Pagpaniid sa Kalibotan
Mga Nangamatay sa Katalagman
● “Ang nangamatay gumikan sa kinaiyanhong mga katalagman sa kalibotan—sa mga baha, mga hulaw, mga linog, mga bagyo ug pagbuto sa mga bolkan—nagasulbong,” mitaho ang The New York Times. Usa ka pagtuon nga gisuportahan sa Red Cross sa Sweden nagbutyag nga miuswag ug 50 porsiento ang kinaiyanhong mga katalagman sa katuigang 1970, kon itandi sa milabayng pulo ka tuig, samtang ang gibanabanang kamatayon gumikan sa mga katalagman misaka sa lima ka pilo—ngadto sa 114,000 kada tuig. Ang dili maalamong paggamit sa yuta nga mopakunhod sa “katakos sa yuta sa pagbag-o atubangan sa mga paghingaping kausaban sa klima” ug kakabus, nga maoy nakapugos sa “dugang ug dugang tawo sa pagpuyo sa lugar nga kanunayg agiag katalagman,” giingon nga mao ang hinungdan. Kining duha migrabe tungod sa tulin nga pagtubo sa populasyon.
“Sa panahon sa aberids nga tuig sa katuigang 1970,” miingon ang Times, “ang mga katalagman mopahinabog mga kabaldahan, sagad dakog gasto ug makapabalisa, sa mga kinabuhi sa gibanabanang 44 milyones ka tawo.” Ang mga eksperto nag-ingon nga ang mga paagi sa pagpanagana makamenos sa epekto sa mga katalagman, apan wala kana hatagig pangunang pagtagad. Ang mga lunop ug hulaw nakahimo sa 1983 nga “mao ang pangunang tuig sa mga katalagman,” sumala sa usa ka opisyal.
Makahilong mga Biya
● “Sa aberids mga 10 porsiento sa tanang mga kasangkapan nga gigamit sa tanang nangaging mga gubat nga wala mobuto,” misulat si Arthur Westing sa Stockholm International Peace Research Institute diha sa basahon sa Sweden nga Ambio. “Kining ‘mga salin sa gubat’ nahimong hulga sa kinabuhi ug sa mga sangkap sa lawas bisag dugay nang natapos ang gubat.” Gihisgotan ingong pananglitan mao ang mga 13,000 nga wala makabutong mga kasangkapan sa gubat nga nakit-an sa pundok sa tighipos ug bomba sa Pranses sa 1978, ug gibanabanang 23 milyones ka kabhang sa artileriya ug 2 milyones ka bomba ang nabilin sa Tinipong Bansa diha sa Indochina. Ang nangaangin sa tapos-gubat naglakip sa mga barkong sibilyan ug mga batang nanagdula sa kaumahan. Gihangyo ni Westing ang mga tiggamag mga hinagiban “sa paghimog kasaligang mga fuse ug mga bombang mawad-ag puwersa sa iyang kaugalingon—mga bombang mohupas sa paglabay sa panahon,” nag-ingon ang Science News.
Pagbawi sa Padir
● Ang Great Wall, nga dugay nang gilantawng simbolo sa nasod sa Tsina ug usa ka nasodnong panulondon, nagakaguba. Nakita sa surbi sa itaas nga unom ka bahin na lamang sa Great Wall sa amihanan sa Peking ang tibuok pa, diin dos-tiyersia bug-os nga kagun-oban. Karon adunay gihimong mga paningkamot sa pag-ayo niana. “Ang mga mag-uuma gawas sa Peking gihangyo sa pag-uli sa tanang mga piraso sa Great Wall nga ilang gikuha aron sa pagtukod ug mga balay ug mga alad sa baboy,” mitaho ang The New York Times. Aron mahaylo, mitanyag ang mga awtoridad sa paghatag sa mga mag-uuma ug kapuling mga materyal nga igtutukod. Ang mga paningkamot sa pag-ayo sa padir gisentro diha sa Badaling, usa ka luna nga may 50 milya (80 km) sa amihanan sa Peking. Gilaomang matigom ang igong pundo aron mapadayon ang pag-ayo sa ubang bahin nga adunay kapin sa 1,500-milya (2,400-km) nga timaan sa yuta. Ang Great Wall, nga ginaduaw sa mga turista karon, ginaingon sumala pa sa kasaligang awtoridad nga gitukod sa dinastiya ni Ming sa ika-16ng siglo.
Negosyo sa Dugo
● Ang dugo maoy usa ka “industriyal nga kagamitang hilaw” nga sama sa karbon, mineral o asiete, miingon ang siyentipikong basahong Aleman nga Bild der Wissenschaft. Kinsa ang numero unong mamalit sa kalibotan ug blood plasma? Ang Federal Republic of Germany, nga labing taas nga tigkonsumo matag ulo sa medikal nga mga sambog nga ginama gikan sa dugo, nag-ingon ang magasin: Apan peligroso ang internasyonal nga negosyo sa plasma. Ang plasma gikan sa komersiyal nga tuboran sa kasagaran mao ang tigdalag kagaw—ilabina sa kagawng hepatis-A. Gipasaka usab ang kabalaka bahin sa “sosyal nga palibot sa mga taghatag nga Amerikanhon.”
Turismo nga Nagahatag Kaparotan sa lyang Kaugalingon
● Sulod sa mga dekada, naghinan-aw ang mga turista sa dakong katingala sa klarong mga dibuho diha sa dako, ilalom sa yutang sinilsil nga bato nga mga lubnganan sa mga Paraon duol sa Luxor sa Ehipto. “Ang mga dibuho sa bungbong sa lubnganan,” nag-ingon ang usa ka artikulon diha sa Frankfurter Allgemeine, “milungtad ug trayenta ka katingalahang siglo nga sa katingad-anan maayo pag kondisyon. Karon may kapeligrohang mangahanaw kini sila sa pipila na lamang ka tuig—gitagalan na lamang sila sa mga eksperto nga molungtad tali sa napulo o trayenta ka tuig.” Ngano? Tungod kay ang mga lubnganan, nga napreserbar gumikan sa ugang klima sa disyerto sa Ehipto, ginahulga gumikan sa naguswag nga pagdaghan sa tubig sa hangin tungod sa gininhawa ug sa singot sa libolibong mga turista, ug ang mabug-at nga mga bus sa turista maoy nakaingon sa mga liki sa ilang mga bungbong. Mikutlo sa pamantalaan, ang World Press Review misulat: “Walay industriya ang Luxor; halos ang 120,000 sa mga tawo niini nanginabuhi gikan sa turismo. Mas daghan ang ilang numero kay niadtong naningkamot sa pagtipig sa mga lubnganan. Apan kinsa pay moabot sa kawhaan ka tuig kon mangahanaw na ang mga dibuho?”
Inunlan Gigamit
● “Makita na karon ang tawhanong inunlan diha sa ‘tugob sa protena’ nga mga krema sa nawong, mga losyon sa lawas ug mga siyampo,” nag-ingon ang Parade Magazine. “Garniton kini sa pagtambal sa rhematoid arthritis, katolkatol sa panit, bisag sa mata ug sa mga sakit nga iya lamang sa mga babaye,” ug gigamit kini diha sa ubang mga medisina, mga ungguwento ug mga bakona. Kaniadto ang inunlan, nga may gibug-atong duolan sa usa ka libra, ginalabay lamang sa mga ospital. Apan karon ginabaligya kini sa usa ka tigprosesong laboratoryo, sa prisyong 50 ngadto sa 75 centimes (U.S.) ang kada usa, aron kakukaan kinig mga enzyme (protena) kun mga hormone. “Ang inunlan karon adunay mga 135 ka kagamitan diha sa medikal nga siyensiya,” nag-ingon ang Parade.
Nahunong ang Pagpasig-uli
● “Ang mga pagbuto sa Iraq-Iran nga gubat dili madungog sa Babilonya, nga kas-a gitaakan sa madaogong mga kasundalohan sa Persianhong Imperador nga si Siro sa ilang pagpadulong sa Jerusalem,” nag-ingon ang International Herald Tribune. “Apan mabati dinhi ang gubat.” Ang mga paningkamot sa Iraq sa pagpasig-uli sa himaya sa karaang Babilonya napahunong gumikan sa gubat. Karon, ginadala ang mga bisita nga walay sultisulti latas sa gitukod pag-usab nga ganghaan sa paglantaw sa daghag sagbot nga kagun-oban nga iya kas-a sa mapahitas-ong Babilonya. Ang mga giya sa turista maingon man sa mga trabahante nga tighinlo sa maong lugar wala na—atua sa gubat o sa pag-atiman sa mas hinungdanong butang sa Baghdad, 55 milya (90 km) sa amihanan.
Nangapigsat nga mga Mananap
● Ngano man nga adunay mga mananap nga kasagarang makit-ang patay sa mga haywey sa Amerika? Ang tubag, nag-ingon ang propesor sa biolohiya si Roger Knutson, makita diha sa pipila ka espisipikong mga batasan sa mananap ug dili sa katarongan nga nagpuyo kadtong mga mananapa nianang lugaraha. Ang may badlis nga skunk mao ang usa sa labing daghang naligsang mga mananap sa Iowa, miingon siya, tungod sa ilang kinaiyanhong taktika sa pagpanalipod sa dili pagsibog ug sa pagsalig sa pagpagawas sa ilang grabeng baho. Nakitang nangamatay ang mga armadillo sa Texas tungod sa ilang kinaiyahan sa paglukot samag tinamingang bola, diin, sa pagkaalaut, dili makasagubang sa puwersa sa pagbangga sa sakyanan. Nangamatay ang mga bitin tungod sa ilang hilig sa pagpangitag kainit, sa patag nga mga bato sa kataposan sa adlaw, ug ilang nakita nga nakatubag ang sementong haywey sa ilang panginahanglan. Nakitang maligsan kanunay ang mga baki sa ting-init tungod sa ilang kinaiyahang pagsanay—motadlas sa mga haywey sa pagpangitag mga kaparis ug mga linaw alang sa ilang kalihokan sa pagsanay.
Wala Masulaying mga Kemikal
● “Alang sa dakong gidaghanon sa mga kemikal nga gigamit sa komersiyal nga mga produkto ug mga proseso, sa pagkaon, mga kosmetiko, pamatay sa peste ug mga droga, gamay lamang o walay impormasyong mabatonan bahin sa pagkahimong makahilo,” mitaho ang The New York Times. “Mas gamay ang impormasyong mabatonan bahin sa sukod sa tawhanong pagkaladlad kanila.” Kining maong mga nadiskobrehan, ang resulta sa tulo ka tuig nga pagtuon pinaagi sa kapin sa 30 ka mga eksperto, nagpakita nga kulang ang impormasyon sa paghimo bisan lakbit lamang nga pagtimbangtimbang sa panglawas sa kapin sa 60 porsiento sa mga kemikal o mga sambog nga gigamit. Tingali daghan pa ang wala masulayi. “Kining maong taho wala magpamatuod nga adunay kapeligrohan sa panglawas,” miingon ang eksperto bahin sa hilo si John Doull, kinsa maoy nangulo sa pagtuon sa komite bahin sa impormasyon sa pagkahimong makahilo. “Apan akong nakita ang mga resulta nga makasa tinuod dagkong suliran sa panglawas sa gawas, usa ka lilisang. Adunay kalagmitan butang nga bug-os dili madahom ug natago. . . . Ang kakulang sa impormasyon makapabalaka.”
Batasan sa taga Britanya sa Sekso
● “Usa ka surbi sa tigsimbang mga tin-edyer miingon nga 28 porsiento gikan sa Church of England naglantaw sa gawas-sa-kaminyoong sekso ingong daotan,” mitaho ang Liverpool Daily Post. “Halos sama ka matugoton ang Romano Katolikong mga batanon, nga may 32 porsiento batok sa sekso gawas-sa-kaminyoon.” Laing surbi, sa 6,000 ka dalaga sa Britanya nga nagpanuigong 15 anyos pataas, nagpakita nga 20 porsiento ubos sa panuigong 16 sa napukan ang ilang pagkaulay. Halos tanan naghunahuna nga dili daotan ang pakigluon sa trato sa wala pay kaminyoon, ug 60 porsiento nakigbahin sa seksuwal nga relasyon sa labing menos ka duha sa usa ka semana. Ug ang ikatulong surbi, taliwala sa kababayen-an nga kapin sa 18, nag-ingon nga 28 porsiento lamang ang nagtuo nga ang mga babayeng kaslonon kinahanglang ulay ug nga gibati sa kadaghanan nga mas maayong eksperyensiyado sa sekso.