Pagpaniid sa Kalibotan

‘Makadaot sa Kabataan’

● “Ang hulga sa nukleyar nga gubat dunay makadaot nga epekto sa hunahuna sa kabataan,” mitaho ang The Globe and Mail sa Toronto, Canada. Tres-kuwartos sa mga estudyante sa mga gradong 5 ug 6 ug gradong 12 ug 13 nga giinterbiyo wala magdahom nga makatapos sa ilang kasagarang gitas-on sa kinabuhi, matud sa sikyatrista sa Toronto si Frank Sommers. Sa usa ka pagtuon sa U.S., ang sikyatristang si Sybille Escalona misukna sa 350 ka bata kon unsay ilang hunahuna nga mahimong kahimtang sa kalibotan sa napulo ka tuig. Setenta porsiento “kinaugalingong mihisgot sa bomba . . . pinaagi kaha sa pagpanan-aw sa mangilngig nga pagpuyo sa ilalom sa yuta, o maylabot sa pinakyawng kalaglagan,” matud ni Escalona. Sa Unyon Sobyet, 80 porsiento sa 300 ka batan-ong gisukna sa mga sikyatrista sa U.S. miingong ang hulga sa nukleyar nga gubat nag-apektar sa ilang mga plano sa umaabot. Ang mantalaan sa Toronto mihinapos: “Ingong mga hamtong ug mga ginikanan, kinahanglang sabton nato ang pagkadako sa atong ginabuhat ngadto sa kabataan sa pagpresentar kanila sa usa ka kalibotang napuno sa makalilisang, gamhanan kaayong mga armas.”

Pakigdait Tapos sa 2,130 ka Tuig

● Ang Ikatulong Punic nga Gubat tali sa Roma ug Carthage, nga gibugno gikan sa 149 ngadto 146 W.K.P., nga sa maong panahon nagun-ob ang Carthage, sa kataposan natapos sa opisyal nga paagi. Sa Pebrero, sa Tunis, Tunisia, ang Alkalde Ugo Vetere sa Roma ug Alkalde Chadli Klibi sa Carthage mipirmag usa ka tratado sa pakigdait. “Sa usa ka naggubatay nga kalibotan, ang halos bisan unsang tratado sa pakigdait nga pirmahan​—sa bisan diin, ni bisan kinsa​—kinahanglang dayegon,” matud sa The Economist. “Maayo pang maulahi kay sa wala gayod.”

Pagsulbong sa Pagpangespiya

● “Karon adunay mas daghang tawo nga gisumbong sa pagpangespiya kay sukad masukad sa atong kasaysayan,” matud ni William H. Webster, direktor sa FBI (Federal Bureau of Investigation). Sa 1984, 9 ka tawo, apil ang 5 ka Amerikano, gisumbong sa pagpangespiya, nga nagpatungha sa total nga 22 sukad 1979. Nganong ang mga espiya dayag nagalapnag? Ang kinadak-ang panukmod mao ang salapi. Apan adunay laing hinungdan. Sumala sa The New York Times, ang mga imbestigador nag-ingong “ang peligrosong kaliwatan sa mga espiya migula sa katuigang dili pa dugay: ang lalaki o babaye nga makakuha sa sekretong impormasyon nga maukyab sa aksiyon ug intriga sa mga nobela sa pangespiya ug mga pelikula ug mohukom sa pagpadapat sa tinumotumong mga panghanduraw.” Ang katawhan mahimong mga espiya “dili lang tungod sa salapi kondili tungod usab sa kaukyab,” matud sa taho.

Kapeligrohan sa Panglungkab

● Sa kada tuig halos usa ka milyong tawo anaa ra sa balay dihang manglungkab ang kawatan, ug 30 porsiento kanila mabiktima sa kapintasan, sumala sa Buro sa mga Estadistika sa Hustisya sa Departamento sa Hustisya sa Tinipong Bansa. Ang maong makalilisang nga mga estadistika gibase sa mga taho sa 73 milyong panglungkab nga nahitabo gikan sa 1973 ngadto 1982. Sa 9.5 milyong katawhan nga nasorpresa sa mga manglulungkab sulod niining yugtoa, 1.7 milyon ang giatake, 786,000 ang gikawatan, ug 281,000 ang gilugos. “Ang dakong proporsiyon sa mapintas nga mga krimen nga mahitabo sa balay mahitabo panahon sa panglungkab,” matud sa direktor sa buro si Steven Schlesinger.

Kanihit sa Bata

● “Kapin sa 160,000 ka bata ang gitagak sa usang tuig, mao nga diyutay na lang kaayo ang bag-ong mahimugsong mga bata aron sagopon,” mitaho ang The Daily Telegraph sa London. “Ang walay-anak nga mga magtiayon nga buot mosagop karon kinahanglang magpaabot ug katuigan alang sa angayan nga bata ug sa daghang kaso dili makabaton sa bag-ong nahimugsong bata.” Dugang pa, mas daghang tagsaanong babaye karong adlawa nagabuhi sa ilang mga bata inay nagapasagop kanila. “Tungod kay giatubang sa maong kanihit sa mga bata nga ipasagop dili kalikayang ang batasan sa puli nga mga inahan (surrogacy) madanihon sa mausbawon alang sa walay-anak nga mga magtiayon nga nagkinahanglan kaayog bata gawas kon idili kini sa balaod,” mihinapos ang taho.

Walay-Hunong nga mga Sesaryan

● “Ang mas daghang bata gipanganak pinaagig Sesaryan [sic] kay sukad masukad,” mitaho ang Newsweek, bisan pa sa gikamantala-pag-ayong mga sugyot sa pagbalit-ad sa maong kiling. Sa 1975 ang mga sesaryan gihimo sa 10.4 porsiento sa tanang pag-anak sa Tinipong Bansa. Sa 1980 ang gidaghanon sa mga sesaryan miuswag ngadto sa 17 porsiento. Karong adlawa ang gidaghanon maoy 20 porsiento. Si Dr. Norbert Gleicher, awtor sa usa ka bag-ong pagtuon diha sa The Journal of the American Medical Association, miingon nga un-tersiya sa mga sesaryan karong adlawa gibuhat tungod kay ang operasyon gigamit panahon sa miaging pag-anak sa inahan. Apan ang panultihong “kas-a masesaryan kanunay masesaryan” hupas na, matud niya, nga midugang nga “60 porsiento sa maong mga babaye makapanganak pinaagi sa kinatawo kon hatagag higayon.” Si Gleicher misugyot nga ang mga ospital nga daghang pag-anak pinaagig sesaryan angay imbestigahon.

Paglikay sa mga Kapeligrohan sa Dugo

● “Daghan kaayo sa [mga doktor ug mga pasyente] ang nagahunahunang ang mga abuno nga gidonar maoy luwas,” matud ni Ronald O. Gilcher, direktor sa Oklahoma Blood Institute. “Ang mga abuno sa magkabagay nga dugo dili gayod luwas.” Uyon si Dr. Robbert Mendelsohn, ilado kaayong kritiko sa daghang kasagarang medikal nga praktis, kinsa nagsugyot sa mosunod sa paglikay sa mga kapeligrohan sa dugo: “Sanglit ang mga bangko sa dugo lagmit dili mangutana sa tanang lisod nga pangutana nga makapahigawas sa daghang [dili-angayan] tigdonar, ug sanglit ang daghang tigdonar lagmit dili magpahigawas pinaagi sa paghatag sa bug-os tinuod nga mga tubag, sublion ko ang akong sinulayan-sa-panahong sugyot​—kon sultihan ka sa imong doktor nga gikinahanglan nimo ang abuno sa dugo, sulayi ang pagpakaaron-ingnong Saksi ni Jehova.” Hinuon, kana panglimbong. Apan dayag gibati sa doktor nga ang baroganan sa mga Saksi ni Jehova batok sa pagdawat ug dugo maoy maalamon.

Luwasa ang Baki

● ‘Hunong na sa paggamit sa mga tiil sa baki gikan sa Bangladesh, India, ug Indonesia.’ Kana ang hangyo sa World Wildlife Fund sa mga tag-iyag restawran ug mga kusinero sa hotel aron mapreserbar ang labing epektibong pangontrol sa insekto sa tulo ka nasod. Ang Bangladesh lamang mieksportar ug 70 milyong baki sa 1983. Apan ang 70 milyong baki mokaog 100 toneladang insekto kada adlaw, apil ang nagadalag-malaryang mga lamok, matud sa Wildlife Fund. Kon wala ang maong mga baki, modaghan ang mga lamok. Midugang si Elizabeth Kemf, editor sa W.W.F. News: “Sa Bangladesh ang bili sa pag-importar ug mga kemikal nga pamatay sa insekto [sa pagbugno sa mga insekto] molabaw sa abot sa buhis” gikan sa pag-eksportar ug mga baki.

‘Dili-Maayong Batasan’

● Ang batasan sa pagpaabuno sa dugo sa pagpausbaw sa kahimoan sa dula nailhang blood-boosting, blood-doping, ug blood-packing. Ang mga tigpaluyo nagaingong kini makapauswag sa agwanta sa magdudula pinaagi sa pagdugang sa pulang mga selula sa dugo, nga magadalag oksiheno ngadto sa lawas. Karong bag-o, labing menos unom, tingali abot pa sa siyam, nga membro sa Amerikanhong tem sa mga tigbisikleta miangkong ang mga abuno sa dugo gihatag kanila una makig-indig sa Dulang Olympic sa Los Angeles, mitaho ang The New York Times. Bisan pag miila nga ang mga abuno sa dugo wala idili nga sinulat, si F. Don Miller, ang ehekutibo direktor sa Komite sa Olympics sa Tinipong Bansa, misaway niana ingong “dili-maayong batasan sa dula.”

Dili Makapasar sa Geograpiya

● “Ang mga Estudyante sa Kolehiyo sa U.S. ‘Wala Makapasar’ sa Kahibalo sa Geograpiya.” Kana ang pangunang-ulohan sa The New York Times. Unya, 77.5 porsiento lamang sa mga estudyante sa kolehiyo sa North Carolina ang makangalan sa nasod nga gibuboan sa Subang Amazon. Ang mga estudyante sa kolehiyo karong adlawa mas mahibaloon ba? Dili sumala sa bag-ong tibuok-estadong pasulit. 27 porsiento lamang sa mga estudyante sa kolehiyo sa North Carolina ang nakangalan sa hustong nasod. Walay 50 porsiento ang nakangalan sa duha ka estado nga may kinadak-ang yuta sa Tinipong Bansa​—ang Alaska ug Texas. Ang pila ka mitubag nagbutang sa Dublin sa Ohio, sa Lima sa Italya, sa Ganges sa Brazil, ug sa Amazon sa Ehipto. “Alang sa usa ka nasod . . . kansang sosyal nga materyal natagik sa mga kahikayan sa kalibotan, katingalahang kita wala masayod sa geograpiya niini,” matud ni Propesor Richard J. Kopec sa pagtulotimbang sa mga resulta sa pasulit.

Pakigsulti sa Lalaki, Pakigsulti sa Babaye

● “Sa aberids nga kabildohay, ang kababayen-an mangutana sa 70 porsiento sa mga pangutana ug ang mga lalaki mosalga 96 porsiento sa maong panahon.” Kana ang pagsuma sa Science 85 sa mga resulta sa mga pagtuon nga nag-analisar sa dili-pormal nga kabildohay tali sa duha ka tawo nga magkaatbang sa sekso. Ang mga lalaki labi pang mapugnganon​—nga misalga lamag 75 porsiento sa maong panahon​—dihang nakigsulti sa mga babayeng bag-ong kaila. Bahin sa pagsugod sa kabildohay sa lalaki ug babaye, ang konsultant sa public relations si Pamela Fishman miingong ang mga lalaki milampos sa 28 sa 29 ka pagsulay samtang ang mga babaye milampos lamag 17 ka beses sa 47. “Ang mga lalaki . . . kinadak-ag bahin sa pagsalga (ug sa pakigsulti),” mihinapos ang artikulo.

Pag-inat sa MPG

● Nataod sa alambre sa 1981 Toyota station wagon sa imbentor nga si David Hicks mao ang gamay 13-onsa (370-g) nga instrumentong gustong maangkon sa mahunahunaon-sa-gastos nga tag-iyag kotse. Ang instrumento mopauswag sa madaganan nga milya matag galon sa 14 ngadto 23 porsiento. Sa unsang paagi kini moobra? Pinaagi sa pagkontrolar sa koryenteng ipagawas sa alternator sa kotse. Ang alternator kanunay mopatunghag koryente​—kasagaran sobra​—dihang nagadagan ang kotse. Kini makapahago sa makina. Apan ang imbento ni Hicks makapaluya sa alternator gawas kon ang drayber mopalihok sa suga sa brek o dihang mamenos ang koryente sa bateriya. Ang alternator moandar nga walay sabid sa kadaghanang panahon, nga labing gamay ang kahago sa makina. Ang mga inhenyero gikan sa Departamento sa Enerhiya nagtawag niana nga “makapatuo kaayong paagi sa pagpauswag sa pagkamadaginoton sa sakyanang demotor.”

Pagbalik sa Asno

● Ang siyudad sa Itu, Brazil, nag-inagurar sa iyang bag-ong Exposition Grounds pinaagi sa pagsubasta sa 160 ka asno, nga mihatag ug 650 milyong cruzeiros (mga $217,000, U.S.). Ang labing maayong hayop, usa ka Brazilianong Pega, nahalin ug 24 milyong cruzeiros (mga $8,000, U.S.). Ang mga asno nagakahimong minahal pag-ayo sa Brazil. Sila, kay dili kaayo gastoso ug mas durable kay sa mga traktora, makatrabaho sa titip nga mga bakilid, makaabot sa lisod nga mga suok, ug makabungkag sa yuta pinaagi sa ilang mga kuko samtang bitaron nila ang daro. Ang nagkamahal nga bili sa aseite nagahimo sa asno nga labi pang madanihon. Ang kadaghanan sa gisubastang mga hayop gamiton sa pagpaliwat.

Mabangis nga mga Dulaan

● “Ang nagkadaiyang mga pundok sa tibuok nasod nagadasig sa mga pumapalit sa pagboykot sa militaryong mga dulaan,” misulat ang kolumnistang si Lois Sweet sa The Toronto Star. Ang GI Joe, usa ka bantog nga monyeka, maoy usa sa dagkong mga target sa pagboykot. Ang ubang giprotestahang mga dulaan mao ang A Team, HeMan, ug Masters of the Universe nga mga monyeka​—ang tanan gisundog sa mabangisong mga karakter sa bantog nga mga programa sa telebisyon. Nganong may kabalaka? Si Sweet miingong “ang paggimaw sa mga dulaan sa gubat nagapunting sa bag-ong pagbayaw sa gubat,” ug ang maong mga dulaan nagatudlo sa kabataan nga “ang kusog mao ang paagi sa pagsulbad sa mga problema.” Ang GI Joe​—nga may halin nga mokabat sa $125 milyon (U.S.)​—mao ang labing himalitang dulaan sa 1984.

Wala-Planoha nga Pagsugid

● Si Frances James bag-o pang nakasakay sa tren tapos sa pagduaw sa iyang anak babaye, si kinsa gitulis ug gipusil sa wala hiilhing mangangatake sa miagi pang adlaw. “Ako nahitabong nakalingkod tapad sa maong batan-ong mga lalaki,” misugid siya sa kaulahian sa The Boston Globe, “ug akong nabatiang ang usa miingon, ‘Ako mipabuto sa Dorchester sa miaging gabii kay dili niya buhian ang iyang bag.’” Ang mga dalunggan ni Gng. James naningkag. “Napatay mo ba siya?” nangutana ang iyang kauban, siya miingon. Ang tubag: “Wala, sa akong hunahuna wala. Walay balita sa TV.” Iyang gisundan ang mga batan-on, gitawag ang polis, ug gitabangan pagpangita ang gikatahapan aron sa pagdakop kanila. Ang gidakop, nga 14 anyos lamang, gisumbong sa pagkadelingkuwente tungod sa pagsulay sa pagpatay. Matud ni Gng. James, “Ug siya didto naghisgot bahin sa pagpusil sa akong anak babaye . . . tapad gayod kanako. Dili kana katuohan, dili ba?”