Ang Tam-is nga Dalit sa Quebec

Sinulat sa koresponsal sa “Pagmata!” sa Canada

KASARANGAN, masanagon kadto nga buntag sa sayong tingpamulak sa mibaktas kami ubay sa usa ka daang dalandalan sa trak sa troso. Sa ilalom sa among mga tiil ang yuta sa bahin migahi sa yelo ug natabonan nga pat-akpat-ak sa niyebe. Ubay sa dalan paingon sa cabane à sucre (balay sa asukar), among namatikdan ang daghang nagsidlak nga baldeng lata nga puno sa duga sa maple, nga namitay sa abuhong panit sa tag-as nga kakahoyan. Sa taudtaod among nakitang miutbo ang aso ug alisngaw latas sa walay-dahong mga sanga. Ang kahanginan napuno sa dili-hikalimtang kahumot sa latik sa maple nga sinaktan sa nasilab nga kahoy, ug kami gilaway.

Sa nagsingabot kami sa balay sa asukar, gisugat kami ni Henri, kansang dako kaayong pahiyom mibathay sa iyang tabonong nawong. “Igo ra gayod ang inyong pag-abot,” giingnan kami ni Henri. “Uban kamo kanako samtang akong kuhaon ang laing kargada sa duga sa maple,” matud niya. “Unya patilawon ko kamo sa bag-ong haon sa latik sa maple ug sa ubang mga panam-is.”

Pagtigom sa Duga

Ang dalandalan nagdala kanamo sa halayo ngadto sa kakahoyan sa asukar diin ang hamiling gihabogon sa walay-dahong mga maple nakapahingangha kanamo. Aw, ang pipila habog abot sa 130 ka tiil (40 m) nga may diametrong 5 ka tiil (1.5 m)! Si Henri, sa pagmatikod sa pagtutok namo sa kakahoyan, miingon: “Bisag adunay kapin sa gatos nga espisye sa kakahoyang maple nga nagatubo sa Amerika del Norte, Tsina, ug Hapon, ang latik sa maple halos ginama sa bug-os sa sidlakang bahin sa Tinipong Bansa ug sa Canada. Sa 13 ka espisye sa Amerika del Norte, 3 ra ang mohatag sa latik nga superyor sa kalidad.”

Namatikdan namong ang pila ka maple may daghang balde nga namitay kanila, samtang ang uban wala. Gisukna namo si Henri kon ngano. “Ang pagsanggot himoon sa tagwalo ka pulgada (20 cm) sa diametro,” matud niya, nga nagpunting sa among pagtagad ngadto sa gidak-on sa kakahoyan. “Kadtong wala pay walo ka pulgada sa diametro dili sanggotan niining umahana.”

“Sa pagtigom sa duga,” mipadayon siya, “bangagan namog gagmayng mga bangag sa pila ka tiil ibabaw sa sukaran sa punoan, sa mga usa o duha ka pulgada (3-5 cm) nga giladmon. Unya among ipasok ang plastik nga tuka sa mga bangag aron moagos ang duga paingon sa mga balde.”

“Magdaot ba sa mga kahoy ang mga bangag?” kami nangutana. “Dili kon tukma ang pagkasanggot,” midali siya sa pagtubag. “Ang kadaghanang tiggamag asukar mahunahunaon kaayo sa pag-atiman sa ilang kakahoyan, kay dangtag 35 ngadto 40 ka tuig una masanggotan ang maple. Tapos niana, kon tukmang pagkaatiman, ang maple makahatag ug duga sulod sa kapin sa gatos ka tuig.”

Sa pag-abot namo sa usa ka sapa sa haduol, gitunolan kami ni Henri sa usa ka dakong balde ug sapatos sa niyebe, ug miingon: “Tabangi ako sa pagbubo sa duga gikan sa mga baldeng namitay nianang mga kahoy ngadto niining dagkong mga sudlanan nga akong gitaod sa mga kangga sa likod sa akong traktora.”

Kami natingala! Ang mga lihok ni Henri tulin ug hilom ibabaw sa humok nga niyebe sa tingpamulak, nga nagtigom sa duga. Apan samtang kami naningkamot sa pagsagnunot kaniya, kami langas nga nagkapangkapangka, nga naningkamot nga dili matumba. Dili sayon ang paglakaw nga may gamit nga samag raket sa tennis nga gitaod sa matag usa sa imong mga tiil.

Uban ang mga baldeng napuno hangtod sa ngilit sa butang samag tubig tan-awon, kami maikagong mitilaw sa pagsusi kon unsa ka tam-is kadto. Sa katingala namo, kana tab-ang. Sa pagkamatikod sa among nahiubos nga panagway, si Henri mikagiki: “Ang duga maoy 97.5 porsientong tubig ug 2.5 porsiento lamang nga asukar ug minerales.”

“Unsay mopaagos sa duga?”

“Ang klima,” misugod si Henri sa iyang tubag. “Aron ang duga mosugod sa pag-agos, ang mga gabii kinahanglang ubos sa temperaturang makapayelo, nga sundan sa init, masanag nga mga adlaw nga may mga temperaturang gikan sa 40 ngadto 45 degrees Fahrenheit (4-7° C.). Kining linain, kadiyut nga yugto mahitabo tali sa kataposang semana sa Pebrero ug sa tungatunga o kataposan sa Abril. Ang mga bagyo, direksiyon ug temperatura sa mga hangin, ug yelo sa yuta maoy dagko usab nga mga hinungdang magakontrolar sa abot.”

Kasayoran sa Paggamag Latik

Samtang kami namahulay sa kainit sa kahayag sa adlaw nga may mga langgam nga nagtuwittuwit sa luyo namo, gisukna namo si Henri kon sa unsang paagi ug kanus-a nagsugod ang paggama sa latik sa maple. “Nadiskobrehan sa mga Amerikanong Indian kon unsaon paggama ang latik sa maple,” kami iyang gisuginlan, “samang ilang nadiskobrehan ang kamote ug mais.”

Sa maong panahon gihatagan niya kamig diyutayng leksiyon sa kasaysayan. “Ang unang Pranses ug Ingles nga mga eksplorador misulat mahitungod sa ‘tam-is nga tubig’ nga gikuha sa mga Indian gikan sa kakahoyan ug gipabukal aron sa paggamag latik. Gigamit sa mga Indian ang gaang atsa sa paghiwag usa ka ‘V’ sa punoan sa maple,” matud niya nga mikompas sa iyang kamot sa lihok nga naghiwa, “ug unya ilang gitigom ang duga sa panit o tablang mga sudlanan ug gipabukalan kana hangtod maitos sa mga kolon. Bisan tuod dili pino kon itandi sa mga sukdanan karong adlawa, kanang paagiha sa paggamag latik wala gayod mausab latas sa katuigan.”

Niana, nga samag usa ka propesor sa kasaysayan inay kay tiggamag asukar, si Henri mipadayon: “Ang industriya sa asukar sa Quebec nagsugod sa mga 1705, uban ang unang opisyal nga tiggamag asukar. Karon kini usa ka dakong industriya nga mopatunghag tali sa tali sa $30 milyon ug $37 milyon (Canadiano) matag tuig sa iyang 9,000 ka prodyuser sa Quebec.”

Kay napukaw ang among kamausisaon, kami misukna: “Pila sa asukar sa maple sa kalibotan ang gikan sa Quebec?”

Mihinuktok si Henri una motubag. “Ang Quebec maoy responsable sa duolag 90 porsiento sa tibuok Canadianong produksiyon ug kapin sa 70 porsiento sa iya sa kalibotan. Ang nahibilin gitagana sa amihanan-silangang mga estado, ilabina ang Vermont.”

Pagbalik Ngadto sa Balay sa Asukar

Panahon na sa pagbalik ngadto sa balay sa asukar. Sa among pag-abot, ang duga nga among natigom gibubo ngadto sa usa ka dakong metal nga pondohanan. Sa maong panahon kami andam na sa pagtan-aw sa labing hinungdanong bahin sa paggamag asukar​—ang pagpabukal sa duga aron malatik.

Sa pagsulod sa kabin, nakita namo ang rektanggular, mabaw nga lutoan nga gitawag evaporator o tigpaalisngaw. Kadto nag-okupar sa halos tibuok kuwarto. Sa ilalom sa lutoan nahimutang ang hurnohan, nga ang naghurohurong kalayo gisugnoran sa usa sa mga katabang. Ang duga misulod sa evaporator, ug sa miagos kini sa gitas-on sa lutoan, ang tubig inanayng mialisngaw ug ang asukar nagtapo.

“Unsa ka daghang duga ang kinahanglan sa paggamag latik?” kami nahibulong nga kusog.

Natingala kami sa tubag ni Henri. “Kinahanglan ang abot sa 40 galon (150 L) nga duga sa paggamag usa ra ka galon (4 L) nga latik!”

“Sa unsang paagi kini mahimong latik?” mao ang sunod namong pangutana.

“Kon ang temperatura sa duga makaabot ug 219 degrees Fahrenheit (104° C.), kini mahimong latik sa maple nga may 66 porsientong asukar. Unya ang latik haonon, salaon, ug idelata samtang kini init pa.”

“Dugang pa,” siya mipadayon sa mabinantayong tono, “kini kinahanglang delatahon sa tukmang temperatura: kon dili igo ang kainit, kini mapan-os; kon sobra ang kainit, manibuok ang latik. Hinuon, ang natapos nga produkto ikapondo sa daghang katuigan. Apan, inigbukas sa lata, ang latik kinahanglang ibutang sa repriherador aron dili mapan-os.”

Ang laing pangutana mitungha: “Unsang matang sa latik ang labing maayo?”

“Bisag palabihon sa daghan ang mas itomon, hagkot nga latik, ang hilaw-ug-kolor nga klase giisip nga mao ang labing maayog kalidad. Kining maayog lami nga matang giklasipikar nga ‘fancy’ o ‘extra-clear.’ Kon mas itomon ang kolor, mas menos ang bili. Busa, ang itomon, o ‘komersiyal’ nga latik gamiton ilabina alang sa asukar ug dulse.”

Kami nalibog. Nganong nagkalain ang mga kolor? “Nalangkit ang daghang hinungdan,” mapailobong misaysay si Henri. “Ang labing maayong duga nagagikan sa unang agos. Kon magpabilin kinig dugay sa evaporator, kini mangitom; busa, ang katulin, kahanas, ug teknik sa tiggamag asukar hinungdanon. Panagsa, ang bakterya, nga mapatay sa pagpabukal, makapaitom usab sa latik.”

Pagtilaw sa Latik nga mga Dalit

Ania na ang nindot nga bahin sa paggamag asukar​—ang pagtilaw! Giinit ni Henri ang diyutayng latik ngadto sa 240 degrees Fahrenheit (116° C.). Sunod iyang gibubo kana ngadto sa hinlo, gahing niyebe. Halos dihadiha kana mitibuok nga samag tiratira. “Ibudbod kana sa kahoy nga mga kutsara ug tilapi samag lollipop,” mimando si Henri. Kami gipatilaw usab sa kremahong mantekilya sa maple ug sa humil nga asukar sa maple, nga gigama sa ubos ug diyutay nga temperatura.

Misugod kami sa pagdamgo sa ubang paagi sa pagpahimulos sa latik sa maple. Ang latik sa kaugalingon lami uban sa crepes, waffles, ug pankeyk. Kini magamit usab diha sa mga prutas, yogurt, sorbetes, ug gihurnong bitsuwelas, ug ingong pahid sa hamon ug manok. Daghan ang lamian sa mga itlog nga lutoon sa latik sa maple. “Ang kadaghanang tiggamag asukar,” matud ni Henri, “magbutang sa latik sa halos tanang butang! Ug inigsugod na sa pag-agos sa duga, kami dunay mga kombira ug mga parti sa paggama sa asukar, uban ang honi sa biyolin ug accordion nga moduyog sa among sayaw, pagdimdim sa bino, ug paghago sa lawas.”

“Tapos sa daghang katuigan sa paggamag latik, ako mahingangha gihapon sa tagana sa Diyos sa matahom nga maple,” matud ni Henri. “Alang kanako ang pagkadaghag-gamit sa maple sa pagtaganag landong sa ting-adlaw, sa tablang maayog kalidad, ug ilabina sa lamiang tam-is nga mga dalit maoy pamatuod sa kaalam ug pagkamanggihatagon ni Jehova nga Diyos.”

[Blurb sa panid 23]

“Ang mga Amerikanong Indian nakadiskobre kon unsaon paggamag latik sa maple, sama ra sa kamote ug mais”

[Blurb sa panid 24]

“Kinahanglan ang abot sa 40 galon nga duga sa paggamag usa ka galon nga latik!”