“Ang Armero Nawala sa Mapa!”
Sinulat sa koresponsal sa “Pagmata!” sa Colombia
Ang katawhan sa Colombia nangmata alang sa usa ka bag-ong adlaw. Kadto Huwebes, Nobyembre 14, 1985. Akong gipatokar ang radyo aron makadungog sa balita sa buntag. Wala ako makatuo sa akong nadungog samtang mipatugbaw ang tingog sa magsisibya: “Ang Armero nawala sa mapa! . . . Usa ka bahin sa Chinchiná gibanlas sa lapok!”
Nanimati akong dili bug-os makatuo samtang mipadayon ang balita. Ang Armero, usa ka lungsod nga nananom sa gapas ug humay nga may mga 28,000 ka molupyo, 55 milya (90 km) amihanan-kasadpan sa Bogota, halos napapas sa mapa tungod sa gibanlas nga lapok, yelo, ug lapok sa bolkan. Ang gidaghanon sa nangamatay ug nangawala gikalkulong kapin ug 21,000. Ang Chinchiná, usa ka bililhong sentro nga nananom ug kape sa pikas nga bahin sa kabukiran, nakaagom ug menosmenos nga kadaot, uban ang mga 2,000 ka patay didto. Apan unsa bay nahitabo nga maoy nakaingon niadtong bug-os nga kalumpagan?
Mibuto ang Nevado del Ruiz
Sa miaging gabii, sa mga alas nuybe, ang 17,550 tiil (5,400 m) naputos-sa-yelong bolkan, ang Nevado del Ruiz, mibuto sa amihanan-silangang kilid, nga mibugag labihan ka daghang asuprehong abo sa bolkan. Dugang niini, tungod sa labihang kainit gikan sa lungag ang kinadak-ang bahin sa miputos nga yelo natunaw. Ingong sangpotanan, ang kasagaran tin-aw-samag-bildo, hinay-ug-agos, mga sapa sa yelo nabalhing makapatay nga mga baha sa lapok ug nagkatunawng yelo. Ang dakong bahin sa maong nagdahili nga masa miyuhot ngadto sa Subang Lagunilla, nga miligid ug milikoliko paubos sa sapa, nga miganoy sa mga kahoy ug dagkong kabatoan samtang kana mikusog ubay sa 32-milyang (52 km) nga paglugsong ngadto sa Armero.
Kapin lamag usa ka oras sa ulahi, ang bungbong sa lapok, labing menos 40 ka tiil (12 m) sa gihabogon (usa ka taho nagbutang niana nga kapig 90 ka tiil), gibugwak gikan sa sigpit nga pangpang ngadto sa walog ug misalanap samag makapatayng silhig nga bug-os misilhig niana. Ang Armero, kay laktud nagbabag sa iyang dalan, gibanlas. Pila lang ka balay nga didto sa bulubungtod ang nabiling nagbarog.
Walay Klarong Pasidaan
Ako nakigsulti sa ubay-ubayng naluwas si kinsa mitaho nga sa hapon sa Miyerkoles isog kaayo ang baho sa asupre sa kahanginan. Sa mga alas kuwatro, misugod ang hinay nga ulan sa abo diha sa lungsod. Apan kadto wala kaayo makapakurat, sanglit ang bolkan aktibo na niining paagiha sa duolag usa ka tuig.
Si Jorge Castilla, nga taga-Bogotá apan mibisita sa Armero niadtong hapon sa Miyerkoles, misugilon kanako nga sa trompa sa simbahan may nag-awhag sa mga tawo sa lungsod sa pagpabiling kalmado, pagpabilin sa sulod sa balay, ug pagtabon sa ilang mga nawong sa basang panyo. Sumala sa mga tinubdan sa iglesya, kadto usa ka membro sa Komite sa Emerhensiya Alang sa Sibilyang Depensa. Kadtong nanimba sa sayo sa gabii gipasaligan usab nga walay katarongang mahadlok.
Sa mga alas siyete-trayenta, mibunok ang kusog nga ulan, dayon kalit mituang, dayon may katingad-anang nangataktak—pino, init nga balas nga sa taudtaod ang mga atop ug mga dalan nalukop niana. Kadto butang bag-o. Sa dugang ug dugang, ang katawhan nabalaka. Ang pipila nagtrangka sa ilang mga balay ug nangadto sa bulubungtod. Ang kinabag-an nagpabilin.
Sa usa ka panahon sa ulahi, gikan sa kabungtoran, ang radyo-teleponong mga mensahe gipadala ngadto sa Armero, nga nagpasidaang nahitabo ang kusog kaayong buto sa kilid sa bolkan ug angay paebakweton ang lungsod sa Armero. Sa alas 10:13 s.g. ang alkalde sa Armero, si Ramón Antonio Rodriquez, kalit mibalda sa usa ka pakigkabildo uban sa hawas sa Krus nga Pula, nga mipatugbaw, “Ania na ang tubig!” Gidangtag usa ka oras ug 15 minutos ang pagpanaw sa baha sa 32 ka milya!
“Umaabot ang Bolkan!”
Gisugilon sa mga naluwas ang halos parehong estorya. Ang pipila gipukaw sa kusog nga ulan sa balas sa atop. Nakadungog ang uban sa kalangas ug singgitay sa gawas. Sa kalisang ilang gipanawag ang ilang mga anak ug mga sakop sa pamilya aron makamata. Ang mga suga kalit napalong. Gipamukpok ug gitindakan sa mga tawo ang mga pultahan samtang sila naninggit, “Umaabot ang Lagunilla! Dagan kamo! Dagan kamo!” “Tabonan kita sa tubig!” “Umaabot ang bolkan!”
Ang linibo daling nanggawas sa ilang mga balay. Nagkagubot ang pagdagan sa mga kotse, motorsiklo, ug mga trak latas sa kadalanan, nga nagpabusina, nga walay tagad sa mga tawo sa ilang dalan. Daghan ang naligsang sa wala pa mohasmag ang baha sa lapok. Labihan ang kalisang.
Sa makahahadlok nga kangitngit, makalilisang ang dahunog sa nagsingabot nga baha. Sumala sa bisita nga taga-Bogotá, si Jorge Castilla ang dahunog samag duha ka nagpaubos nga jumbo jet. Ang nagtuyok nga kalapokan ug tubig miawas sa mga pangpang sa suba, ang mga balay gilapawan, ug mibaha sa taliwala mismo sa lungsod. Ang mga balay, mga simbahan, mga tindahan, ug ubang tinukod gitabonan ug giganoy. Ang mga bata gilangkat gikan sa mga bukton sa ilang mga ginikanan ug gilubong o kaha gianod intawon ngadto sa ilang kamatayon.
“Mangamatay na Gayod Kita Karon!”
Si Obdulia Arce Murillo, usa ka inahan nga siyam ug anak ug nakig-uban sa mga Saksi ni Jehova sa Armero, bug-os natabonan sa baha—apan naluwas nga nakasugilon. Misugid siya: “Ako midalagan ngadto sa dalan uban sa akong mga anak ug misulay sa pagsakay sa usa ka trak sa gasolina. Unya miabot ang mga tubig. Ako mihapa sa yuta. Ang tubig nagsingabot nga taas kaayo . . . ug kadto midahunog ug midahunog. Ako misinggit ‘Jehova! Jehova! Mangamatay na gayod kita karon! Kataposan na kini!’ Unya ang mga kahoy ug mga haligi giganoy sa katubigan. Naigo ako sa usa niana sa wala nakong kilid, ug kana ang panahong akong nabuhian ang gamay nakong anak babaye.
“Ako nasabod sa usa ka kahoy ug mga alambre sa koryente. Unya ang usa sa akong mga anak babaye, kinsa nakakatkat sa pila ka sako sa kape, misinggit, ‘Hapa!’ Sa mihapa ako, akong gibati nga daw naligsan akog tren. Kadto ang lapok. Ako wala na makakita kay nalubong ako sa lapok. Ako hingpit natabonan.
“Akong gibati ang kusog sa lapok nga miguroy kanako. Misulay ako sa pagsinggit, ug napuno sa lapok ang akong baba. Ako nagtikuka . . . Ako milangoy ug nakigbisog hangtod nga sa kataposan napagawas ko ang akong ulo sa lapok. Pinaagi sa akong kamot, gikuot ko ang lapok gikan sa akong baba nga kusog kaayo nga abi kog nagisi ang akong nawong. Nagtuo kong malumos ako, apan sa kataposan ako nakaginhawa ug nakasinggit. Nahupayan kaayo akog dako nga akong napagawas ang akong nawong sa lapok!” Apan gidangtag daghang oras una siya sa kataposan maluwas.
Ang laing Saksi, si Elena de Valdez, ug ang iyang pamilya nakaabot sa bulubungtod sa luyo sa lungsod. Siya mitaho: “Mao pay pag-abot namo sa tiilan sa bungtod sa dihang kami nakadungog sa mga tiyabaw ug singgit sa katawhan sa among luyo, nga natabonan sa baha. Sa wala madugay, nangabot ang uban nga hingpit naputos sa lapok. Among nabatian ang makalilisang nga kasaba nga nahimo niadtong ‘butanga.’ Mangilngig kadtong paminawon. Ug ang mga singgit sa mga tawo: ‘Tabang! Tabang! Luwasa kami! Ayaw kamig biyaing mangamatay!’”
Sa kataposan, ang tanan natapos. Ang makahahadlok nga kahilom ug dakong kangitngit lamang ang nagpabilin. Si Jorge Castilla, nga luwas didto sa usa ka uma sa gawas sa Armero, miingong iyang nabatyagan ang “palibot nga puno sa kamatayon niadtong gabhiona.” Midugang siya: “Ang mga naluwas—mga tigulang, mga batan-on—nanggawas gikan sa hugaw, nga daghan kanila samdan. Sila nahisamag mga multo, nga daw naglakaw samtang natulog. Sila mingtutok kanamo nga blangkog tinan-awan. Sila nangayog tubig, wala nay lain. Kadto makalilisang!”
Kasamtangan, didto sa kahiladman, si Obdulia Arce nakigbisog pa sa paghupot sa iyang ulo sa ibabaw sa lapok. Alang kaniya ug sa linibo pang naluwas, kadto mahinumdoman kanunay ingong labing dugayng gabii sa ilang mga kinabuhi.
Mga Minatay nga Naputos sa Lapok
Sa pagbanagbanag sa kabuntagon, gisurbi sa tig-espre sa tanom ang lunhaw, tinamnang kaumahan sa walog sa ubos. Halos dili siya makatuo sa iyang nakita. Duol sa kiliran sa bukid, diin angay tua didto ang mauswagong Armero, diha lamay luag kaayong hawan sa abohong lapok, nga may ginatos nga lawas, sa hayop ug sa tawo, nga nanglutaw sa ibabaw. Siya mitaho: “Ang lungsod nahimo na lang dako kaayong baybayon, nga pila na lang ka balay ang nagbarog. Hikit-an ang mga tawo didto sa itaas sa kahoy, sa mga paril, ug sa mga kilid sa bungtod.”
Sa ngilit sa dapit nga gihampak, nakita sa mga magtatabang-unta ang mga naluwas nga samag embalsamadong patay, nga naputos sa abohon namilit nga lapok, nga naglibotlibot nga wala sa kaugalingon, nga nangita sa ilang mga minahal. Ang mga bata ug mga tigulang naniyabaw sa kaguol, ang mga inahan naninggit nga dili mahupay, nga nangita sa ilang mga anak. Ang uban, nga bag-o pang nahigawas sa hugaw, nanagbarog samag mga estatwa, nga nagkarsonsillo lamang. Ang pipila bug-os gilangkatan sa ilang sininang pangkatulog sa kapungot sa baha. Ang uban labi pang makaluluoy.
Ang mga tawong buhi hikit-an nga tua sa halayo, nga nalubong abot sa liog ug nagpakitabang, nga dili makalihok. Kadtong diha sa ngilit sa kalapokan naningkamot gayod sa pag-abot niadtong diha sa duol. Pinaagi sa paggamit ug mga tabla, milampos sila sa pagluwas sa pipila. Ang pipila miadto sa kalapokan apan misibog lamang kay sila misugod sa pag-unlod. Ang usa ka magtatabang misulay sa pagpadagan sa usa ka traktor padulong niana aron motabang. Sa tulo ka yarda (3 m), ang traktor naunlod!
Gipabilhan ni Obdulia Arce ang kainit sa lapok, kay tugnaw ang gabii. Sa kagabhion, siya kanunay mahikatulog, nga unya makamata lamang nga magpungapunga alang sa hangin dihang ang iyang nawong molungay sa lapok. Miabot ang kabuntagon, apan walay nakakita kaniya.
“Gikan sa mga Dapit nga Wala Damha, ang mga Bukton Gipataas”
Ang sanong sa tibuok nasod maoy kinaiyanhon ug bug-os kasingkasing. Ang mga institusyon ug mga indibiduwal nangandam aron motabang. Ang armadong kusog, mga yunit sa sibil nga depensa, ang kapolisan, ug mga pundok magtatabang sa Krus nga Pula midali pag-adto sa lugar. Kaliboang boluntaryo—mga doktor, siruhano, paramedics, inhenyero, ug ubang propesyonal nga tawo—mitanyag sa ilang mga serbisyo. Ang mga Saksi ni Jehova nagpadalag tulo ka sakyanan nga may tabang ug mga pagkaon gikan sa Bogotá.
Ang mga tem sa magtatabang nangabot sakay sa ayroplano gikan sa ubang nasod. Sa wala madugay mga 30 ka helikopter, lokal ug langyaw, misiksik sa dapit nga nangitag mga naluwas. Ang pagtabang kinahanglang buhaton gikan sa ayroplano, sanglit halos ang tanang paningkamot sa pagmaneobra diha sa kalapokan napakyas.
Ang yanong kadako sa katalagman nakapahinay sa trabaho sa pagpangita sa pila nga buhi ug pagkalot sa daghang patay. Tapos sa pagdalag ginatos ka naluwas, mitaho ang mga magtatabang nga daghan pa ang naghulat didto nga luwason. Ang usa ka magtatabang miingon: “Ang usa maghunahuna nga wala nay tawo didto, apan sa pagsingabot sa helikopter, gikan sa labing wala damhang mga dapit, ang usa ka naluwas nangamay aron makuha.”
Apil niadtong nangamay sa mga helikopter matag panahong kadto molabay mao si Obdulia, nga ang iyang ulo napuno sa kaging nga lapok. Siya igo rang nakapangamay nga luya gikan sa pulso, ug sa tibuok adlaw iyang gipaningkamotan nga siya makita nila. Nawad-an siyag paglaom nga hikit-an pa siya. Siya miampong walay hunong. Gisugdan niya ang laing dili-matapos nga gabii sa kagul-anan, nga binilanggo sa lapok ug grabeng gisakitan tungod sa naigo niyang kilid.
Sa mibanagbanag ang buntag sa Biyernes, siya nakabatog igong kusog sa pagsinggit ug pagsinggit, hangtod ang mga magtatabang nga nagsiksik sa dapit sa kataposan nakakita kaniya sa ubos. Sa alas 11 siya misinggit sa labihang kasakit samtang siya gibira aron mahigawas ug gipataas paingon sa helikopter. Siya gidala dayon sa usa ka first-aid nga sentro ug dayon sa usa ka ospital. Gigugol niya ang 35 ka oras nga nagbitay niadtong kalapokan.
Unsay nahitabo sa iyang mga anak? Iyang nasayran sa ulahi nga ang duha namatay, apan ang uban niyang anak gianod ngadto sa ngilit sa kalapokan, ug sila sa kataposan naluwas.
Pagbati sa Kapakyasan ug Kalipay
Sa ilalom sa mainit tropikanhong adlaw, ang lapok misugod paggahi, ug gikinahanglan ang dugang ug dugang panahon sa pagpagawas sa mga tawo. Nakita pa ang makaluluoy nga mga kaso—mga ulong nagdawal, nga nagpakitabang, o mga ngabil nga naggimok ingong timaang may diyutay pang kinabuhi didto. Ang uban naipit sa natumpag nga mga butang sa ilalom sa baga nga lapok. Kinahanglang sila pasagdan na lamang nga mamatay.
Usa nianang makapagun-ob-sa-kasingkasing nga mga kaso mao ang iya ni Omayra Sánchez, 12-anyos nga batang nagtungha, kinsa nakaangkon sa pagdayeg sa samang mga magtatabang ug mga reporter tungod sa iyang kaisog ug malaomong pakigkabildo. Siya naipit sa patayng lawas sa iyang iyaan ug sa usa ka palid nga kongkreto. Ang mga magtatabang naghago sa mga 60 ka oras sa pagpagawas kaniya. Sa kataposan, tulo ka adlaw tapos sa baha, siya namatay tungod sa mihunong nga kasingkasing, nga abot pa sa iyang liog ang lapok ug tubig. Ang tem nga magtatabang ug ang mga reporter—sa pagkamatuod ang tibuok nasod—nanghilak.
Dihay mas malipayong resulta dihang ang wala-maglihok hubo nga lawas sa upat-ka-tuig nga Guillermo Páez nakit-an 60 oras tapos sa trahedya. Nga dili kaayo maila tungod sa mingaw abuhong hawan, siya dili patay, nakatulog lamang! Ang kalangas sa nagpaubos nga helikopter nakapukaw kaniya, ug siya milingkod nga maluyahon. Ang helikopter mipaubos sa gihabogong makaabot, ug siya gialsa aron makasakay. Kadto usa ka hitabong nakalipay sa mga kasingkasing sa wala-maghunahuna sa kaugalingong mga magtatabang.
Ang Panahon ug Wala-Makita Daang Hitabo
Ang gibanabanang 21,000 ka tawo ang namatay sa trahedya sa Armero, ingon man ang dugang mga 2,000 pa sa Chinchiná. Mga 5,400 ang natabang sa Armero, nga niana mga 2,000 ang gipatambalan sa mga ospital sa tibuok nasod. Daghan ang grabeng nasamdan sa ilang mga bukton ug mga batiis sa kapungot sa baha ug kinahanglang putlan tungod sa pag-atake sa gangrena. Usa nianang mga tawhana mao si Epifania Campos, usa ka Saksi ni Jehova, usa ka empliyado sa bangko sa Armero. Ikasubo, siya namatay tungod sa mga epekto sa gangrena.
Sa 59 ka tawong nakig-uban sa Armero nga Kongregasyon sa mga Saksi ni Jehova, 40 nga nagpuyo sa dapit sa lungsod nga labing grabeng naapektahan nangawala nga dili masubay. Tulo ka tawong nakig-uban sa Chinchiná nga Kongregasyon ang namatay, ug mga 30 pa ang nawad-an sa ilang mga balay ug kabtangan.
Unom ka semana tapos sa trahedya, gibisita ko na usab ang dapit uban ni Gervasio Macea, nga nakapuyo nag walo ka tuig sa Armero. Dili siya makaila sa tino kon diin nahimutang niadto ang Kingdom Hall—bug-os gayod ang kagun-oban. Sa dapit nga niadto diha ang lungsod, karon anaa ang abuhon, luag, nakatagan-sa-bato nga baybayon sa pormang dako kaayong abaniko.
Dayag, ang mga Saksi ni Jehova samang naladlad sa mga aksidente ug mga kapritso sa mga elemento sama ni bisan kinsa. Sa mga panahong sama niini, kita makapabili sa unsang paagi ang prinsipyong gipahayag sa Ecclesiastes 9:11, 12 mapadapat sa tanan, nga walay pili: “Ako mibalik sa pagtan-aw sa silong sa adlaw nga dili iya sa matulin ang lumba, ni ang gubat sa mga gamhanan, . . . ni bisan kadtong may kahibalo ang nauyonan; tungod kay ang panahon ug ang dili-makita daang hitabo mahitabo kanilang tanan. Kay ang tawo usab wala mahibalo sa iyang panahon. . . . Busa ang mga anak sa mga tawo mismo malit-agan sa usa ka panahon sa katalagman, sa dihang kana kalit mahitabo kanila.”
Bisan pa niana, sumala sa tin-awng ginatudlo sa Bibliya, aduna unyay pagkabanhaw “sa mga matarong ug sa mga dili matarong.” Si Kristo Jesus miingon: “Ako ang pagkabanhaw ug ang kinabuhi. Siya nga nagtuo kanako, bisan pag siya mamatay, mabuhi.” Ang Bibliya nagapailang haduol na ang panahong ang Gingharian sa Diyos magmando ug ipasig-uli ang Paraisonhong mga kahimtang sa yuta. Unya ang mga patay mahibalik sa usa ka kahigayonan sa tinuod nga kinabuhi, ang kinabuhing walay kataposan.—Buhat 24:15; Juan 5:28, 29; 11:25; 17:3.
[Dayagram/Letrato sa panid 11]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
NEVADO DEL RUIZ
ARMERO
[Letrato sa panid 12]
Tungod sa kusog nga baha naguba ang ospital sa buang ug nalukot ang mga sagbayan sa mga bilin niana
[Letrato sa panid 13]
Ang usa ka diploma nahiluna sa kalapokan niining kalyeha—makapasubong ebidensiya sa gigun-ob nga pamilya
[Letrato sa panid 14]
Nalubong sa lapok kining kahoya sa gihabogong 25 ka tiil ug nabugkos niana ang usa ka pulgadang puthawng bara. Ang komersiyal nga sentro sa Armero didto sa layo nagmamingawon
Si Obdulia Arce Murillo nakalahutay ug 35 oras sa lapok