Pagpaniid sa Kalibotan
Nagdako nga Nukleyar Klab?
● Ang gidaghanon sa kanasorang takos makagama sa ilang kaugalingong nukleyar nga armas sa dili madugay mouswag gikan sa 5 ngadto sa 13, nagaingon ang duha ka bag-ong report. (Gituohang pagkakaron lima ra ka nasod ang armadog nukleyar nga armas: Britanya, Tsina, Pransiya, Unyon Sobyet ug Tinipong Bansa.) Ang usa ka pagtuon sa Carnegie Endowment for International Peace nakakaplag nga sa miaging tuig ang Libya, South Africa, Pakistan, India, Israel, Iraq, Argentina, ug Brazil “mihimog dagkong mga lakang sa paggama o pagpauswag” sa mga katakos sa nukleyar nga mga armas. Ang taho gikan sa United States Library of Congress masulob-ong midugang: “Daghang estado nga dili nukleyar ug armas karong adlawa ang nagbatog dugang industriyal nga base sa paggamag mga bomba atomika kay sa nabatonan sa U.S. sa unang mga adlaw sa Manhattan Project, nga migama sa [unang] mga bomba atomika sa U.S.”
Terorismo Diha sa Negosyo
● Ang terorismo nagauswag diha sa kalibotan sa negosyo. Ang mga ehekutibo ug mga korporasyon mao ang tumong sa mga organisasyon sa politikanhong mga terorista tungod sa mga buhat ug panghulga sa kapintasan—mga pandagit, panikas, ug pagpamomba. Sumala sa Industry Week, ang terorismo batok sa mga negosyo nagausbaw, ilabina sa Tungang Sidlakan ug sa Latin Amerika. Ang Risks International Inc., usa ka kompaniyang konsultant sa seguridad sa korporasyon, nagtalag 2,838 ka kaso sa terorismo sa tibuok kalibotan sa 1983, ug kanila, 690 naglangkit sa mga negosyo. Apan ang lebel sa kapintasan mas grabe kay sa ginapaila sa mga numero, tungod kay daghang negosyo ang nagapanuko sa pagtaho sa dayag sa mga kaso sa terorismo. Si William Niehous, usa ka ehekutibo sa korporasyong gibihag sa mga terorista, mitambag: “Ayaw ipagawal ang imong bahandi o pagkaimportante. . . . Ayaw pagsul-ob sa bisteng panagang. Sa South America, ang mga bisteng panagang mailhan. Pagsul-ob lamang ug polo. Ayaw pagpasigarbo.”
“Nangaulaw” ang Alemang mga Baptist
● Panahon sa kombensiyon sa European Baptists Federation nga gihimo sa Hamburg, Alemanya, sa miaging tuig, ang Alemang mga Baptist sa unang panahon mipahayag batok sa kapakyasan sa ilang iglesya sa pagsukol kang Hitler ug sa iyang Third Reich nga mas kusganon, nag-ingon ang The German Tribune. Ang pangulo sa ilang nasyonal nga seksiyon misugid: “Kami naulaw nga ang among Alemang seksiyon nagpadaog sa ideolohikanhong panental niadtong adlawa ug wala magpakitag labawng kaisog sa pagpakigbisog dapig sa kamatuoran ug sa hustisya.”
Kanser—Tunglo sa Ikatulong Kalibotan
● Katugbang sa popular nga gituohan, ang kanser dili lamang iya sa industriyalisadong kanasoran. Kini problema usab sa Ikatulong Kalibotan. Nga gibase sa mga estadistika sa World Health Organization, adunay gibanabanang 5.9 milyong bag-ong kaso sa kanser sa kalibotan kada tuig. Ang naugmad nga kanasoran adunay 2.9 milyon nianang gidaghanona, apan sa nagkaugmad nga kanasoran ang makapasubong gidaghanon nakaabot ug 3 milyon. “Tapos sa unang lima ka tuig sa kinabuhi,” matud sa UN Chronicle, “ang kanser, uban sa mga sakit sa kasingkasing ug mga aksidente, maoy usa sa tulo ka pangunang hinungdan sa kamatayon sa tibuok kalibotan.”
“Pinundok nga mga Paghikog”
● Ang Tinipong Bansa giatake sa sunodsunod nga paghikog sa tin-edyer—daghan kanila pundokpundok nga niana ang paghikog sa batan-on nagbikil sa lain sa samang silinganan. Ang paghikog nagahunos sa kinabuhi sa 6,000 ka tin-edyer ug bag-ong mga hamtong kada tuig. Kini labing kusog nagatubo nga hinungdan sa kamatayon taliwala sa 15- ngadto 24-anyos—tulo ka pilo sa proporsiyon sa katuigang 1950—ug kini ang ikaduhang kinadak-ang pumapatay alang nianang pundok sa panuigon, sumala sa usa ka bag-ong drama sa telebisyon bahin sa paghikog, Silence of the Heart. Dugang pa, ang U.S. News & World Report miingon nga “sukad 1970, ang proporsiyon sa paghikog sa batan-ong nag-edad 15 ngadto 19 miuswag ug 44 porsiento, kon itandi sa 2.6 porsiento nga pag-uswag alang sa nasod sa katibuk-an.”
Wala Tagda ang Bakos sa Lingkoranan
● Ang mga balaod sa bakos sa lingkoranan maoy “dili kaayo epektibo” sa pagluwas ug kinabuhi kay sa “gidahom sa tanan,” matud ni Brian Jonah, usa ka opisyal sa Transport Canada. Ngano? Si Jonah miingon nga kadtong wala magtagad sa mga balaod sa trapiko wala usab magtagad sa balaod sa bakos sa lingkoranan, ug kadtong “masinundanon sa balaod, menos-riyesgo nga mga drayber” mao ang madasig sa pagsunod sa balaod sa bakos sa lingkoranan. Sa usa ka bag-ong komperensiya bahin sa balita nga giesponsor sa American Psychological Association sa Toronto, si Jonah nag-ingong dihang unang miepekto ang mga balaod sa bakos sa lingkoranan, ang paggamit sa bakos mitubo gikan sa 20 porsiento ngadto sa 70 porsiento, apan sa mga usa ka tuig sa kaulahian, ang paggamit mikunhod ngadto sa 50 porsiento. Si Propesor Gerald Wilde sa Queen’s University sa Kingston, Ontario, midugang niining komentoha: “Ang pinugos nga mga bakos sa lingkoranan dili mopauswag sa tinguha sa pagkaluwas; kini mopauswag sa tinguha sa paglikay sa multa.”
Gidaot nga Dili Makataronganon ang Dungog sa mga Taga-Haiti
● Sumala sa Toronto Star, ang mga taga-Haiti nakabaton sa dili-makataronganong daotang dungog nga gilangkit sa ilang nasyonalidad tungod sa paagi sa pagtaho sa mga kaso sa AIDS (acquired immune deficiency syndrome). Sa usa ka artikulong nag-ulohang “Haitians and AIDS: Ang mga kamatuoran ug mga kasugiran,” ang Star miingong “ang mga taga-Haiti nakakaplag nga sila gipakaulawan, dili panumbalingon ug gisalikway tungod sa daotang koneksiyon.” Si Kevin Orr sa AIDS Committee sa Toronto, Canada, nagtumong sa suliran sa miingon siya: “Ang katawhan daw nagahunahunang ang kadaghanang taga-Haiti makakuhag AIDS ug kana bug-os dili tinuod.” Siya midugang: “Kami nahadlok nga adunay daghang tawo nga nagasupak sa mga taga-Haiti tungod sa sayop nga kasayoran nga wala magtagad sa pagsusi sa mga kamatuoran.”
Pagtabako Gilangkit sa Sakit sa Kasingkasing
● Tapos sa pagsubli sa mga resulta sa 40 anyos nga panukiduki sa tibuok kalibotan, ang ebidensiya nga ang pagpanigarilyo mopahinabog sakit sa kasingkasing dako kaayo. Kana ang konklusyon sa usa ka mabug-osong taho, The Health Consequences of Smoking, sa Siruhano Heneral sa U.S., si C. Everett Koop. Ang mga sakit sa kasingkasing nga konektado sa pagsigarilyo nagahunos sa kinabuhi sa proporsiyong 170,000 ka tawo matag tuig sa Tinipong Bansa. “Gawas nga usbon sa mga Amerikano ang mga batasan sa pagtabako,” mitagna ang taho, “tingali 10 porsiento sa tanang tawo nga buhi karon mamatayng ahat sa sakit sa kasingkasing nga ikapasangil sa ilang batasan sa pagpanigarilyo.”
Bisan pa niana, ang maayong balita mao, matud ni Koop, nga kon “ang usa moundang sa pagtabako, ang riyesgo sa pagkamatay gumikan sa sakit sa kasingkasing mosugod pag-us-os sa halos dihadiha ug sa kataposan sama na lang sa nasinati sa usang wala gayod makatabako.”
● Usa ka taho sa isyu sa Nobyembre sa The New England Journal of Medicine, ni Dr. Arthur J. Hartz sa Medical College of Wisconsin, kusganong mipunting sa pagpanigarilyo ingong hinungdan sa tagsaon pero makapatayng sakit sa kasingkasing nga gitawag cardiomyopathy. Kining sakita mopaluya sa tibuok kaunoran sa kasingkasing, nga sa ingon magpugong sa hustong sirkulasyon sa dugo. Ang resulta mao ang usa ka matang sa paghunong sa kasingkasing.
Astrolohiya—‘Kataw-anan’?
● Ang gidaghanon sa mga magtutuo sa astrolohiya nagatubo, matud ni Dr. Jeremy Cherfas sa usa ka bag-ong pakigpulong sa Inglaterra. Ang usa ka bag-ong surbi sa Gallup nga gikuha sa 195l nagpakita nga 6 porsiento lang ang nagtuo sa astrolohiya. Karong adlawa ang gidaghanon misulbong ngadto sa 80 porsiento. Bisan pa niana, ang Daily Telegraph sa London mitaho nga ang bag-ong siyentipikanhong mga diskobre nagdaot sa astronomikanhong pasikaranan sa astrolohiya. Karon nahibaloan na nga ang yuta dili mao ang sentro sa sistema solar, ug ang pagdiskobre sa usa ka ekstrang bituon dugang nagakomplikar sa naandang paghunahuna bahin sa mga bituon. Ang astrolohiya, sumala kang Dr. Cherfas, “napuno kaayo sa mga panagsumpaki nga maghimo sa pangangkon niining usa ka siyensiya nga [kataw-anan].”
Gawas-sa-Kaminyoong mga Gugma
● Unsay mopahinabo nga daghang babaye ang dunay gawas-sa-kaminyoong mga gugma? Si Lynn Atwater, asosyet propesor sa sosyolohiya sa Seton Hall University, New Jersey, nag-ingon nga ang kakulang sa pagpakigkabildo sa ilang mga bana mao ang pangunang hinungdan. Sumala sa Daily News sa New York, siya miangkon nga “75% sa kababayen-an misumbong nga ang hinungdang sila misulod sa gawas-sa-kaminyoong gugma dili maoy tungod sa sekso, kondili sa komunikasyon.” Si Atwater miingon: “Ilang gibati nga ang mga lalaki nga ilang gipakigtratohay nakapamati sa ilang mga pagbati ug nakasabot kanila.” Bayente anyos nga miagi, usa sa upat ka Amerikana ang may ingong gugma, matud niya, apan karong adlawa, kini maoy usa sa matag duha.
“Makautas” nga Mexico City
● Sa sukdanan sa polusyon nga 1 sa 100, ang Roma, New York, ug Tokyo may 5 puntos, apan ang Mexico City nagarehistro sa literal nga makapautas nga 97 puntos, nagtaho ang Mexican Ecologic Movement, usa ka pangulong organisasyong nagahawas sa 63 ka pundok bahin sa silinganan sa Mexico. “Ang Mexico City nagbaton sa dakong kapeligrohan nga mahimong ‘ekolohikanhong Hiroshima,’” nagpasidaan ang tsirman sa kalihokan. Siya mitagna nga kon dili dayon pugngan ang polusyon, sulod sa upat ka tuig 25,000 ka biktima sa polusyon (katunga niana mga bata) ang mamatay kada tuig. Ang Ministeryo sa Kahimsog mipahibalo sa usang tuig, sumala sa Olandes nga magasing Internationale Samenwerking, nga “ang pagsuroy sa Mexico City” mas peligroso sa panglawas kay sa pagtabako sa “duha ka paketeng sigarilyo sa usa ka adlaw.”
Gikatahapang Kemikal sa Dry-Cleaning
● Ang kemikal nga solvente nga gigamit sa pag-dry clean sa mga sinina mahimong peligro sa panglawas sa mga manlalaba sa mga kompaniya sa panlaba, sumala sa magasin bahin sa kahimsog nga Prevention. Samtang ang PCE (perchloroethylene) giingong makapatunghag kanser diha sa mga ilaga, ang United States National Institute for Occupational Safety and Health nagatugot nga gamiton kini, bisan pag nagasulti sa mga nagakupot niini nga tratahon kining “nga samag carcinogen,” matud sa taho. Ang Occupational Safety and Health Administration nagbutang sa kinalabwang pagkaladlad sa trabahante nganha sa kemikal sa 100 ppm (mga parte matag milyon). Kadtong nagakupot sa mga sinina diha sa mga sudlanan sa pag-dry clean giingong maladlad ngadto sa “duolag 35 o 40 ppm,” ang mga tigplantsa ngadto sa mga 10 ppm, ug ang mga cashier sa mga usa ka ppm. Ang International Fabricare Institute “nagatambag sa mga trabahante nga mokontak nga kinamenosan” sa PCE.
Paugnat sa Kusog Alang sa Tanan?
● Ang paugnat sa kusog dili alang sa tanan—labing menos, dili tanan angay moentra nga walay medikal nga pagdumala—sumala kang Gershon Lesser, M.D., klinikal instruktor sa medisina sa University of Southern California ug host sa usa ka salida sa telebisyon bahin sa kahimsog sa Los Angeles. Kinsa ilabina ang nagkinahanglag pagdumala? “Ang paugnat sa kusog nga kalingawan maoy kaduhaduhaang kapaingnan alang sa pathological hurrier, ang matang sa tawo nga nagadali paingon sa trabaho, nagadalidali sa pagpaniudto, ug nagadali sa pag-uli sa balay panahon sa daghang trapiko sa pagdali sa mga buluhaton sa balay una pa modali sa pagkatulog,” matud sa cardiologist-internist si Lesser. “Kanang matanga sa tawo lagmit kaayong mogamit sa ehersisyo ingong lain lamang nga paagi sa pagdali ngadto sa lubnganan.”