Usa ka Puthawng Gining Nagdungaw sa Paris
Sinulat sa koresponsal sa “Pagmata!” sa Pransiya
“BONJOUR, Pierre! Maayong pag-abot sa Paris! Hinaot malipay ka sa imong pagbisita. Unsay buot nimong unahon paglantaw?”
“Ang Eiffel Tower!”
“Maayo. . . . Ania na kita. Nahingangha ka ba?”
“May lain pa!”
“Dili ako matingala. Siya makapahingangha gayod kang bisan kinsa! Ang karaang gining nagbarog kapin sa 1,000 ka tiil (305 m) sa gihabogon, nga nagsul-ob sa iyang kalong antenna sa TV.”
“Apan unsay gamit nianang dako kaayong puthawng estruktura?”
“Kana pangutanang kinahanglag pila ka detalye. Samtang kita maglinya alang sa atong mga tiket sa elebetor ihatag ko kanimo ang diyutayng pasiunang kasayoran. Duolag usa ka gatos ka tuig kanhi ang Pranses nga mga awtoridad mihukom sa pag-organisar ug usa ka internasyonal nga perya sa pagsaulog sa sentenyal sa Pranses nga Rebolusyon (1789). Ang lokal nga mga awtoridad sa Paris nangayo kang Alexandre Gustave Eiffel, usa ka iladong sibil nga inhenyero, sa usa ka sugyot. Si Eiffel, kay nasorpresa, misusi sa iyang payl ug misangko sa usa ka proyekto nga bag-o pang nakakuha sa iyang pagtagad niadto, nga mao ang usa ka 984-tiil (300-m) puthawng torre.
“Ang Komite sa Perya naikag sa proyekto ug nag-organisar sa usa ka bangga alang sa mga proyekto sa pagpanukod. Gipresentar ang tanang matang sa mga ideya nga magkalayo kaayo, sama sa higanteng gilotina sa pagsaulog sa Pranses nga Rebolusyon. Ang laing sugyot mao ang usa ka torre nga bato, apan ang mga banabana ug nangaging kasinatian nagpakitang lisod kaayo ang paggamag batong estruktura nga molapaw sa 555-tiil (169-m) nga Monyumento ni Washington nga gipakigbisogan sa pagtapos sa Tinipong Bansa pila ka tuig nga miagi. Sa kataposan napilian ang proyekto ni Eiffel. Apan, katingad-anan, ang sinugdang ideya sa torre nga nagpabantog kaniya sa kalibotan dili iyaha.”
“Ang buot nimong ipasabot si Eiffel dili ang nagdesinyo sa iyang torre?”
“Husto kana. Bisan tuod siya ang nagtukod niana, ang torre unang gidesinyo sa duha niya ka kaubang trabahante, si Maurice Koechlin ug Emile Nouguier. Bisan pa niana, maayong tin-awong ang talagsaong kahimoan sa pagtapos sa torre sa duha ka tuig naposible lang tungod kay gigamit ang mga paagi ni Eiffel sa pagtukod, ug kana ang hinungdan nganong ang iyang proyekto napili sa Komite sa Perya.”
“Ilado na ba si Eiffel una niya tukora ang iyang torre?”
“Ilado na gayod. Siya nabantog tungod sa iyang dagkong mga puthawng taytayan, sama sa Taytayan sa Maria Pia ibabaw sa Subang Douro sa Oporto, Portugal. Natapos na usab niya ang Garabit nga taytayan-agianan sa tren sa habagatang sentral Pransiya, nga naghimo niana nga kinahabogong arkadong taytayan niadtong adlawa, nga nagbuntaog ug 400 tiil (122 m) ibabaw sa tubig. Ug dili pagahikalimtang siya usab dakog bahin sa pagtukod sa nagsuportar puthawng gambalay alang sa laing bantog-sa-kalibotang monyumento, ang Statue of Liberty.
“Sa tanang estruktura ni Eiffel, ang hangin mao ang dakong suliran. Sa pagtukod sa Eiffel Tower, siya migamit sa iyang naandang paagi, nga nagbuhat pinaagi sa sistema sa nipis nga mga sagbayan.”
“Segurado ka ba nga dili peligro kon kusog ang hangin?” nangutanang mabalak-on si Pierre.
“Ayaw kabalaka! Ang dako kaayo rehasrehas nga puthawng torre dili kaayo maapektahan sa hangin. Bisan sa kusog nga hangin nga kapin sa 110 milya sa usa ka oras (180 km/oras)—ang labing kusog nga sukad nahitala sa Paris—ang torre mohirig lang ug 4.7 pulgada (12 cm). Sa pagkamatuod, kini mas maapektahan sa adlaw. Ang kilirang bantang sa kainit sa adlaw molapad ug diyutay, nga tungod niana ang tumoy moirog sa abot ug 7 pulgada (18 cm).
“Bisan pa niana, ang torre gaan ra. Kini may timbang nga ubos ug diyutay sa 7,700 ka tonelada (7,000 metrikong tonelada) sa pagkatawo! Sa pag-ilustrar, ang modelo niana nga may sukod nga 12 pulgada (30 cm) nga gihabogon motimbang rag un-kuwarto sa usa ka onsa (7 g)! Sa pagkamatuod, sa matandiong pagkasulti, ang presyong idat-og sa matag kuwadrado pulgada sa matag usa sa upat niini ka patukoranan dili molabaw nianang idat-og sa mga tiil sa usa ka silya nga gilingkoran sa usa ka kasarangang lalaki.
“Sa pagtapos niining torre sa gihatag nga panahon, gipahimuslan sa bug-os ni Eiffel ang ginama-daang mga parte. Ang mga bangag sa rematse gibangagan daan sa tukma sa hustong mga dapit, ug dos-tersiya sa 2,500,000 ka rematse ang gitaod usab daan. Walay ginama-daang sagbayan ang mitimbang ug kapin sa tulo ka tonelada, nga naghimo sa trabaho sa pagpataas sa mga puthaw aron ipahimutang nga labi pang sayon. Gigamit sa sinugdan ang habog nga mga kreyn, ug sa gilapawan na kana sa estruktura, ang hanas mabalhinbalhing mga kreyn ni Eiffel ang mibanos. Kadto sila nagpataas sa ‘mga barandilya’ nga gamiton sa ulahi sa mga elebetor. Ang maong hapsay-ug-dagan nga kalihokan nakaamot sa pagkaluwas, nga mao ang usa sa dagkong mga kabalaka ni Eiffel. Walay makapatay nga aksidente ang nahitabo panahon sa tibuok yugto sa pagtukod, usa ka talagsaon gayod nga kahimoan niadtong panahona—ug bisan karong adlawa!”
“Apan giunsa niya pagbutang nianang tanan sa itaas?”
“Aw, mosugod kita sa ilalom! Tungod kay duol ra ang Subang Seine, gigamit ni Eiffel ang paagi nga iyang gipailaila sa pagtukod ug taytayan. Ang matag usa sa 16 ka pundasyon may lawak nga trabahoan nga nagpahigawas sa tubig pinaagi sa paggamit sa gipugos nga hangin. Sa ingon ang mga trabahador nakakalot ug nakahaw-as sa mga gagmayng bato ug yuta nga wala mabalda sa pagsuhot sa tubig.
“Ni si Eiffel o iyang mga tawo nabalaka sa gihabogon sa torre, kay sila anad sa peligrosong mga kondisyon sa trabaho. Katingalahan, ang usa sa labing lisod nga mga suliran ni Eiffel mao ang unang plataporma. Ang dagko kaayong tablang palapala gigamit sa pagsuportar sa upat ka naghirig nga haligi ug sa dagko kaayong mga sagbayan sa unang plataporma. Ang tumoy sa upat ka haligi nahimutang sa punog-balas nga metal nga mga silindro. Pinaagi sa pagpagawas nga inanay sa balas, ang mga haligi napaubos aron mapahimutang. Ang dugang hydraulic jacks o mga ligwat sa mga pundasyon sa haligi nagtugot sa kataposang pagpasibo sa upat ka kolumna, nga sa ingon sila nahalinya sa puthawng kuwadro sa unang plataporma.
“Sa dihang ang maong plataporma hingpit nga napababag, kadto gitisok ug maayo ngadto sa mga haligi, ug gikuha ang mga ligwat. Unya ang pagtukod gipadayon diha sa torre mismo. Sa inanay apan segurado nagpadayon ang trabaho, nga napugos ang mga taga-Paris nga nakakitang nagpataas ang torre sa pagpahayag sa pagdayeg ug katingala. Busa, sa Marso 31, 1889, nga walay 26 ka bulan tapos sa pagsugod sa pagkalot, si Eiffel nakadapit sa pila sa mas atletikong mga dagkong tawo sa pagsaka sa 1,710 ka ang-ang ngadto sa iyang gitawag ‘dili-pormal nga fête sa puwesto sa trabaho’ sa pag-inagurar sa torre. Apan ayaw kabalaka, Pierre, kita mosaka pinaagi sa elebetor!”
“Tan-awa. Ania na! Moderetso ba kita sa taas?” nangutanang mahinamon si Pierre.
“Dili, mobalhin kita sa elebetor diha sa ikaduhang plataporma. Sa pagkamatuod, bisan ang ikaduhang elebetor dili makaabot sa tumoy, apan kita makaabot na sa kapin ug 900 tiil (275 m) sa taas ug anindot kaayo ang talan-awon. Sa hayag nga adlaw, ikaw makakitag abot sa 40 milya (65 km). Sumala sa imong makita, sa unang elebetor kita magpataas diha sa puthawng mga kolumna. Kini mohatag ug gamay nga suliran, kay kinahanglan ang usa ka sistema nga motugot sa elebetor sa pag-agi sa kurbada tali sa una ug ikaduhang plataporma. Usa ra ka kompaniya, ang Otis, ang nakasulbad sa suliran ug busa napili sa paggama nianang maong elebetor.
“Dili pa dugay, ang karaang hydraulic nga elebetor gipulihan sa upat ka modernong dekoryenteng elebetor. Sa ingon ang teknolohiya nakatabang na usab, sumala sa nahimo niini sa dugay na kanhi; kay kon dili pa ang ambongang landong sa puthaw nga gining makapasubong wala na unta karon sa kalangitan sa Paris.”
“Unsa ang buot nimong ipasabot?”
“Akong isaysay. Ang orihinal nga kontratang gipirmahan ni Eiffel nagkondisyon nga ang torre pagabungkagon tapos sa 20 anyos. Apan sa 1903 si Heneral Ferrié, usa ka mag-uuna sa wireless telegraphy migamit niini alang sa iyang mga eksperimento. Busa ang torre gihawiran alang sa militaryong mga katuyoan. Niadtong 1921 ang unang pagsibya sa radyo gisibya gikan sa Eiffel Tower. Sukad sa 1922, ang regular nga mga programa gisibya gikan sa Radio Tour-Eiffel. Ang torre nagsilbi usab nga palo sa telebisyon sulod sa duolag 30 anyos ug, uban sa antenna, kini karon mosukod ug 1,052 ka tiil 4 ka pulgada (320.75 m). Sulod sa kapin na sa 40 anyos ang Eiffel Tower mao ang kinahabogan nga ginamag-tawong estruktura sa kalibotan, hangtod nga kana gilapawan sa Chrysler Building sa New York niadtong 1930.”
“Ako nahibulong kon unsay hunahuna mismo sa mga taga-Paris mahitungod sa Eiffel Tower.”
“Ang mga opinyon nagkadaiya latas sa katuigan, nga gikan sa paghigugma ngadto sa pagdumot. Balik sa 1887, usa ka pundok sa iladong mga magsusulat sama kang Alexandre Dumas (anak) ug si Guy de Maupassant, ug ang kompositor si Charles Gounod, mipirma sa usa ka sulat nga protesta nga nagsaway sa ilang gitawag ‘tuman ka kataw-anang torre nga nagdominar sa Paris samag higanteng panghaw sa pabrika.’ Midugang sila: ‘Sulod sa kawhaan ka tuig atong mabatonan ang talan-awon sa ngil-ad nga anino sa makalagot nga kolumna sa puthaw ug mga perno nga nagdawal samag mansa sa tinta ibabaw sa tibuok siyudad.’
“Apan kanang mga pagbatia milinaw na sa pagkakaron, ug ang mga taga-Paris karong adlawa nagadawat na sa Eiffel Tower ingong bahin sa talan-awon sa Paris. Ang puthaw nga gining nakalabang sa tigi sa panahon, salamat usab ngadto sa 57 ka toneladang pintal nga gigamit alang sa pagpatahom kaniya matag pito ka tuig. Sa 1989 iyang saulogon ang iyang sentenyal.
“Matuod, dili tanan makahanduraw sa Eiffel Tower sama sa gihanduraw sa magbabalak, kinsa nagpanig-ingon kaniya ngadto sa usa ka ‘babayeng pastor’ taliwala sa ‘panon sa mga taytayan [sa Paris].’ Bisan pa niana, sama kanimo, Pierre, ang mga turista gikan sa tibuok kalibotan literal ‘nagapanon’ aron motan-aw kaniya—kapin sa tulo ka milyong tawo sa usa ka tuig! Ang pipila mosaka alang sa talan-awon. Ang uban interesado sa pagpalit ug mga sobenir gikan sa nagkalainlaing mga tindahan, o buot lang nilang mopadalag postcard gikan sa espesyal nga buhatan sa koreyo sa unang plataporma. Ang uban pa magpabilin aron magpahimulos sa tipikal Pranses nga pagkaon sa usa sa mga kan-anan sa una o ikaduhang plataporma.”
“Salamat kanimo tungod sa pagsuroy ug sa tanan nianang mga detalyeha. Sa dihang igkakita ko pag-usab ang akong mga higala, sultihan ko gayod sila nga akong nahibalag ang hamiling tigulang gining nga halos usa ka gatos ka tuig na sa panuigon, nga lig-on gihapon ang mga batiis samtang siya nagdungaw sa Paris.”
[Blurb sa panid 14]
Si Eiffel nagdapit sa pila ka mas atletikong dagkong tawo sa pagsaka sa 1,710 ka ang-ang sa pag-inagurar sa torre
[Blurb sa panid 15]
Ang orihinal nga kontrata nagkondisyong ang torre pagabungkagon tapos sa 20 anyos
[Letrato sa panid 13]
Ang rehasrehas nga estrukturang puthaw naghimo sa torre nga gaan bisan pa sa kadako niini