Pagpaniid sa Kalibotan
Nakapatayg 1,000 Matag Tuig ang mga Pag-abuno sa Dugo
● Usa ka porma sa hepatitis nga nailhang non-A non-B hepatitis, miingon ang The New York Times, mitakboy sa “120,000 ka Amerikano matag tuig, diin mga 90,000 kanila natakdan sa sakit tungod sa mga pag-abuno sa dugo.” “Kapin sa 1,000 sa mga biktima ang namatay matag tuig,” midugang ang taho. Dili pa dugay ang mga siyentista sa U.S. milampos sa pag-ila sa kagaw nga maoy hinungdan sa sakit. Makahimo na ang mga siyentista sa pagtuki pa gayod sa kagaw. Sila naglaom nga makaugmad ug paagi sa pagsala sa nahugawang dugo ug posible nga makahimog bakona batok sa hepatitis. Apan, sa karon, ang sakit dili matambalan. Si Dr. Robert J. Gerety sa Food and Drug Administration miingon sa The Times nga “mga 10 porsiento sa mga indibiduwal nga nakadawat ug lima ug kapin pang unit sa ginaabunong dugo naimpeksiyon sa non-A non-B nga kagaw.”
Iliterit sa Tibuok Kalibotan
● “Usa ka bilyon sa populasyon sa kalibotan mga iliteret—ug ang gidaghanon anam-anam nga nagauswag,” miingon ang The Star sa Johannesburg, South Africa, gibase ang taho gikan sa GFID (ang German Foundation for International Development). “Diha sa kadaghanang mga nasod—ilabina sa Aprika—kapin sa 90 porsiento sa mga tawo dili makamaong mobasa ug mosulat.” Sumala pa sa agronomistang Aleman si Eva-Maria Bruchhaus, nga anam-anam nga nagkamenos ang internasyonal nga kampaniya batok sa pagkailiteret nga gipaluyohan sa nagakaugmad nga mga nasod. Kay ngano? Tungod kay menos ang nagpalista sa tunghaan, dako ang numero sa nangundang sa pag-eskuyla—ubos sa tulo ka bahin sa nagpalista dili makatapos sa pag-eskuyla—ug sa kakulang sa opurtunidad sa nanagtunghang kabataan sa pagpadapat sa ilang nakat-onan.
Mga Pag-abuno sa Plasma
● Kapin sa 90 porsiento sa blood plasma nga gigamit sa Tinipong Bansa wala kinahanglana, mitaho ang grupo sa mga eksperto nga gitigom sa National Institute of Health sa Washington, D.C. “Sa 3.5 milyones ka pasyente nga nakadawat ug mga pag-abuno matag tuig, kapin sa 700,000 nakadawat ug plasma—tingali 630,000 kapin kay sa nagkinahanglan gayod niini,” miingon ang The New York Times sa pagtaho sa opinyon ni Dr. James L. Tulis, nga maoy nanguna sa grupo. Ang grupo mibanabana nga ang plasma maoy hinungdan sa 10,000 ka kaso sa viral hepatitis matag tuig.
‘Kapitalismo’ sa Intsik
● Mipahayag karong bag-o ang partido komunista sa Tsina kanang gitawag sa The Wall Street Journal nga “timaan-sa-yuta nga ekonomikanhong plano” nga magbutang sa “200 milyones sa mga pomuluyo sa siyudad ngadto sa dalan sa kapitalista nga wala tuohi sa uban nga mahitabo.” Ang plano mao ang pagbiya sa “kadaghanang estilo-Sobyet nga sentral nga pagplano.” “Sa umaabot nga katuigan,” miingon ang taho, “kapin sa usa ka milyong mga negosyo sa estado ug mga pabrika buhian gikan sa pagbuot ug sa pagpanalipod sa gobyerno ug mouswag ug mahapay sa ilang kaugalingong ekonomikanhong katakos ug abilidad.” Apan, ang dagkong mga industriya, sama sa paghimog mga yero magpabilin ilalom sa pagdumala sa kagamhanan. Sa karon, ang mga hinabang sa kagamhanan nakapaubos sa prisyo sa pagkaon, pamalay, panapot, transportasyon, ug edukasyon. Apan ang mga eksperto gawas sa Tsina nagbanabana nga mosaka ang mga prisyo ug aduna unyay katuigan sa kalibog sa pagpatuman niining bag-ong plano. Apan, si Robert Hormats, katabang kanhi sa sekretaryo sa estado alang sa kahikayan sa ekonomiya, miingon, “Kon ang Tsina magpadayon niining direksiyona, kita managpakakita gayod ug usa sa talagsaong ekonomikanhong hitabo sa ika-20ng siglo.”
Nang-awas nga Asiete
● Ang gidaghanon sa asiete nga nangausik diha sa dagat sa 1983 tungod sa pag-awas, sunog, o pagkalunod sa de-tangkeng bapor, misakag dako—930 porsiento kay sa 1982. Ang The Oil Spill Intelligence Report mipunting nga 241.8 milyon ka galon ang nangausik. Ang labing dakong kapildihan—80 milyones ka galon—nahitabo sa Persian Gulf, diin nakapabuto sa mga atabay-sa-asiete ang panaggubat sa Iraq ug Iran. Apan, ang kadaghanan sa mga pag-awas nagagikan sa de-tangkeng bapor. Ang makapabalakang pagkausik sa asiete miingon si Richard Golob, editor sa The Report, mao ang ebidensiya nga “kita walay teknolohiya nga magamit aron epektibong maatiman ang pag-awas.” Diyutay ra kaayong asiete ang mahipos ug balik.
Mga Antibiotiko sa Hayop—Usa ka Bag-ong Kapeligrohan
● Human sa matukiong pagtuon, ang siyentista sa CDC (Centers for Disease Control) si Scott Holmberg ug kaubanan nakatukod ug direktang kalangkitan tali sa mga sakit sa 18 ka tawo sa upat ka estado sa Tunga-tunga sa kasadpan ug sa paggamit sa mga antibiotiko diha sa pagkaon sa hayop. Kining pagtuon, lakip sa ubang mga pagtuon sa karong katuigan, nakatabang sa kaso sa pagpakanaog sa pagbando sa mga antibiotiko sa hayop, miingon ang daghang mga siyentista. Mibatbat sa kapeligrohan, ang magasing Science nag-ingon: “Ang mga antibiotiko sa pagkaon sa hayop makapatay sa mahuyang nga bakterya, mabilin ang mas maisog, sa kasagaran mas makahatag sakit, nga mga mikrobyo nga mosanay.” Sa mapasa ang mga mikrobyo ngadto sa mga tawo diha sa nahugawan nga mga pagkaon, “molamay ang sakit tungod kay dili na epektibo ang kombensiyonal nga pagtambal sa antibiotiko batok niining mosokol-ug-tambal nga organismo.” Samtang miuyon ang daghang mga kontra sa pagbando sa antibiotiko sa hayop sa puwersa niini nga pagtuon, sila nangatarongan nga ang pagbando mopasaka sa prisyo sa karne.
Sa Pagsilang sa Adlaw, Mangalaya ang Sagbot
● Ang mga siyentista sa University of Illinois nakaimbento ug pamatay sa sagbot nga moreaksiyon sa kahayag mitaho ang Science News. Ang pangunang sambog sa pamatay sa sagbot maoy simpleng animo acid nga nailhan sa tanan nga ALA, nga makita sa tanang tanom ug sa mga selula sa hayop. Sa kasagaran, ang ALA gamiton sa mga tanom sa paghimog—sensitibo sa kahayag nga mga kemikal nga gitawag tetrapyrroles, diin, sa baylo, mopormag chlorophyll sa presensiya sa kahayag. Apan kon iespre ang ALA ug ang kemikal nga tigpalihok diha sa tanom sa gabii, ang sobrang tetrapyrroles maporma nga moreaksiyon dayon inigsilang sa adlaw. Mamatay ang kadaghanang mga tanom sulod lamang sa pipila ka oras. “Ang tanom sa literal malawos sa atubangan sa imong mga mata,” miingon si Dr. Constantin A. Rebeiz, usa sa mihimo sa pamatay sa sagbot. Ang trigo, abena, mais, ug sebada dili maapektohan. Apan makapatay ang ALA sa daghang ordinaryong matang sa mga sagbot.
1,800-ka-Tuig nga Honi
● Ang labing karaan nga nota sa musika nga nadiskobrehan sa Tsina, gikulit diha sa piraso sa kahoy nga adunay nota sa musika nga gisulat alang sa limay kuwerdas nga instrumento, maoy mga 1,800 ka tuig, misulat ang senemanang magasing balita sa Tsina ang Beijing Review. Nakit-an kini sa 1920 apan napasagdan ug kapin sa 60 ka tuig hangtod nga gituki kini sa manalaysayng si Niu Longfie sa Lanzhou University ug gihubad ang nota. Iyang gibatbat ang honi nga elegante ug matahom.
Polusyon sa Arctic
● Diha sa katigoman bahin sa polusyon sa tinuig nga Arctic Science Conference sa Anchorage, Alaska, mipahayag ang mga siyentista ug kabalaka sa gidaghanon sa polusyon sa hangin karon nga makita sa The Arctic. Ang Unyon Sobyet, nga maoy nag-okupar sa 75 porsiento sa yuta sa amihanan sa Arctic Circle, giingon nga mao ang nakaamot ug dako sa polusyon, gisundan sa Uropa ug sa United Kingdom. Namatikdan nga ang mga epekto sa mga tighugaw misamot diha sa malisod nga palibot sa Arctic. Ang tigdukiduki si William Zollar, nga may 20 ka tuig nga eksperyensiya sa Arctic, miingon, “Nagbitay sa lanot ang tanan diha sa Halayong Amihanan.” Giplanohan ang internasyonal nga komperensiya sa polusyon niining tuiga, mitaho ang The New York Times.
Pirasiya sa Kompiyoter
● Matag tuig, ang Amerikanong mga kompaniya sa kompiyoter nga programa alkansi tali sa $1 ug $3 bilyones tungod sa pirata sa kompiyoter nga nangopya sa ilang mga programa, miingon ang The German Tribune. Kaylap ang pirasiya sa kompiyoter sa Tinipong Bansa, Pransiya, Alemanya, Singapore, Taiwan, ug South Korea. “Ang problema misamot,” midugang ang tigpamaba sa industriya. Sa pagkakaron, nakakitag mga paagi ang mga pirata nga makalusot sa mga kasangkapan nga gidesinyo sa pagsanta sa mga programa nga makopya. Unsa may mahimo? Diha sa kadaghanang nasod, gipatungha ang kabalaoran sa paghimo sa pirasiya nga supak sa balaod. Apan ang usa ka tigpamaba, miadmiter sa kapildihan, misugyot nga ang mahimo lamang sa mga kompaniya sa kompiyoter mao ang “pagpadayon sa paghimog bag-ong mga programa” aron mahimong karaan ang napiratang mga kopya.
“Ikatag ang Laguring”
● Sobra ra kaayong kemikal nga gigamit sa pagpuo sa peste diha sa pananom ug sa panglasang, miingon si Propesor Berndt Heydemann sa International Entomological Congress sa Hamburg, Alemanya. Sumala sa gitaho sa The German Tribune, siya miingon nga “mas maayo pang magpakatag ug mga laguring ug ubang mga insekto sa pagdaot sa mga mamang sa biyolohikal nga paagi” ug ang kadaot sa dangan “maus-osan ug dako, pinaagi sa pulipuling pagpananom ug sa pagtanom ug nagkalainlaing matang sa mga lugas.” Ang dagko ug gagmayng kaumahan nga walay ihalas nga tanom makamenos sa pagkaepektibo sa natural nga mga pagkontrolar sa dangan. Ang taho mitapos: “Kon magpananom lang unta ang mga mag-uuma sa Uropa ug igong kalan-on alang sa ilang kataginasod, mapahunong ang kemikal nga pagpatay sa dangan sulod sa 10 ngadto sa 20 ka tuig.”
“Super-Gonorea”
● “Hangtod karon ang penicillin gigamit sa pagtambal sa gonorea. Kini ginaingon nga tambal sa sakit sa pipila lang ka oras ug makaayo sa sipilis sa pipila ka adlaw.” Matud pa sa Athens News, sa Athens, Gresya. Apan, karon, miingon ang taho, usa ka bag-ong matang sa gonorea nga gitawag “super-gonorea,” “makapaggulag substansiya nga makapawalay epekto sa penicillin.” Aron maayo ang sakit, mas mahal, laing kapiliang antibiotiko, sama sa kanamycin ug spectinomycin, ang kinahanglang gamiton. Apan dili sila makaayo sa sipilis—ang labing peligrosong sakit nga napasa sa sekso. Samtang ang mga doktor sa Asia nagpunting sa pagkaepektibo sa kapiliang mga antibiotiko sa pagtambal sa “super-gonorea,” ang sipilis didto mas mikaylap.
“Tawotawo” Alang sa Salampati
● Diha sa Mitaka Railway Station duol sa Tokyo, daghang nagbiyobiyong mga bandera nga makita ang dagkong mga drowing sa “kalimutaw” nakapaabog sa mga salampati— nga mitapos sa mga reklamo adlaw-adlaw nga madawat sa mga opisyal tungod kay nangahimong mga biktima sa mga iti sa mga salampati. “Gipabitayan sa estasyonan ang 40 ka dapit nga maoy batoganan sa mga langgam,” mitaho ang Mainichi Daily News sa Tokyo, Japan. “Ang mahayag nga dalag, nga adunay tulo ka itom nga mga singsing nga usa ray sentro, ug usa ka tunga nga bulan diha sa sentro, gihimo sa pagpormag kalimutaw, sila mobiyobiyo inighuyop sa hangin.” Kining mga banderaha maoy gilaoman sa kaliboang mga patukoran ug mga templo sa Japan nga gihampak sa mga iti sa salampati, miingon ang taho.
Kapeligrohan sa Hot-Dog
● Usa ka pagtuon sa 103 ka kaso sa pagkanadunlan sa pagkaon diha sa kabataang nuybe anyos ug ubos pa nagpakita nga ang hot dog mao ang pangunang hinungdan sa kamatayon sa pagkatuok sa panahon nga nagakaon, mitaho ang Journal of the American Medical Association. Ang ubang pagkaon, sama sa karots, biskutso, karmelitos, ug nuts maoy hinungdan usab, apan ang hot dog maoy nakaingon sa 17 porsiento sa tanang kamatayon sa pagkatuok. “Kon magdesinyo ka ug usa ka butang nga mosibo gayod sa tutunlan sa bata, kini mao ang paak nga gidak-ong piraso sa hot dog,” miingon si Susan P. Baker sa Johns Hopkins University sa Baltimore, sumala sa Daily News sa New York. “Ang bata ubos sa panuigong 4 kinahanglang dili pakan-on ug tibuok pirasong hot dog,” miingon siya.