograpikong plato masudlan ug hilabihan ka daghang impormasyon . . . 1,000,000 ka larawan sa bitoon ug 100,000 ka larawan sa mga galaksiya diha niana.”
Makahimog katingalahang mga butang ang mga siyentipiko nianang mga letratoha. Ang magasing Sky and Telescope kas-a mibatbat nga ang teknik nga gitawag speckle interferometry makapadayag sa disko sa pipila ka pulang dagkong mga higante, bisag ang ubang mga bitoon—bisan ug unsa ka duol—magpabiling usa lamang ka tulbok sa kahayag.
Ang pinakaduol sa atong adlaw, nga makita sa mata, mahimong tulo kon lantawon pinaagig teleskopyo. Ang usa mao ang Proxima Centauri. Ang duha maoy usa ka paris nga bitoon nga nagabiyo sa usag usa matag 80 ka tuig ug nailhang Alpha Centauri. Gawas sa adlaw, kining tulo mao ang labing duol sa tanang mga bitoon, ug bisan pa niana sila maoy 4.3 ka light-years (kapin sa 25 trilyong milya; 40 trilyong kilometro) gikan sa yuta! Nag-ingon ang librong Astronomy: “Kon ang gidak-on sa adlaw gihulagwayan sa usa ka tulbok niini nga panid, ang pinakaduol nga silingan sa adlaw taliwala sa mga bitoon, ang dobleng bitoong Alpha Centauri, makita dinhi niining sukdanan pinaagi sa duha ka tulbok nga 16 kilometros [9.6 mi] ang kalay-on.”
Nagtadlas sa polo sur sa kalangitan mao ang daw duha ka pat-akpat-ak sa panganod. Sa ika-15ng siglo, ang mga Portuges nga mga nabigador nagtawag kanilang Clouds of the Cape. Sa ulahi ginganlan sila sama sa ngalan sa iladong eksplorador nga si Ferdinand Magellan. Gipakita sa mga teleskopyo nga kining duruha maoy halapad lahi nga mga galaksiya. Ang Large Magellanic Cloud lamang gibanabanang naundan ug lima ka libong milyong mga bitoon.
Busa mibalik ang tawo sa pagkahibulong gihapon. Bisan pag nakawala ang iyang teleskopyo sa mga patuotuo mahitungod sa uniberso, nakita niya ang iyang kaugalingong nagalantaw nga natingala gihapon!
Pagtan-aw sa Natagong Kalibotan
Ang kalibotan sa lugos makita sama usab ka katingalahan. Natulod gumikan sa dili matagbawng pagkamaukit-ukiton, gitun-an ni Leeuwenhoek halos ang tanang butang nga mosibo sa ubos sa iyang mga lente. Kas-a mikuha siyag laway gikan sa iyang baba ug gisusi kini ilalom sa iyang mikroskopyo. Sa iyang katingala iyang nakita ang “daghan kaayong gagmitoyng buhing animalcules [gagmitoyng mga hayop], nga nagkisaw.” Nagpadala dayon siya ug kabatbatan ug dibuho niining bakterya sa baba ngadto sa Royal Society of London sa 1683. “Unsa kaha kon moingon,” mibatbat sa ulahi sa Leewenhoek, “nga mas daghan kaayong mga hayop nga nagpuyo sa kiki sa ngipon sa tawo, kay sa mga tawo sa bug-os nga gingharian?” Ang modernong pagbanabana sa gidaghanon sa mga mikroorganismo nga buhi diha sa baba sa tawo mokabat ug binilyon.
Matuod, ang mga siyentipiko nga nagasid-ing nganha nianang natagong kalibotan nakadiskobreg mga butang nga makapatingala bisan kang Leeuwenhoek. Sila karon, pananglitan, makakita nga ang usa lamang ka tulong dugo adunay mga 35 milyones ka pulang mga selula. Ang matag selula, sa baylo, mahimong maundan ug kapin sa 280 ka milyong mga molekula sa hemoglobin. “Handurawa lang ang obra sa paghikay sa 10,000 ka atomo sa usa lamang ka molekulang hemoglobin,” mibatbat si Dr. Coppedge sa iyang librong Evolution: Possible or Impossible?
Mikroorganismo—Maayo o Daotan?
Daghan kanato ngilngigan bisan sa paghunahuna na lang sa mga kagaw. Ug tinuod nga ang ubang mga mikroorganismo mopahinabog sakit ug kamatayon. Apan, daw mopatim-aw nga eksepsiyon kini imbes usa ka lagda.
Pananglitan, ganahan ka bang moinom ug gatas? Buweno, nagkinahanglag trilyontrilyong mga mikroorganismo diha sa tungol sa baka aron sa paghilis sa kumpay ug sa paggamag gatas. Adunay maayong mga kagaw nga nagpuyo usab sa mga tinai sa tawo. Miingon ang basahong tun-anang Elements of Microbiology: “Daghang mga bakterya sa tinai makagamag pangunang mga bitamina B ug mga bitamina E ug K. Ang mga bitaminang magama makatabang ug dako sa kinahanglanong mga bitamina sa taglawas.”
Ang gagmitoyng mga mikroorganismo nagalihok usab ingong episyenteng departamento sa paghinlo. “Kon dili atimanon sa mga mikrobyo ang patay ug biyang mga butang,” misulat ang siyentipikanhong magsusulat nga si Ludovici, “magkatumpitumpi kini sa usa ka sukod nga gumikan niana mamatay kita tungod sa pagkawalay lugar. Dili paghingapin ang pag-ingon nga nagadepende ang atong paglungtad diha sa mga mikrobyo, diha sa usa ka dili-makitang kalibotan nga makita lamang pinaagi sa tabang sa mikroskopyo.”
Duyog sa napauswag nga kasangkapan, makatuki pag-ayo ang mga biyologo sa mikroorganismo mismo. Sila, usab, sa katingalahan komplikado kaayo. Ang ubang mga mikroorganismo adunay samag latigo nga ikog nga gitawag flagellum. Makawiwili kaayo kining tan-awon ubos sa mikroskopyo ug sa pagtan-aw kanilang nagkisawkisaw diha sa usa lamang ka tulong tubig! Ang usa ka matang sa bakterya nga (gitawag Spirillum serpens) may ikog pa nganing magtuyok sama sa elektrik nga palabad. (Giorasan kining nagtuyok sa 2,400 rpm!) Ug kon kining gagmitoyng submarine mobali sa laing direksiyon, mokambiyo lamang kini sa pikas tumoy!
Mga Mikroskopyo—Ang Kauswagan
Ang ginamang mga gamit ni Leeuwenhoek nakahimo, sa katingalahan, sa pagpadako sa mga butang nga 250 ka pilo o sobra pa. Apan, karon, ang optikal nga mga mikroskopyo makapadako sa mga butang hapit usa ka libo ka pilo. “Ang kasagarang langaw nga padakoon sa samang sukod makitang kapin sa 30 piye [9 cm] ang gitas-on,” mibatbat ang librong Elements of Microbiology.
Sa 1931 naimbento ang elektron nga mikroskopyo. Pinaagi sa pagpunting sa agos sa mga elektron sa usa ka butang, mopatungha kinig larawan nga niini makita ang mga butang nga mapadako hapit usa ka milyon ka pilo. Adunay usa ka seryoso nga kakulian: Dili kini magamit sa pagtuon ug buhing mga espisimen. Apan, usa ka bag-ong gamit, nga gitapo ang optikal nga mikroskopyo uban sa mga kamera sa telebisyon ug ang memorya sa kompiyoter, karon nakapahimo sa mga siyentista sa pagtuki sa aktuwal sa biyolohikal nga kalihokan sa buhing mga selula! Mitaho ang The New York Times: “Ang ducts o microfilaments, nga usa ka milyong bahin lamang sa usa ka pulgada ang diyametro, makitang nagapanghakot ug mga partikulo sama sa pagkaon ug mga hugaw sa nagkalainlaing direksiyon sa samang higayon.”
Busa ang mga teleskopyo ug mga mikroskopyo maoy gamhanang mga kasangkapan. Sila nakahatag sa tawo ug makakurat nga pagsabot sa kalibotan—ug uniberso—nga iyang ginapuy-an. Apan kini bang bag-ong pagsabot nakapalambo—o sa usa ka paagi nakawala—sa panginahanglag pagtuo?
[Blurb sa panid 4]
Gibanabanang adunay 200 ka linginong mga tipon-og sa atong galaksiya nga Milky Way, ang matag usa adunay libolibo hangtod tinagatos ka libong mga bitoon
[Letrato sa panid 5]
Gipadayag sa mga teleskopyo ang uniberso nga puno sa bilyonbilyong mga galaksiya, ang matag usa adunay bilyonbilyong mga bitoon
[Letrato sa panid 6]
Naundan ang usa ka tulong dugo ng milyonmilyong pulang mga selula, ang matag nsa ka selula adunay milyonmilyong mga molekula sa hemoglobin, ang matag molekula adunay 10,000 ka atomo
[Letrato sa panid 6]
Puno sa bilyonbilyong mga mikroorganismo ang usa ka kutsaritang yuta
[Letrato sa panid 7]
Ang flagella niining bakterya nga makita sa mikroskopyo nagabiyo sama sa mga palabad. Ang uban mobiyo sa gikusgon hangtod sa 2,400 rpm
[Blurb sa panid 8]
“Ikaw si Jehova, ikaw lamang; ikaw ang nagbuhat sa langit, ang langit sa kalangitan, lakip ang tibuok nilang panon, sa yuta ug sa tanang mga butang nga anaa sa ibabaw niana, sa mga dagat ug ang tanang anaa kanila, ug ikaw nagbantay kanilang tanan.”—Nehemias 9:6.