Kon ang Usa sa Imong Minahal Mamatay . . .
Si Ricky ug MaryAnne malipayong nagminyo sulod sa 18 ka tuig ug adunay usa ka anak. Apan mga usa ka tuig nga giantos ni Ricky ang iyang masakit nga abaga. Sa pagkating-init sa 1981, misamot kini ug anam-anam nga naparalisar siya. Nakita sa kalit nga operasyon nga aduna siyay kanserong tumor sa iyang dugokan. Sa milabay ang pipila ka bulan, sa Pebrero 2, 1982, namatay si Ricky sa panuigong 48. “Malisod kadtong dawaton,” miasoy si MaryAnne. “Dugaydugayng panahon nga gibati kong motungha ra siya sa pultahan.”
IKAW ba, o imong kaila, nakaagi ug sama niini? Kon ang usa sa imong minahal mamatay, hayan motungha ang mga pagbati ug tinamdan nga wala pa nimo maagii sukad. Tingali mahibulong ka kon mahimo ka pa bang normal pag-usab. O, sama ka ba kang MaryAnne, nga nalisdan sa pagdawat niadto, bisag dugay nang nahitabo.
Apan bisan pa niana, mahimong maulian ka—dili makalimot, apan maulian. ‘Apan sa unsang paagi?’ tingali mangutana ka. Buweno, sa dili pa nato tubagon kana, makatabang ang pagkasayod ug dugang pa kon unsay bation kon mamatay ang usa ka minahal. Di pa dugay giinterbiyo sa Pagmata! ang ubay-ubayng mga tawong namatyan ug minahal. Makita ang ilang mga komento niining sunodsunod nga mga artikulo. Makahupay ang pagkasayod nga nakaagi ang uban sa imong gibati. Ug ang pagsabot sa ilang paagi sa pagsagubang sa ilang pagbati tingali makatabang kanimog dako.
Nanumdom si MaryAnne sa nag-asoy sa iyang gibati sa namatay si Ricky: “Kanunay akong maghisgot kaniya. Kadto maoy paagi sa pagpabilin kaniyang buhi. Sulod sa usa ka tuig naugnok ako. Adunay daghang butang nga kinahanglan nimong buhaton aron mahikay ang imong mga alatimanon. Malangkit kaayo ka niining mga butanga nga makalimot ka na sa emosyonal nga bahin niini.
“Naospital ako tungod sa taas nga presyon sa dugo. Sa kataposan, samtang didto ako sa ospital, nga halayo sa kapit-osan sa balay ug sa tanang butang, diha na lamang nga naatubang ko ang nahitabo kanako. Sama kadto sa, ‘Mag-unsa na lang ako?’”
Usa ka tagsaong reaksiyon? Dili. Sa mahibaloan nga namatay ang usa sa minahal, komung reaksiyon nga bation mo ang sikolohikal nga kaugnok. Sama sa gipamulong sa uban nga nakaagi niini: “Makabati ka sa mga butang nga isulti diha kanimo apan dili nimo madunggan ang tanan. Sa usa ka bahin ang imong hunahuna anaa sa presenteng kamatuoran ug sa pikas bahin wala diha.”
Kining kaugnok daw samag anestisya. Sa unsang paagi? Mibatbat ang librong Death and Grief in the Family: “Matang kini sa panalipod nga anam-anam nga mopahupay sa dakong hitabo.” Kining pagkaugnok makatabang sa pagpanalipod kanimo batok sa emosyonal nga epekto sa imong pagkabiniyaan. Si Stella, usa ka biyuda sa Siyudad sa New York, mibatbat: “Mauknol ka. Wala kay bation.”
“Dili Kini Tinuod”
Lakip sa pagbating paminhod, komun ang pag-agig dili pagdawat. “Dili kini tinuod!” maoy sagad madungog sa yugto sa unang mga oras sa kasubo. Alang sa uban malisod nga dawaton ang kamatayon, ilabina kon wala siya sa panahong namatay ang ilang minahal. Nanumdom si Stella: “Wala ako makakitang namatay ang akong bana; nahitabo kadto sa ospital. Busa malisod nga tuohang patay na siya. Miadto siya sa tindahan nianang adlawa, ug nga daw mobalik ra siya.”
Nasayod ka nga namatay ang imong minahal, apan tingali dili kana dawaton sa imong mga batasan ug sa mga panumdoman. Pananglitan, miasoy si Lynn Caine sa iyang librong Widow: “Kon adunay mahitabong kataw-anan, mosulti ako sa akong kaugalingon, ‘Akong isugilon kini kang Martin karong gabii! Dili gayod siya motuo niini.’ May mga panahon diha sa akong opisina nga kab-oton ko ang telepono sa pagtawag kaniya, sa pagpakig-estorya. Apan abuton ako sa kamatuoran sa dili pa ako makadayal.”
Nakahimog samang mga butang ang uban, sama sa kanunayng pagbutang ug sobrang mga plato sa paghukad sa paniudto o sa pagpalit sa kinaham nga pagkaon sa minahal nga namatay diha sa supermarket. Ang uban adunay matin-awng mga damgo sa namatay o maghandurawng nakakita kaniya diha sa dalan. Komung kasinatian sa namatyan ang kahadlok nga mabuang sila. Apan kini maoy kasagarang mga reaksiyon sa kalit nga kausaban sa kinabuhi sa usa.
Apan, sa ulahi, molagbas ang kasakit, tingali duyogan kini sa ubang mga pagbati nga dili ka andam sa pag-atubang.
“Iya Kitang Gibiyaan!”
“Nasuko ang akong mga anak ug moingon, ‘Iya kitang gibiyaan!’” miasoy si Corrine, kansang bana namatay sa duha ka tuig nga milabay. “Akong sultihan sila, ‘Wala kamo biyai. Wala siyay mahimo sa nahitabo kaniya.’ Apan mosulti ako sa akong kaugalingon, ‘Ania ako nga nagsulti kanila niini, ug sama ra usab ug gibati!’” Oo, katingalahang tan-awon, apan kasagarang moduyog ang kasuko sa kaguol.
Tingali kasuko kini sa mga doktor ug sa mga nars, mobati nga nagkulang sila sa pag-atiman sa namatay. O kasuko sa mga paryente ug mga higala, ingon sa, nagsulti o nagbuhat ug sayop nga mga butang. Masuko ang uban sa minahal nga namatay sa dili pagtagad sa iyang panglawas. Panumdom pa ni Stella: “Nahinumdom akong nasuko sa akong bana tungod kay nahibalo ako nga dili unta kadto mahitabo. May sakit gayod siya, apan wala niya tagda ang pasidaan sa doktor.”
Ug usahay masuko ka sa namatay tungod sa palas-anon nga iyang gibilin sa mga buhi. Miasoy si Corrine: “Wala ako maanad sa paghikay sa tanang mga kaakohan sa pag-atiman sa balay ug sa pamilya. Dili ka makatawag sa uban sa matag gagmayng mga butang. Usahay masuko ako niana.”
Sunod sa kasuko motungha ang laing pagbati—pagkasad-an.
“Dili pa Unta Siya Mamatay Kon Ako . . . ”
Bation sa uban ang pagkasad-an tungod sa kasuko—nga mao, ilang hukman ang ilang kaugalingon tungod kay nasuko sila. Basolon sa uban ang ilang kaugalingon sa pagkamatay sa ilang minahal. “Dili pa unta siya mamatay,” ilang sultihan ang ilang kaugalingon, “kon akong gipaadto pa unta dayon siya sa doktor” o “sa pagpatan-awg laing doktor” o “sa pagpugos kaniya sa pag-atiman sa iyang panglawas.”
Alang sa uban labaw pa niana ang pagkasad-an, ilabina kon ang ilang minahal kalit lang nga namatay, wala dahoma. Magsugod sila sa pagpanumdom sa mga panahong nasuko o nakiglalis sa minahal nga namatay. O tingali ilang bation nga nagkulang sila sa pagtagad niadtong mipanaw na. Ginahasol sila sa mga hunahuna sama sa, ‘Maayo untang akong nahimo—o wala mahimo—kini o kadtong butanga.’
Si Mike, batan-ong lalaki sa iyang sayong panuigong 20, nanumdom: “Wala akoy maayong relasyon sa akong amahan. Karong bag-o lang nga katuigan nga misugod ako sa pagpakig-estorya kaniya. Karon [sukad nga namatay ang iyang amahan] adunay daghang butang nga akong gibati nga angay kong buhaton o ipamulong.” Siempre, ang kamatuoran nga karon wala nay mahimo sa pagbawi nakadugang lamang hinoon sa kaguol ug sa pagbating sad-an.
Bisag masakit nga mawad-ag kapikas, ginikanan, igsoong lalaki, o babaye diha sa kamatayon, ang gilantaw sa uban nga labing makalilisang nga pagbati sa pagkanamatyan mao ang kamatayon sa anak.
[Kahon sa panid 5]
Komung Reaksiyon sa Kaguol*
Kaugnok—(“Wala Akoy Gibati”)
Dili Pagdawat—(“Dili kini tinuod!”)
Kasuko—(“Nganong nakaako siya sa pagbiya kanako sa ingon niini nga kahimtang?”)
Pagbasol—(“Dili pa unta siya mamatay kon ako . . . ”)
Kabalaka—(“Unsa na unyay dangatan kanako karon?”)
Kahadlok nga mabuang—(“Maorag mabuang ako”)
[Mga Potnot]
Wala kini magsugyot nga adunay mga ang-ang ang kaguol, nga mosunod ang usa sa usa. Mga tawo ang mga indibiduwal. Busa ang reaksiyon sa kaguol nagkalainlain sumala sa gibati ug sa kalungtaran.
[Letrato sa panid 4]
“Patay? Dili ako makatuo niini!”
[Letrato sa panid 5]
Basolon sa mga biniyaan ang ilang kaugalingon: “Kon unta ako . . .