Sa Unsang Paagi Nahitabo Kadto?

“SA UNSANG paagi nahitabo nga ang mabangison kaayong Third Reich sa Nazi nakabatog gahom ingong usa sa labing mauswagon sa ekonomiya ug maartihon sa kultura nga mga nasod sa kalibotan?” Kining mopukaw-sa-hunahunang pangutana gisukna sa historyanong si J. Noakes, sa pagsulat diha sa magasing History Today. Tingali kini matubag pinaagi sa diyutayng kasayoran sa kaagi niini.

Si Adolf Hitler dili mao ang magtutukod sa Partidong Nazi. Sa 1919 si Anton Drexler, usa ka mamumuhat ug yawi sa Munich, nagtukod sa Deutsche Arbeiterpartei (Alemang Partido sa mga Mamumuo). Usa ka tuig sa ulahi ang ngalan niana giusob nga Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (Nasyonal Sosyalistang Alemang Partido sa mga Mamumuo), ug sa 1921 si Hitler nahimong pangulo niana. Si Drexler sa ulahi mibulag sa partido tungod kay supak kang Hitler. Ang pulong “Nazi” kinuha sa unang pulong sa ngalan sa partido.

Sa 1923 si Hitler ug ang partido napakyas sa pagsulay pagpukan sa gobyerno ug napriso si Hitler. Sa maong panahon iyang gisulat ang iyang librong Mein Kampf (Akong Pakigbisog). Niana iyang gipahayag ang pangunang mga tumong ug pagtulon-an sa partido, nga nagtawag sa kinalabwang tumong niana “ang nasyonalisasyon sa mga masa.” Sa pagkab-ot sa maong tumong, siya mipahayag nga “walay sosyal nga pagsakripisyo ang dako kaayo.” Ang Estado kinahanglang magpamatuod nga kini mao “ang manlalaban sa usa ka libo ka tuig nga kaugmaon,” misulat siya.

Sa sinugdan, si Hitler ug ang iyang partido wala isipang seryoso. Ang iyang pamomba nga estilo sa pagdiskurso mitultol sa Alemang magsusulat si Kurt Tucholsky sa pag-ingon niadtong panahona: “Ang tawo wala maglungtad; siya mao lamang ang kalangas nga iyang ginapatungha.” Si Tucholsky pihong mipahayag alang sa daghan. Apan ang tawo naglungtad gayod, ug siya sa haduol na mopatunghag labaw pa kaayo kay sa kalangas.

Mga Hinungdan sa Paggahom sa Nazi

Ang mga Aleman nawad-ag kasibot human sila mapildi sa Gubat sa Kalibotan I. Giisip nila ang bug-at nga mga silot nga gipahamtang kanila sa Tratado sa Versailles ingong sobra ka bug-at ug dili matarong. Walay lig-ong politikanhong pagpangulo. Ang kahimtang sa ekonomiya misamot sa sunodsunod nga semana. Ang tibuok-yutang depresyon mibulig sa pagkawala sa trabaho sa minilyon. Ang kangiob sa kawalay paglaom ug pagbati sa kawalay-kasegurohan nagpukgo sa kalipay sa kinabuhi.

Pinaagi sa mahanasong pangampanya ang Nazi nga kalihokan milampos sa pagporma sa mga masa ngadto sa usa ka masinugtanong instrumento aron sa pagtuman sa politikanhong mga tumong niana. Ang mapagawalong mga saad niana mahitungod sa kaugmaon nakadani sa nasod. Alang sa kaugalingong mga katuyoan, gipahimuslan niadto ang kahadlok sa katawhan sa komunismo. Kadto mitaganag bag-ong hungawanan sa Prussianhong militarismo. Gitanyag sa partido sa mga batan-on ang kaukyab, adbentura, pakig-abyan, ug ang pagbati sa katagbawan sa personal nga kalangkitan sa pagkatawo pag-usab sa labi pang gamhanang Alemang nasod.

Unom ra ka tuig tapos magamhanan, si Hitler, sa usa ka diskursong gipahayag sa Abril 28, 1939, naghisgot na sa iyang mga kalamposan. Kadto naglakip sa pagpasig-uli sa kahusay, pagpauswag sa produksiyon, pagtapos sa pagkawalay-trabaho, ug pagsalindot sa mga pagpiot sa Tratado sa Versailles. Unya midugang siya: “Ang mga probinsiya nga gikawat gikan kanato sa 1919 akong gibalik sa Reich . . . Akong napasig-uli ang usa ka libong tuig nga makasaysayanhong panaghiusa sa Alemang katawhan ug akong . . . nakab-ot kini nga walay pag-ula sa dugo ug busa wala magpailalom sa akong katawhan o sa uban ngadto sa mga kasakitan sa gubat.”

Si Sebastian Haffner, diha sa iyang librong Anmerkungen zu Hitler (Mga Komento Bahin Kang Hitler), misaysay nga alang sa mga Aleman “si Hitler kahibulongan​—‘usa nga gipadala sa Diyos.’” Busa ang mga kalamposan ni Hitler, dugang pa sa inabtik nga propaganda, mitugot sa Partidong Nazi sa pagbatog dako kaayong gahom ibabaw sa katawhan nga misugod kana pagbatog relihiyosong mga kahulogan. Ang pagpaluyo sa mga tumong sa partido sa wala madugay nahimong “sagradong” katungdanan.

Kini mobulig nga labaw pa natong hisabtan ang gisulat ni William L. Shirer sa iyang librong The Nightmare Years: “Ang pagkatarantar sa panonpanon labawng nakapahibulong kanako kay sa una kong pagkakita sa diktador . . . Sa mipadayag siya sa balkon sa usa ka gutlo ug miwarawara sa kamot, sila nangatarantar. Gipanguyapan ang ubay-ubayng kababayen-an. Ang pipila, mga lalaki ug mga babaye, nangayatakan samtang mihasmag ang panon aron makalantaw sa duol sa ilang mesiyas. Kay alang kanila siya mipatim-awng ingon.”

[Blurb sa panid 5]

Ang mga Nazi nagporma sa mga masa ngadto sa usa ka masinugtanong instrumento

[Letrato sa panid 5]

Alang sa daghan, si Hitler “gipadala sa Diyos,” matud pa sa usa ka Alemang magsusulat